Йўл қурилишибоб сунъий тош материаллари ва буюмлар - Arxitektura - Referatlar

Йўл қурилишибоб сунъий тош материаллари ва буюмлар

Yuklangan vaqt:

04.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1557.732421875 KB

Ko'chirib olish

Йўл қурилишибоб сунъий тош материаллари ва буюмлар Режа: 1. Умумий маълумотлар 2. Сопол материаллари ишлаб чиқариш учун хом ашёлар 3. Сопол материаллари ва буюмлар ишлаб чиқариш тизимлари 4. Йўл қурилишибоп сопол материал ва буюмларнинг хоссалари ва ҳиллари 5. Минерал боғловчилар асосида олинадиган сунъий йўл қурилишибоп тош материаллари ва буюмлар 6. Йўл қурилишибоп сунъий тош материаллари ва буюмлар ишлаб чиқаришда техника хавфсизлиги ва мехнат муҳофазаси

1. Умумий маълумотлар Минерал хом ашёга механик ишлов бериб юқори ҳароратда куйдириш натижасида олинадиган сунъий тош материаллари ва буюмларга “сопол” материаллари дейилади. Сопол грекча “keramos” сўзидан олинган бўлиб, лой (гил) маъносини билдиради. Шу сабабли сопол технологияси деганда гилли массалар ва уларнинг аралашмасига минерал ва органик қўшилмалар қўшиб олинадиган материаллар гуруҳи тушинилади. Сопол буюмлар ясаладиган материалларга куйдирилганидан кейин сопол технологиясида эса “ сополок ” дейилади. Инсоният тарихида гил асосий қурилиш материалларидан бири бўлган ва бўлиб қолмоқда. Эрамиздан олдинги 8000 йилликда гил материали пиширилмаган ҳолда сомонли сувоқ ва ғишт сифатида ишлатилган. Пиши- рилган ғишт эрамиздан аввалги 3500 йил, черепица ва сирланган ғишт эса қурилишда эрамиздан аввал 1000 йилликда ишлатилган. Биринчи минг йилликнинг ўрталарида Хитойда чинни ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Марказий Осиё жумладан, Ўзбекистонда сақланиб қолинган меъморчилик ёдгорликлари сопол материаллар асосида барпо этилган. Қурилишбоп сопол буюмлар конструктив тавсифлари, тузилиши, сирти- нинг кўриниши ва эриш ҳарорати бўйича синфланади ва улар йўл қурилиши бино ва иншоотларида самарали қўлланилади. Конструктив тавсифлари ва ишлатилиши бўйича сопол материаллари ва буюмлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: деворлар учун (ғишт, сополок тошлар, ғиштдан қилинган блоклар ва панеллар); томлар учун (ичи ковак тошлар, сопол тошлардан ясалган тўсинлар, том ва қоплама панеллар); бинолар фасадини қоплаш учун (сопол ғишт ва тошлар, фасад плиткалари, гиламнусха сополак ва ш. к.лар); бинолар ичига қоплаш учун (сирланган плиткалар ва фасон деталлар, пол учун плиткалар); том учун мўлжалланган (штампланган чокли ва тасмасимон черепица, ясси ва тўлқинсимон тасма ва ш. к.лар); оқова ва дренаж қувурлари, сантехника буюмлари (чаноқ, ванна, ҳожатхона туваги, ювиш идишчалари ва ш. к.лар); кислотабардош буюмлар (ғишт, плитка ва қувурлар); йўл материаллари (ясси ғишт ва тошлар); иссиқ ҳимояловчи материаллар (ковакли ғиштлар ва тошлар, перлитли сопол ва ш. к.лар); енгил бетонлар учун тўлдирувчилар (керамзит, аглопорит); оловбардош буюмлар, (ғишт ва турли шаклли буюмлар).

Тузилишига кўра сопол материаллари ва буюмлар ғовак ва зич ҳилларга бўлинади. Ғовак материаллардан ясалган сополак синганда хира кўринади, сувни осон шимади, ғоваклиги 5 % дан ортиқ. Улар жумласига ғишт, ичи ковак тошлар, черепица ва ш. к.лар киради. Оқ ёки бир текис бўялган зич материаллар синганда ялтироқ чиғаноқсимон кўринади, ғоваклиги 5 % дан ошмайди, суюқлик ва газларни ўтказмайди. Зич сопол буюмлар ичида пол плиткалари, кислотага чидамли ғишт ва бошқаларни айтиш мумкин. Эриш ҳароратига кўра сопол материаллар осон эрувчан (1350 0 С дан паст), қийин эрувчан (1350...1580 0 С) ва эримайдиган (1580...2000 0 С) ҳилларга бўлинади. Сиртининг кўриниши бўйича сопол буюмлар сирланган ва сирланмаган бўлиши мумкин. Сир (бўёқ) куйдириш йўли билан пухта сингдирилган шишасимон қопламдир. У буюмларни ташқи таъсирларга чидамли, сув ўтказмайдиган ва чиройли манзарали қилади. Сопол материаллари ва буюмлар хом ашё заҳираларининг кўплиги, тех- нологик жараёнларнинг нисбатан соддалиги, экологик тозалиги, уларни кўплаб ишлаб чиқариш имконини беради. Шу сабабли ҳозирги кунда сопол ғишт ишлаб чиқариш ҳамма деворбоп материалларнинг қарийиб ярмини ташкил этади. 2. Сопол материаллари ишлаб чиқариш учун хом ашёлар Гилнинг таркиби ва хоссалари. Табиатда жуда кўп тарқалган соз тупроқ (гил) сопол материаллари ишлаб чиқаришда асосий хом ашё ҳисобланади. Гил сув билан аралаштирилганда у осон қолипланувчан пластик лойга айланади. Кейин уни қолиплаб юқори ҳароратда куйдирилади (пиширилади) ва турли қурилиш буюмлари ҳамда меъморчилик қисмлари тайёрланади. Гилнинг технологик хоссаларини яхшилаш, шунингдек, тайёрланган буюмлар маълум физик-механик хоссаларга эга бўлиши учун таркибига ёғсизлантирувчи, куйиб кетадиган ва пластикловчи қўшилмалар қўшилади. Гил таркибида дала шпати (гранит, сиенит, гнейс ва х. к.лар) бўлган баъзи магматик ва метаморфик тоғ жинсларнинг механик емирилиши ва кимёвий парчаланиш маҳсулоти ҳисобланади. Дала шпатининг парчаланиши нати- жасида каолинит минерали (Al 2 O 3 · 2SiO 2 · 2H 2 O) ҳосил бўлган. Аммо тоғ жинс ларининг таркибида дала шпатидан ташқари бошқа минераллар (кварц,

слюда ва ҳ. к.лар) ҳам бўлади, шу сабабли улар емирилганда гил, кварц, слюда ва парчаланмаган бошқа минераллларнинг заррачаларидан иборат мураккаб аралашма ҳосил бўлади. Гил таркибида дала шпати, оҳактошларнинг парчаланмаган доналари шунингдек, темирли, органик ва бошқа моддалар бўлиши мумкин. Охактош- нинг гил таркибидаги йирик доналари зарарли аралашмалар ҳисобланади, чунки пишириш жараёнида улар оҳакка айланади, сўнгра оҳак ҳавода сўнади ва ҳажми кенгайиб сопол буюмларни емиради. Гилнинг сопол материаллар ишлаб чиқаришда ҳисобга олинадиган энг муҳим хоссалари унинг пластиклиги, ҳавода ва оловда кичрайиши, олов- бардошлиги, гил сополакнинг ранги ва ҳ. к. Пластиклик деб, гил қоришмасининг ташқи кучлар таъсири остида дарз ҳосил қилмасдан керакли шаклга кириши ва куч олингандан кейин шу шаклини сақлаб қолишига айтилади. Гил таркибида гил заррачаларининг миқдори ортган сари унинг пластиклиги ортади. Гил қанча пластик бўлса, яхши шаклланадиган гил қоришмасини ҳосил қилиш учун анча кўп сув талаб қилинади, бу эса ўз навбатида қуритиш ва пишириш жараёнида буюмларнинг кўп киришишига (пластик деформацияланиш) сабаб бўлади. Гиллар юқори, ўртача ва кам пластик ҳилларга бўлинади. Юқори пластик гиллар таркиби 80...90 % гилли зарралардан иборат бўлади. Уларнинг пластиклиги 25 дан, сув талабчанлиги 28 % дан юқори ва ҳажмий кичрайиши 10...15 % га тенг. Ўртача пластик гиллар таркибида 30...60 % гилли зарралар бўлиб, пластиклиги 15...25, сув талабчанлиги 20...28 % ва ҳажмий кичрайиши 7...10 % атрофида бўлади. Кам пластик гиллар таркибида эса 10...30 % гилли зарралар бўлиб, пластиклиги 7...15, сув талабчанлиги 20 % дан кам ва ҳажмий кичрайиши 5...7 % атрофида бўлади. Таркибидаги гилсимон зарраларнинг миқдори 60 % дан кўп бўлган гиллар “ёғли” гил дейилади. Ёғли гилларнинг пластиклиги яхши бўлади, улар боғланувчан бўлиб осон шаклланади, аммо буюмлар қуриши жараёнида ҳажми кичраяди ва дарзлар ҳосил бўлади. Кам пластик гилларга шакл бериш анча қийин ҳисобланади. Шаклланадиган массанинг пластиклигини ошириш, ғишт ва бошқа материаллларнинг сифатини яхшилаш учун юпқа дисперсли қўшил- малар масалан, бентонит гили ва бошқалар қўлланилади.

Сопол материалларни ишлаб чиқариш учун юқори пластик гиллар ишлатилганда, хом материал аралашмасига ёғсизлантирувчи қўшилмалар ёки маълум миқдорда пластиклиги кам гил қўшилади. Гил заррачаларини ажратиш учун зарур бўлган куч унинг “ боғланувчанлигини” кўрсатади. Юқори боғланувчанликка таркибида кўп миқдорда гилли фракциялар бор гиллар эга бўлади. Гилнинг боғланиш хусусияти шу билан ифодаланадики, гил пластик бўлмаган материалларнинг заррачаларини боғлаши (қум, шамот ва ҳ. к.) ва қуриганида етарли даражада мустаҳкам хом материал ҳосил қилиши мумкин. Гилларнинг ҳавода кичрайиши 110 0 С ҳароратда қуритилган ва эндигина қолипланган намунанинг чизиқли ўлчамларига нисбатан фоизда ифодаланади. Гилларнинг оловда кичрайиши деб, пишириш жараёнида қуруқ намуна чизиқли ўлчамларининг ўзгаришига айтилади. Гилларнинг оловда кичрайиши уларнинг турига қараб одатда 1...4 % атрофида бўлади. Оловбардошлик гилнинг юқори ҳарорат таъсирида шакли ўзгармай оловга бардош бера олиш хоссасидир. Оловбардош гиллар гилли заррачалардан иборат бўлиб, уларнинг таркибида оз миқдорда аралашмалар бўлади ва шу сабабли юқори пластикликка эга. Бу гиллар оловбардош чинни ва фаянс буюмларни тайёрлаш учун ишлатилади. Қийин суюқланадиган гиллар пол плиткалари, оқава қувурлари ва қурилишбоп сополакнинг бошқа турларини ишлаб чиқаришда қўлланилади. Гилнинг кимёвий таркиби ундаги турли ҳил оксидларнинг миқдори билан ифодаланади. Сопол хом-ашёсида асосий оксидларнинг миқдори қуйидагича ўзгаради: SiO 2 -40…80 %; Al 2 O 3 -8…50 %; Fe 2 O 3 -0…15 %; CaO- 0,5…25 %; MgO-0…4 % ва R 2 O-0,3…5 %. Бунда Al 2 O 3 миқдори кўпайганда гилнинг плас- тиклиги, оловбардошлиги ортади, SiO 2 миқдори кўпайса гилнинг пластиклиги камаяди, ғоваклиги ортади ва куйдирилган буюмларнинг мустаҳкамлиги камаяди. Ишқорли металл оксидлари эса (Na 2 O ва K 2 O) ҳажмий қисқариш деформацияни орттиради, сополокнинг зичлинишини ва мустаҳкамлигининг ортишини таъминлайди. Қўшилмалар. Пластик сергил хом материал сопол материаллар ишлаб чиқаришда кам ишлатилади, чунки қуритиш ва пишириш жараёнида улар сезиларли ҳажмий кичраяди, бунинг натижасида ёриқлар ҳосил бўлади. Ҳажмий кичрайишни камайтириш учун хом ашё аралашмасининг таркибига

гилни камайтирувчи қўшилмалар (қум, шлак, қаттиқ ёқилғининг ёнишидан ҳосил бўлган кул, майдаланган сопол синиғи, шамот ва ш. к.лар) киритилади. Ғоваклиги юқори ва иссиқ ўтказувчанлиги паст бўлган енгил сопол материаллар олиш учун хом материал аралашмасининг таркибига кукун ҳосил қилувчи қўшилмалар киритилади, улар пишириш жараёнида ёниб кетади (қипиқ, кўмир кукуни, торф ва ш. к.лар). Бойитувчи ва пластикловчи қўшилмалар (юқори пластик ва бентонитли гиллар, кўмир қазиб чиқаришдаги чиқиндилар, қоғоз ишлаб чиқариш чи- қиндиси ва ш. к.лар) тупроқ гил хом ашёсини бойитиш, унинг пластиклигини ошириш, гилларнинг қолипланиш ва қурилиш хоссаларини яхшилаш учун қўшилади. Сопол материалларнинг кислотабардошлигини ошириш учун таркибига суюқ шиша билан аралаштирилган қумли таркиб қўшилади. Темир, кобальт, хром ва титан каби оксидлар киритилиб, рангли сопол буюмлар тайёрланади. Сопол материалларнинг сувга чидамлилигини ошириш, шунингдек, силлиқ ва жилоланувчи бўлиши учун уларнинг юзаси глазур ёки ангоб билан қопланади. Сир 0,1...0,2 мм қалинликдаги шишасимон қоплама бўлиб, пиши- риш жараёнида сопол материалларга сингиб қоплама парда ҳосил қилади. Сир учун кварц қуми, каолин, дала шпати ва ишқорли металлар ишлатилади. Бу қўшилмалар яхшилаб туйилади ва кукун ёки эритма ҳолатида пиширишдан олдин суртилади. Ангоб оқ ёки рангли гил қоришмаси буюм юзасига суртилиб, сўнгра пишириб олинган ялтирамайдиган қоплама бўлиб, буюмларни юза қисмининг зичлигини оширади. Ангоб табиатига кўра сополокга ўхшаш қопламадир. 3. Сопол материаллари ва буюмлар ишлаб чиқариш тизимлари Сопол материаллари ва буюмлар турли-туман ўлчамга, шаклга, физикмеханик хоссаларга эга бўлади ва турли мақсадларда фойдаланилади. Аммо уларни ишлаб чиқариш технологик жараёнининг асосий босқичлари тахминан бир ҳил бўлади ва хом материалларни қазиб олиш ва массани тайёрлаш, қолиплаш, қуритиш, пишириш, пиширилган буюмларни навларга ажратиш ва омборда сақлашни ўз ичига олади.

Гил қазиб олиш. Сопол материаллари ва буюмларни ишлаб чиқариш учун гил, бевосита корхона яқинида жойлашган очиқ конлардан эксковаторлар ва бошқа машина ҳамда механизмлар ёрдамида қазиб олинади. Корхонага гил кузови ағдариладиган темир изли вагончалар, автосамосваллар, тасмали транспортерлар ва транспортнинг бошқа турлари билан ташилади. Хом ашё массасини тайёрлаш ва қолиплаш. Кондан қазиб олинган ва корхонага ташиб келтирилган табиий ҳолатдаги гил одатда, буюмларни қолиплаш учун яроқсиз бўлади. Унинг тузилишини ўзгартириш, зарарли қўшилмалардан тозалаш, йирик аралашмаларни майдалаш, гилга қўшилмалар қўшиш, шунингдек, қулай қолипланадиган масса ҳосил қилиш учун уни нам- лаш керак. Гил аралашмаси пластик, ним қуруқ ва ҳўл (шликер) усулларда қолип- ланади. Бу усуллардан қайси бирини танлаш дастлабки материалларнинг хоссаларига, сопол массасининг таркибига ва буюмларни қолиплаш усулига, шунингдек, уларнинг ўлчамлари ва вазифасига боғлиқ. Пластик усулда гил табиий намликда аралаштирилади ёки намлиги 18...23 % бўлган гил қоришмаси ҳосил бўлгунга қадар сув қўшилади. Гилни майдалаш ва қайта ишлаш учун турли турдаги жўвалар ва майдалагичлардан, аралаштириш учун эса гил қоригичлардан фойдаланилади. Пластик усулда қолиплаш яъни, буюмларни пластик гил массалардан прессларда тайёрлаш қурилишбоп сопол буюмлар ишлаб чиқаришда энг кўп тарқалган усулдир. Намлиги 18...23 % қилиб тайёрланган гил массаси тасмали пресснинг қабул қилиш бункерига йўналтирилади. Масса шнек ёрдамида қўшимча аралаштирилади, зичланади ва алмашинувчи муштук билан жихоз- ланган пресснинг чиқиш тешиги орқали брус кўринишида сиқиб чиқарилади. Муштукни алмаштириб, шакли ва ўлчамлари турлича бўлган брус олиш мумкин. Прессдан тўхтовсиз чиқаётган брусни тайёрланаётган буюмларнинг ўлчамига мувофиқ автоматик кесиш қурилмаси алоҳида қисмларга қирқиб ажратади. Замонавий тасмали пресслар вакуум камера билан жихозланган бўлиб, уларда гил массасидан қисман ҳаво чиқариб юборилади. Масса ваакумланганда унинг пластиклиги ортади ва қолипланиш намлиги камаяди, хом ашёни қуритиш вақти қисқаради ва бир йўла мустаҳкам бўлади.

Бикр усулда қолиплаш пластик усулнинг такомиллашган замонавий усули бўлиб, хом ашё (гил) намлиги 13...18 % атрофида бўлади. Буюм вакуум ёки гидравлик пресс ёрдамида 10...20 МПа босим остида қолипланади. Бу усулда буюмни қуритишга энергия сарфи камаяди, юқори мустаҳкамликка эга бўлган хом қолипланган буюм олинади. Ним қуруқ усулда хом-ашё материаллар қуритилади, бўлакланади, майда- ланади ва синчиклаб аралаштирилади. Гил одатда, қуритиш барабанларида қуритилади, қуруқлайин туйиш машинасида, дезинтеграторлар ёки шарли тегирмонларда майдаланади, куракли аралаштиргичларда аралаштирилади. Гил кукуннинг намлиги 9...11 % га тенг бўлиб, у то керакли намликка эга бўл- магунча сув ёки буғ билан намланади. Бундай усулда ҳар бир буюм алоҳида юқори унумли махсус прессларда қолипланади. Бунда гилли аралашмалар қолипларда 15 МПа гача босим остида икки томонлама прессланади. Ушбу усулда пластиклиги паст, кам гилли хом-ашёлардан ғишт ва бошқа буюмлар тайёрланади. Ним қуруқ усулда қолиплашнинг пластик усулда қолиплашга нисбатан муҳим афзаллигинамлиги кам (8...12 %) гил массаси ишлатилади, бу эса хом ашёнинг қуриши вақтини анча қисқартиради. Бу усулда қоплама плиткалар, пол плиткалари ва бошқа юпқа, сирти текис сопол буюмлар ишлаб чиқарилади. Қуруқ усул ним қуруқ усулнинг такомиллашган усули бўлиб, прессланган гил 2...6 % намликка эга бўлади. Бунда гил массасидан тайёрланган буюмни қуритишга зарурат бўлмайди. Бу усулда зич сопол плиткалар, йўлак ғиштлари ва ш. к. лар тайёрланади. Шликер (қуйма) усулда гил олдиндан майдалаб кукун қилинади, сўнгра эса сув солиниб яхшилаб аралаштирилади, бунда бир жинсли бўтқа (шлам) ҳосил бўлиши керак. Қуйиш усули санитария-техника фаянс буюмлари (қувурлар, ванналар, иссиқлик радиаторлари, алоҳида бириктириш деталлари ва ш. к) ва каттароқ ўлчамли қоплама буюмлар (черепица, плита ва ш. к.) тайёрлаш учун қўл- ланилади. Бу усулда намлиги 40 % гача бўлган ва олдиндан майдаланган гил массаси (шлам) махсус қолипларга қуйилади. Буюмларни қуритиш. Қолипланган буюмларнинг намлигини камай- тириш учун уларни қуритиш зарур, масалан хом ғишт 8...10 % намликкача қуритилади. Қуриши ҳисобига хом материалнинг мустаҳкамлиги ошади,

пишириш жараёнида дарзлар ҳосил бўлиши ва шакли ўзгаришининг олди олинади. Сопол буюмлар табиий ва сунъий усулларда қуритилади. Табиий усулда қуритиш айвонларда амалга оширилганда ёқилғи сарф- ланиши талаб қилинмайди, аммо узоқ вақт (10...15 кун) давом этади ва ҳавонинг ҳарорати ҳамда намлигига боғлиқ бўлади. Бундан ташқари, табиий усулда қуритиш учун кенг хоналар талаб қилинади. Ҳозирги вақтда йирик корхоналарда буюмлар вақти-вақти билан ишлайдиган камерали қуритгичларда ва узлуксиз ишлайдиган туннелли қуритгичларда сунъий усулда қуритилади. Қуритиш тартиби буюм ҳилига қараб танланади. Бунда пишириш хумдонларнинг тутун газлари ва махсус ўтхоналарда ҳосил бўладиган газлардан фойдаланилади. Буюмни қуритиш муддати 1 кундан 3 кунгача давом этади. Юпқа буюмлар эса бир неча соатда қуритилиши мумкин. Буюмларни пишириш. Сопол буюмлар ишлаб чиқариш технологик жараёнининг ҳал қилувчи босқичи бу буюмларни пиширишдир. Пишириш жараёнини шартли равишда уч босқичга бўлиш мумкин: буюмни қиздириш, пишириш ва совитиш. Буюмни қиздиришда ҳарорат аста-секин 100...120 0 С гача кўтарилади, натижада ундаги эркин сув парланиб кетади. Шундан кейин ҳарорат 500...750 0 С гача кўтарилади, гилли минералдаги ва хом материал аралашмасининг бошқа бирикмаларидаги органик аралашмалар ёниб битади ва кимёвий боғланган сув чиқиб кетади. Ҳорорат кўтарилган сари гилтупроқ минераллари парчаланиб, кристалли тузилиши ўзгаради ва аморф шаклидаги Аl 2 О 3 ва SiО 2 ҳосил бўлади. Ҳарорат 900...1000 0 С га етганда осон эрийдиган брикмалар эрийди ва эримаган заррачаларни ўраб олади, бунда буюмнинг чизиқли ўлчамлари кичраяди ва зичланади. Янги кристалл моддалар масалан, силиманит (Аl 2 О 3 ·SiО 2 ) ҳосил бўлади. Кейинчалик ҳорорат 1200...1300 0 С га етганда гил массаси қовушади, яъни, у “муллит” га (3Аl 2 ·2·SiО 2 ) айланади. Шу билан бир қаторда сопол масса таркибидаги тез эрийдиган бирикма ва қўшилмалар ҳам эриб, маълум миқдорда суюқ фаза ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган эритма сопол масса зарраларини бириктириб, улар орасидаги ғовакларни тўлдиради, зарралар бир бирига жипслашиб зичлиги ортади. Бу жараён “пишириш” дейилади. Максимал пишириш ҳорорати ишлатилган гилнинг хоссаларига ва пиши- риладиган буюм турига боғлиқ. Пишириш натижасида сопол буюмлар тошсимон холатга, юқори мустаҳкамликка, сувга ва совуққа чидамлиликка, шунингдек, бошқа хоссаларга эга бўлади.

Сопол буюмлар ҳалқасимон, туннельсимон, тирқишли ва роликли хумдонларда пиширилади. Ҳалқасимон хумдон эллипсга ўхшаш туташ пишириш каналидан иборат бўлиб, шартли равишда камераларга бўлинган. Хумдон камераларининг сони унумдорлигига қараб 16 дан 36 гача ўзгариб туради. Камералар қуйидаги кетма-кетлик бўйича жойлашган бўлинмалардан иборат бўлади: юклаш, қиздириш, пишириш, совитиш ва хумдондан чиқариб олиш. Ҳалқасимон хумдонларда асосан ғишт ва черепица пиширилади. Пи- шириш ҳарорати 900...1100 0 С га тенг. Хумдонда тўлиқ пишириш жараёни 3...4 кун давом этади. Бундай хумдонларда буюмларни пиширишда ҳарорат канал кесими бўйлаб бир текис тақсимланмайди, натижада буюмларнинг маълум қисми ўта пишиб кетади (айниқса ғиштларда). Ушбу хумдонларнинг асосий камчилиги ишлаб чиқариш жараёнини тўлиқ механизациялаштиришнинг мураккаблигидир. Туннельсимон хумдон узунлиги 100 м гача бўлган, боши ва охири очиқ каналдан иборат бўлиб, унда пишириладиган буюмлар жойланган вагончаалар темир изларда ҳаракатланади. Бундай хумдонда ҳалқасимон хумдондаги каби алоҳида бўлмалар бўлиб, уларда юклаш, қиздириш, пишириш, совитиш ва ўчоқдан чиқариб олиш жараёнлари бажарилади. Туннельсимон хумдонлар газ ёки кўмир билан иситилади. Бундай хум- донларда маҳсулотни юклаш ва тушириш жараёнларини механизациялаш- тириш, шунингдек, пишириш жараёнини автоматлаштириш осон бўлади. Пишириш жараёни 18...38 с давом этади. Туннельсимон хумдонлар ҳалқа- симон хумдонларга нисбатан анча унумли ва тежамли ҳисобланади. Сопол материаллар, жумладан сирланган қоплама фаянс плиткалар икки маротаба пиширилади. Биринчи босқичда пиширишда махсус қолипга жойлаштирилган плиткалар туннель ўчоқларда 1240...1250 0 С ҳороратда пиширилади. Сўнгра совутилганидан кейин навларга ажратилади, сирланади, қолипга жойлаштирилади ва иккинчи марта бошқа туннель хумдонда 1140 0 С ҳароратда пиширилади. Сир ҳосил қилиш учун тез суюқланадиган гил, кварц қуми, дала шпати, қўрғошин, рух оксидлари ишлатилади. Рангли сир таркибида ранг ҳосил қилувчи оксидлар ёки металлар тузи бўлади. Сирнинг майда тўйилган сувли эритма кўринишдаги аралашмаси плиткаларнинг юза қисмига юпқа қатлам қилиб суртилади. Пиширишда сирнинг ташкил этувчи қисмлари суюқланади

ва буюм юзасида шишасимон юпқа парда қатлами ҳосил қилади. Бу қатлам ғоят манзаралиги билан плиткаларнинг сув ўтказмовчанлигини ҳам таъминлайди. Оқова сув қувурлари, қоплама ғиштлар ва бино фасадларига қопланадиган плиталар ҳам сирланади. Бундай буюмлар қуритилганидан кейин сирланади ва бир марта пиширилади. Сопол буюмларни навлаш ва сақлаш. Сопол буюмлар хумдондан чиқариб олингач (пишириб бўлингач) навларга ажратилади. Буюмлар сифати пиширилиш даражаси, ташқи кўриниши, шакли ва ўлчамлари, шунингдек, турли хил нуқсонлари бор-йўқлигига қараб аниқланади. Буюмларни навлаш, уларнинг ташқи кўриниши, шакли ва ўлчамларининг Давлат стандарти талабларига мос келиши бўйича белгиланади. Буюмлар навларга ажратилганидан кейин омборга юборилади. Ғишт ва сопол тошлар арча шаклида махсус тагликларга териб қўйилади ва ярим очиқ ёки ёпиқ омборларда сақланади. Санитария-техника буюмлари махсус яшикларга жойланиб, берк омборларда сақланади (керакли монтаж қисмлари билан биргаликда). 4. Йўл қурилишибоп сопол материал ва буюмларнинг хоссалари ва ҳиллари Сопол буюмларнинг тузилиши ва хоссалари. Сопол буюмлар таркиби қотиб қолган эритманинг узлуксиз фазаси ва эримаган гилсимон, чангсимон ва қумли фракциялар ҳамда ҳаво тўлган ғовак ва бўшлиқлардан иборат бўлган- лиги учун уларни композицияли материаллар туркумига киритиш мумкин. Маълумки, сопол буюмларни пишириш жараёнида осон эрувчи мине- раллар эриб, қийин эрийдиганлари ўзаро боғланиб, ёриқ ва ғовакларни тўлдиради. Натижада бутун ҳажми бўйича узлуксиз қотган эритма яъни, матрица ҳосил бўлади. Совиганда эса кристалл ҳолатга айланган микро- тузилишга эга бўлган матрица шишасимон кўринишга ўтиб, сополнинг мус- таҳкамлигини таъминлайди. ГОСТ 7025-91 га кўра сопол буюмларнинг ҳақиқий зичлиги 2,5...2,7 г/см 3 ; ўртача зичлиги 2000...2300 кг/м 3 , сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 0,5 дан 1000 МПа гача бўлади. Иссиқ ўтказувчанлик коэффициенти абсолют

зич сополники 1,16 Вт/(м 0 С), ғовак сополники 0,07...1,0 Вт/(м 0 С), иссиқлик сиғими 0,75...0,92 кДж/(кг 0 С), иссиқдан чизиқли кенгайиш коэффициенти 0,0001. Сопол буюмларнинг сув шимувчанлиги унинг ғоваклигига қараб 0 дан 70 % гача бўлади. Совуққа чидамлилиги бўйича қуйидаги маркалари мавжуд: F15; F25; F35; F75 ва F100. Сопол буюмларнинг ҳиллари. Бино ва иншоотлар ҳамда йўл қурилиши учун ишлатиладиган сопол буюмларнинг турлари ҳилма ҳил бўлиб (1қаранг), уларнинг сифат ва бошқа кўрсаткичлари қўлланилиш соҳасини бел- гилайди (ЎзРСТ 552-2007). Деворбоп буюмлар. Деворбоп сопол буюмлар ичида ҳозирги кунда энг кўп ишлатиладигани оддий сопол ғишт, турли хил самарали сопол матери- аллар (ковакли сопол ғишт ва тошлар, блок ва плиталар), шунингдек, йирик ўлчамли блоклар, ғишт ва сопол асосидаги панеллардир. Сопол ғишт ва тошлар осон эрувчан гиллар ва қўшилмалар қўшилган гиллар асосида тайёрланади. Улар асосан бино ва иншоотларнинг ташқи ва ички деворларини тиклашда ҳамда девор панели ва блокларини тайёрлашда қўлланилади. Сопол ғишт ва тошлар ўлчамларига қараб ЎзРСТ 530-95 бўйича қу- йидагича турланади: оддий ғишт 250х120х65 мм (1 а-расм); модулли ғишт 250х120х88 мм (1 б-расм); эни кенгайтирилган ғишт 250х138х65 мм (1 врасм); оддий сопол тош 250х120х138 мм (2 г-расм); йирик сопол тош 250х138х138 мм (1 д-расм); модулли сопол тош 250х250х138 мм (1 е-расм) ва коваклари горизонтал жойлашган сопол тошлар 250х250х120 ва 250х250х80 мм (1 ж, з-расмлар). Ғиштларнинг ўлчамлардан четга чиқиш узунлиги бўйича ±5, эни бўйича  4, қалинлиги бўйича эса  3 мм дан ортиқ бўлмаслиги керак. Ғишт етарли даражада пишган бўлиши лозим. Алвон рангли, чала пишган ғишт зичлиги ва совуққа чидамлиги пастлиги, ўта пишган ғишт жуда зич, мустаҳкам ва иссиқ ўтказувчанлиги юқорилиги билан фарқланади. Қуруқ ҳолдаги ўртача зичлиги бўйича ғишт ва тошлар учта гуруҳга бўлинади: оддий, ўртача зичлиги 1600 кг/м 3 гача; шартли-самарали, ўртача зичлиги 1400...1600 кг/м 3 ; самарали, ўртача зичлиги 1400...1450 кг/м 3 . Ғишт ва тошларнинг иссиқ ўтказувчанлиги уларни тайёрлаш усулларига боғлиқ. Ним қуруқ усулда тайёрланган ғишт ғоят зич, бинобарин, кўп иссиқ ўтказувчан бўлади.

1-расм . Сопол ғишт ва тошларнинг турлари. а-оддий; бмодулли; в-эни кенгайтирилган ғиштлар; г-оддий; д-йирик; е-модулли; ж, з-коваклари горизонтал жойлашган тошлар . ЎзРСТ 530-95 га кўра сопол ғиштлар сиқилишга ва эгилишга мустаҳкамлиги бўйича қуйидаги маркаларга бўлинади: 75, 100, 125, 150, 175, 200 ва 300 (1-жадвал). Ғиштларнинг мустаҳкамлиги 1-жадвал Ғиштлар- нинг маркаси Ғиштларнинг сиқилишга мустаҳкамлиги , МПа Мустаҳкамлик чегараси, МПа пластик усул- да қолипланган тўла ғиштлар ярим қуруқ усулда қолипланган тўла ва ичи ковак ғиштлар қалинлаш -тирилган ғиштлар 300 200 175 150 125 100 75 30 20 17,5 15 12,5 10 7,5 4,4 3,4 3,1 2,8 2,5 2,2 1,8 3,4 2,5 2,3 2,1 1,9 1,6 1,4 2,9 2,3 2,1 1,8 1,6 1,4 1,2

Ўзгармас массагача қуритилган ғиштнинг сув шимиб олиши камида 8 % бўлиши керак. Сув шимиб олиши бундан кичик бўлса, ғишт иссиқни кўп ўтказади, бу мақсадга мувофиқ эмас. Сувга тўйинган ғиштда совуққа чидам- лиги бўйича кўзга кўринадиган камчиликлар бўлмаслиги (қатламланиш, майдаланиш ва х. к.), навбатма-навбат такрорланадиган 15 даврли -15 0 С ва ундан паст ҳароратда музлатиш ва кейин 15  5 0 С да сувда эритишга бардош бера олиши керак. Сопол ғишт ички ва ташқи девор, устун гумбаз ва биноларнинг бошқа қисмлари учун ишлатилади. Бундан ташқари ундан ғиштли панеллар тайёрланади. Деворбоп самарали сопол буюмлар ичи ковак ғишт ва тошлардан иборат бўлади. Улар томонлари текис тўғри бурчакли параллепипед кўринишига эга. Ғишт ва тошлардаги коваклар юзага нисбатан перпендикуляр ёки параллел жойлашган бўлиши ва ковакнинг иккала ёки бир томони очиқ бўлиши мумкин (2-расм). 2-расм. Деворбоп самарали сопол буюмлар Очиқ цилиндрик ковакларнинг диаметри 16 мм гача, тирқишсимон ковакларнинг эни 12 мм гача бўлиши керак. Ғишт ва тошлардан терилган ташқи деворлар қалинлиги камида 250 мм, ковак сопол буюмларнинг сув шимиб олиши камида 6 % бўлиши керак. Совуққа чидамлилиги бўйича ғиштлар F 15, F 25, F 35 ва F 50 маркаларга бўлинади. Ғиштли девор панеллар муайян ўлчамли саноат буюмлари бўлиб, улар алоҳида ғишт ёки сопол тош ва цемент-қум қоришма билан яхлит қилиб

цементлаб бириктирилади. Вазифасига кўра ташқи ва ички деворлар учун мўлжалланган панеллар, хамда махсус панеллар (пойпешабоп ва ҳ. к) бўлади. Ташқи деворларнинг ғишт панеллари бир, икки ва уч қатламли қилиб, 140...280 мм қалинликда тайёрланади. Йирик ковакли ва тирқишли катта тошлардан ясалган бир қатламли панеллар истиқболли ҳисобланади. Бино ички деворларнинг панеллари оддий ғиштдан бир қатламли қилиб терилади ва металл синчлар билан арматураланади. Панелларнинг умумий қалинлиги 140 мм бўлиб, бунга ғишт қалинлиги (120 мм) ва икки томондаги сувоқ- қоришма қатлами (10 мм дан) ҳам киради. Икки қатламли панелларнинг бир қавати 1/2 ғишт (қалинлиги 120 мм) ва иккинчи қавати иссиқ сақловчи материалдан (қалинлиги 120 мм гача) тай- ёрланади. Уч қатламли панелларда ички ва ташқи қатламлари ғиштдан бўлиб, ҳар бирининг қалинлиги 65 мм, ўртадаги қатлам қалинлиги 110...130 мм бўлиб иссиқ сақловчи материаллардан ясалади. Панелларнинг мустаҳкамлигини ошириш ва зилзилабардошлигини таъ- минлаш учун уларнинг гирди ҳамда дераза ромларининг атрофи пўлат арма- турали синчлар билан арматураланади. Панелларни теришда маркаси 75 дан кам бўлмаган цементли қоришмалар ишлатилади. Панеллар юзасини пардоз- лаш учун кўпчилик ҳолларда гилам-мозаика плиталар ишлатилади. Қоплама буюмлар. Биноларнинг фасад юзаларига, ички деворларига ва полларига қоплаш учун ишлатиладиган сопол буюмларнинг олд юзаси турли рангларга бўялган яъни, табиий рангли, силлиқ, бўртма, сирланган бўлиши мумкин. Сопол буюмлар билан қопланган юзалар манзарали кўриниши билан фарқланади, улар пухта ва нисбатан тежамлидир. Иккинчи (терс) томони қоришма билан яхши ёпишиши учун релъефли қилиб тайёрланади. Биноларнинг фасадларини қоплаш учун асосан пардозбоп ғишт ва тош- лар, шунингдек, кичик ўлчамли фасад ва гилам нусха қоплама сопол плиткалар ишлатилади. Пардозбоп ғишт ва тошлар ЎзРСТ824-97 ва ГОСТ 7484-78 га кўра тўғри шаклли, қиррали ва рангли бўлади. Ўнг томони силлиқ, бўртма ва факту- раланган бўлиши ҳам мумкин. Пардозбоп ғишт ва тошларнинг ранги тўқ қизилдан то оқ сариқ ранггача бўлади. Бундай материаллар юқори сифатли ва осон эрийдиган оқ гиллардан тайёрланади. Ҳозирги вақтда улар энг кўп ишлатилмоқда. Булардан ташқари пардозлаш материаллари сифатида “ангобли” ва “сирланган” ғиштлар ҳам ишлатилади. Ғишт ва тошлар яхлит ва

ичи ковак қилиб ясалади. Тайёрлаш технологияси ярим қуруқ ёки пластик усулларда сопол ғишт тайёрлаш кабидир. Пардозбоп ғишт ва тошлар шакли ва ишлатиш жойига қараб “оддий” ва “профилли” ғишт ва тошларга бўлинади. Оддийларидан деворларнинг текис қисмларида, профиллиларидан эса карнизлар, тортқилар, ва ш. к.ларда фойда- ланилади. Шунингдек, улар фасадларнинг ташқи юзаларига ва кириш зал- лари, ўтиш жойлари ва бошқа хоналарнинг ички деворларига териш учун ишлатилади. Фасадбоп сопол плиткалар ярим қуруқ зичлаш усулида тайёрланади. Фасад плиткаларнинг асосий ўлчами 250х140х10, пойпешбоп плиткаларники 150х75х7,"кабанчик" турлариники 125х60х7 мм. Бундан ташқари "ромб", "гулбарг", "диагонал", "пирамидали", "тўлқин", "шар" турлардаги фасадбоп меъморий-бадиий плиткалар ишлаб чиқарилади (ЎзРСТ13 996-93). Фасадбоп плиткаларнинг юза қисми силлиқ, сирланмаган ва сирланган, турли рангларга бўялган бўлиши мумкин. Цемент қоришмаси билан яхшилаб ёпишиши учун уларнинг терс томонида чуқурчалар ўйилган. Фасадбоп плиткаларнинг сув шимиши 2...8 %, совуққа чидамлилиги камида 8 даврга тенг. Фасадбоп плиткалардан деворларнинг ташқи ва ички юзасини қоплаш учун, алоҳида меъморчилик қисмларини пардозлаш учун, шунингдек, турар жой ва жамоат биноларининг кириш залларида фойдаланилади (3-расм). 3-расм. Турли ҳил фасадбоп сопол плиткалар Гиламнусха сополак ҳар ҳил рангли, сирланган ва сирланмаган кичик ўлчамли плиткалардан иборат. Битта ёки бир неча рангли плиткалар “гилам”

кўринишида терилади. Плиткалар ўнг юзаси билан крафт коғозга ёпишти- рилади. Қоришма билан яхши ёпишиши учун плиткаларнинг терс томони тарам-тарам қилинади. Гиламнусха кошинкор плиткаларнинг ўлчамлари 48х48 ва 22х22 мм, қалинлиги 4 мм бўлиб, улардан тайёрланган гиламлар ўлчами эса 724х464 ва 672х424 мм га тенг бўлади. Плиткаларнинг сув шимиш даражаси 12 % дан ошмаслиги, совуққа чидамлилиги эса камида 25 давр бўлиши керак. Ҳозирги вақтда гиламнусха кошинкор плиткалар ташқи девор панеллари, транспорт ва спорт иншоотлари, савдо ва бошқа бинолар деворларини қоплаш учун кенг қўлланилади. Ички деворларга қопланадиган плиталар ( ЎзРСТ823-97 ) турар жой, жамо- ат ва саноат биноларининг хоналарига, санитария-гигиена ва бадиий манзара бериш, шунингдек, конструкцияларни нам ва аланга таъсиридан ҳимоялаш учун деворларга қопланади. Ички деворларга қопланадиган плиткалар турли шаклда чиқарилади. Квадрат плиткаларнинг ўлчами 150х150 мм, тўғри тўтбурчакли плиткаларники 150х100 ва 150х75 мм, қалинлиги ...6 мм га тенг бўлади. Деворларга қоплаш учун сирланган қоплама (фаянс) шунингдек, гилам нусха-кошинкор плиткалар ишлатилади (4-расм). 4-расм. Ички деворларга қопланадиган кошинкор сопол плиткалар

Гилам нусха - мозаика қуйма плиткаларнинг 20 турдаги ўлчамлари ишлаб чиқарилади: четлари 25, 35, 50, 75, 100 ва 125 мм бўлган квадрат ва 25х100 мм тўғри тўрт бурчакли плиткалар ва ҳ. к. Қалинлиги 2,5 мм ва олд юзаси турли рангли бўлади (5-расм). Плиткалардан тайёрланган қурама гиламлар панеллар юзаларини қоплаш ва кўриниш жойларни пардозлаш учун қўлланилади. Полбоп сопол плиткалар ( ЎзРСТ823-97) гил массасидан қўшилмалар ва бўёвчи аралашмалар ёки уларсиз зичлаш ва кейинчалик қовушгунга қадар пишириш йўли билан тайёрланади. Натижада уларнинг сув шимувчанлиги 4 % гача бўлади. Сопол плиткалардан ясалган поллар сув ўтказмайди, ишқаланишга чидамли, кислота ва ишқор таъсирига турғун. Сопол плиткалардан ясалган полларнинг камчилиги: иссиқни ўзига кўп олади, зарбга қаршилиги пастдир. 5-расм. Гилам-нусха мозаикали сопол плиткалар Сопол плиткалар жамоат биноларининг кириш заллари, корхо- наларнинг ишлаб чиқариш хоналарида ва ш. к. жойларда ишлатилади (6-расм).

6-расм. Полбоп сопол плиткалар Кейинги йилларда силлиқ сайқаллаб тайёрланадиган “ керамогранит ” плиткалардан кенг кўламда фойдаланилмоқда (7-расм). Ушбу материал 7-расм. Керамогранитли қоплама плиткалар кислота ва ишқорлар таъсрига бардошлиги, сиқилишдаги юқори мустаҳ- камлиги, едирилишга чидамлиги, совуқбардошлиги, қаттиқлиги (Моос шка- ласи бўйича 7...8) ва бошқа хоссалари билан тавсифланади. Керамогранит плиткалар билан пардозланган ички хоналарнинг дизайни жуда нафис кўри нишга эга бўлади (8-расм).

8-расм. Керамогранит билан пардозланган хонанинг Интерьери Махсус сопол материаллари ва буюмлар. Бундай сопол материаллари ва буюмларга черепицалар, оқава ва дренаж қувурлари, кислоталарга чидамли буюмлар, санитария-техника буюмлари ва ш. к.лар киради. Черепица (TSh 7-192:2003) томга ёпиладиган материал бўлиб, осон суюқланадиган гиллардан хом материални қолиплаш, қуритиш ва пишириш йўли билан тайёрланади. Ҳозирги вақтда сопол корхоналари черепица- ларининг бир неча турини: ўйиқли қолипланган, ўйиқли тасмасимон, тасма симон ясси ва бошқа турларини ишлаб чиқармоқда (9-расм). Черепица томга бири иккинчисининг устига чокли бостириб қўйилгани учун фойдали юзаси 50...85 % ни ташкил этади. Черепицанинг сув шимгандаги массаси 50...60 кг/м 2 атрофида бўлади. Совуққа чидамлиги эса 25 даврдан кам бўлмаслиги керак. Черепица томга ёпиладиган мустаҳкам, чидамли ва олов бардошли материал бўлиб 300 йилгача хизмат қилади. Черепицанинг камчилиги массасининг катталиги, сув оқиб тушиш учун анча нишабли қилиб қуриш зарурлиги, шунингдек, том ёпиш учун кўп меҳнат сарфланишидир. Черепица ҳозирги давр қурилишининг деярли барча соҳаларида ишлатилмоқда.

б 9-расм. Сопол черепица элементлари (а) ва черепицанинг томга ўрнатилиши (б). Санитария-техника буюмлари ( O’z DSt 831-97) чаноқ, хожатхона туваги, ванна, ювиш идишчалари ва ш. к.лар оқ гилдан, фаянс ёки ярим чинни массалардан тайёрланади. Хом-ашёлар таркибига каолин, оқ гил, дала шпати, кварц қуми кукуни, куйдирилган гил, эриган шиша кабилар киради (10расм). 10-расм. Санитария-техника буюмлари Буюмлар гипс қолипларда қуйиш усулида қолипланади. Қолипдан чиқарилгач улар қуритилади, оқ ва рангли ялтироқ сир билан қопланади, сўнгра пиширилади. Санитария-техника буюмлари манзарали, силлиқ юзали, осон тозланиш ва узоқ вақт давомида ўз хоссаларини сақлаб қолиш хусусиятига эгалиги а

билан фарқланади. Ушбу буюмларнинг асосий камчилиги уларнинг мўртлигидир. Шунга қарамай, сополдан тайёрланган санитария-техника буюмлари ханузгача энг яхши ва замонавий буюмлар бўлиб қолмоқда. Оқава қувурлар оловбардош ёки қийин суюқланадиган пластик гиллардан шамот қўшиб тайёрланади. Қувурлар бирикадиган жойлари билан бирга прессларда қолипланади. Қуритилгандан кейин қувурларнинг ташқи ва ички юзалари сирланади ва пиширилади. Юпқа сир қатлами қувурларнинг сув ўтказмаслиги ва кислоталар ҳамда ишқорлар таъсирига чидамли бўлишини таъминлайди. Оқава қувурларнинг ички диаметри 150...600 ва узунлиги 800...1200 мм га тенг. Уларнинг сув шимувчанлиги 8 % дан кам бўлиши, кислотабардошлиги 93 % ва сув ўт- казмаслиги шарт. Сопол қувурлар кимёвий жихатдан жуда барқарор бўлиб, таркибида ишқор ва кислоталари бўлган саноат корхоналари сувларини чиқариб юбориш учун кенг фойдаланилади. Дренаж қувурлари (ГОСТ 8411-74) силлиқ юзали ва сув ўтказувчанликни оширувчи икки томонида очиқ ариқча ёки кесиклари бўлган сирланмаган сопол буюмдир. Унинг узунлиги 500 мм гача, ички диаметри эса 25...250 мм га тенг бўлади. Қувурлар тўғри цилиндрик шаклга эга, ички юзаси силлиқ, механик жиҳатдан етарли мустаҳкам бўлиши керак. Улар осон суюқланадиган гил ва қумоқ тупроқлардан тайёрланади. Дренаж қувурларидан ботқоқли ерларнинг сувини қуритиш учун, шунингдек, ер ости сувлари сатҳини пасай- тириш учун фойдаланилади. Кислотабардош буюмлар. Бундай буюмлар одатдаги сопол буюмлардан фарқ қилади, улар зич, шунингдек, механик жиҳатдан мустаҳкам, иссиққа чидамли сопол қатламидир. Улар кислота ва ишқорларнинг узоқ давом эта- диган таъсирига турғунлиги билан ажралиб туради. Сопол буюмларнинг бу гуруҳига кислотабардош ғишт, иссиқ ва кислотага чидамли плита ҳамда қувурлар киради. “Кислотага чидамли ғишт” 230х113х65, 230х113х55 мм ўлчамли тўғри бурчакли параллепипед ва понасимон кўринишда тайёрланади. Ғиштнинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги 35...60 МПа, кислотабардошлиги 96...98,5 % ва термик бардошлиги 5...25 давр. Улар кимёвий ускуналарнинг пойдеворларини териш, ускуналар ичига ва газ йўлларини қоплаш, кимё ва целлюлоза-қоғоз саноати корхоналарининг пол ва тарновларига ётқизиш учун ишлатилади.

“Иссиқлик-кислотага чидамли плиткалар” квадрат, тўғри бурчакли ва понасимон бўлиши мумкин, томонларининг ўлчами 50 дан 200 мм гача қалинлиги 10 дан 50 мм гача бўлади. Кислотага чидамли плиткалар ускуналар, газ йўллари ва тарновлар ички юзасини қоплаш, зарарли муҳитли цехларда пол материали сифатида, иссиқ ва кислотага чидамли плиткалар эса пишириш қозонларининг ички юзаларини қоплаш учун ишлатилади. “Кислотага чидамли қувурлар” қовушган зич қатламга эга бўлиб, улар- нинг ташқи ва ички томонлари кислотага чидамли сир билан қопланади. Улар асосан кимё саноати корхоналарида, шунингдек, целлюлоза-қоғоз саноатида ишлатилади. “Йўлбоп клинкерли ғишт” қийин эрийдиган гилни юқори ҳароратда эритиб, 220х110х65 ва 220х110х78 мм ўлчамларда қолиплаб олинади. Сиқилишдаги мустаҳкамлик чегарасига кўра 400, 700 ва 1000 маркаларга бўлинади. Сув шимувчанлиги 2...6 %, совуққа чидамлилиги 50...100 давр. Бундай ғиштлар йўл ва йўлак қопламаларини, саноат бинолари полларини, кўприк, сув оқова ва коллектор қудуқларини қуришда ишлатилади (11-расм). Ғовакли тўлдирувчилар. Енгил ва иссиқ сақловчи бетон олиш учун сунъий ғовакли тўлдирувчилар, керамзит ва аглопорит кенг қўлланилади. “Керамзит” таркибида кимиёвий боғланган сув миқдори нисбатан кўп бўлган осон эрувчан гилларни 1150...1250 0 С гача ҳароратда тез қиздириш натижасида кўпчитиб олинган ғовакли материалдир. Гилнинг кўпчишини ошириш учун кўмир кукуни, қипиқ, пирит куюндилари ва ш. к.ларни қўшиш тавсия этилади. Керамзит тайёрлаш жараёни сопол материалларни олиш сингари бўлиб, керамзит доналари (қумалоқлар) аввал тайёрланиб кейин хумдонда куйдири-

в г 11-расм. Клинкерли махсус сопол ғиштлар (а, б) ва улардан ишланган йўлаклар (в, г). лади. Донали ярим хом ашёларни тайёрлаш учун қолипловчи машиналар сифатида тешикли вал ва барабанли доналагичлар, шунингдек, тасмали персслардан фойдаланилади. Керамзит шағали 5-10; 10-20 ва 20-40 мм фракцияларда, қуми эса 5 мм гача бўлади. Ўртача зичлигига кўра керамзит шағали 250, 300, 350, 400, 450, 500, 550, 600, 700 ва 800 маркаларга бўлинади. Унинг цилиндрда эзиш бўйича мустаҳкамлиги 0,8...5,5 МПа атрофида бўлади. Сув шимувчанлиги 15...25 %, совуққа чидамлилиги 15 даврдан кам эмас. Керамзит асосан енгил ва иссиқ сақловчи бетонлар учун тўлдирувчи, шунингдек, пол ва том ёпмаларида, қувурларни иссиқ ҳимоялашда ва ш. к. жойларда ишлатилади. “Аглопорит” донадор ғовакли материал бўлиб, гил хом-ашёнинг кўмир кукуни билан аралашмасидан иборат ярим маҳсулотни қовуштириб агло- мерациялаб олинади. Хом-ашёни тайёрлашда гил кўмир билан аралаш- тирилиб, донадор қилинади ва агломерациялаш машинасига юборилади. Агломерация панжарасида 25...45 мин. давомида пиширилган хом ашё палахсаси совутилгач, майдаланади ва фракцияларга ажралади. Унинг ўртача зичлиги 300...1000 кг/м 3 , цилиндрда эзиш бўйича мустаҳкамлиги 0,9...3 МПа.а б

Аглопорит шағали ҳам керамзит сингари енгил бетонлар олишда ва иссиқ ҳимояловчи материал сифатида ишлатилади (12-расм) Оловбардош сопол буюмлар саноат иссиқлик қурилмаларидан фойдаланишда 1500 0 С дан юқори ҳароратда турли механик ва кимёвий таъсирларга узоқ вақт бардош бера олиш хусусияти билан тавсифланади. Оловбардошлик даражаси бўйича бу материаллар оловбардош (1580...1770 0 С), оловбар дошлиги юқори (1770...2000 0 С) ва 12-расм. Аглопорит шағали. оловбардошлиги ўта юқори (2000 0 С) турларга бўлинади. Уларга ғишт, блок, плита ва фасон деталлари киради. Минерал таркибига кўра оловбардош материаллар қумтупроқли, алюмосиликатли, магнезитли, хромли ва углеродли бўлади. Қумтупроқли оловбардош буюмлар кварц қуми ва гил асосида тайёрла- нади. Оловбардошлиги 1710...1750 0 С, сиқилишдаги мустаҳкамлиги 15...35 МПа. Улар саноат хумдонлари (мартен, кокс, электр эритиш, цемент) ички қисмини қоплаш учун қўлланилади. Алюмосиликатли оловбардош буюмлар кварц, шамот, гил ва каолин ара- лашмаси асосида олинади. Хом-ашё таркибидаги SiO 2 ва Al 2 O 3 миқдорига қараб, алюмосиликатли оловбардош материаллар ярим кислотиали, шамотли ва сергилтупроқли ҳилларга бўлинади. Уларнинг оловбардошлиги 1610...1710 0 С, сиқилишдаги мустаҳкамлиги камида 10 МПа. Ярим кислотали оловбардош материаллар кокс ўчоқлари, шиша эритадиган хумдонлар ичини қоплашда ишлатилади. Шамотли оловбардош буюмлар тайёрлаш учун оловбардош гил ва шамот аралашмасидан фойдаланилади. Уларнинг оловбардошлиги 1710...1750 0 С, сиқилишдаги мустаҳкамлиги 10...12,5 МПа. Улар асосан, сопол хумдонлари ва буғ қозонлари ичини қоплашда ишлатилади. Оловбардошлиги юқори буюмлар таркибида 45 % дар ортиқ Al 2 O 3 бўлган хом-ашё (боксит, корунд ва ш. к.лар) асосида тайёрланади. Уларнинг оловбар- дошлиги 1770...2000 0 С бўлиб, шиша эритиш хумдонлари ва бошқа саноат корхоналарида ишлатилади.

5. Минерал боғловчилар асосида олинадиган сунъий йўл қурилишибоп тош материаллари ва буюмлар Умумий маълумотлар. Куйдирмай олинадиган сунъий тош матери- аллари ва буюмларга портландцемент, оҳак, гипс ва магнезиал боғловчилар асосидаги композитлар киради. Улар боғловчи моддаларнинг қотиши нати- жасида керакли мустаҳкамликка эришади. Тўлдирувчилар сифатида кварц қуми, шлак, кул, пемза, ёғоч қипиғи ва арматураловчи материаллар сифатида эса асбест, волластонит, базальт, ёғоч ва шиша толаси, металл симлар ва ш. к дисперсли материаллар ишлатилади. Бундай материалларни ишлаб чиқаришнинг умумий технологияси боғловчилар ва тўлдирувчиларни аралаштириб қоришма тайёрлаш, қолиплаш ва қотишини тезлатиш каби жараёнлардан иборатдир. Оҳак боғловчи асосида силикат, оҳак-шлакли ва оҳак-кулли ғиштлар, силикатли, кўпиксиликатли ва бошқа зич ҳамда ячейкали (ковакли) силикат бетонлар ва темирбетон буюмлар тайёрланади. Гипс асосида пардевор плиталар, гипсбетон тошлар, гипскартон қоплама листлар, меъморчилик деталлари ва ш. к. композицияли буюмлар олинади. Портланлцемент асосида бетон ва темирбетон буюмлар, асбестоцемент плиталар, листлар, қувурлар ва манзарали буюмлар олинади. Ушбу боғловчилар асосида олинадиган экологик тоза композицияли буюмларни ишлаб чиқариш жараёнлари энергиятежамкорлиги, тўла авто- матлаштириш ва механизациялаштиришнинг мавжудлиги билан фарқланади. Шунингдек, ушбу материал-буюмлар хоссаларининг турли-туманлиги боис, уларни ишлатиш соҳаси жуда кенг бўлиб, юк кўтарувчи ва девор конс- трукцияларидан тортиб, бино ва иншоотларни пардозлаш-безашгача бўлган ишларда самарали қўлланилади.

5.1. Силикат материаллари ва буюмлар Ишлаб чиқариш технологияси . Силикатли қурилиш материалларини ишлаб чиқариш кальций гидросиликатни гидротермалли синтез қилишга асосланган бўлиб, у реактор-автоклавларда 0,8...1,3 МПа босим остида ва 175...200 0 С ли буғ ёки буғ-ҳаво аралашма ҳароратида ишлов бериб амалга оширилади. Силикатли автоклав материаллари ва буюмлар оҳак боғловчи, кварц қуми ва сув аралашмасидан тайёрланган қоришмани автоклавда ишлов берилганда кальций гидросиликатини ҳосил қилиш орқали тайёрланади. Ca(OH) 2 +SiO 2 +mH 2 O=CaO·SiO 2 ·nH 2 O Дастлабки қоришмани ташкил этувчиларнинг таркибига қараб қуйидаги гидросиликатлар ҳосил бўлади : тоберторит 5CaO·6SiO 2 ·5H 2 O, кучсиз крис - талланган гидросиликатлар (0,8-1,5) CaO·SiO 2 ·H 2 O ва (1,5...2) CaO·SiO 2 ·H 2 O. Юқори таркибли оҳакли қоришмалардан гиллебрандит 2CaO·SiO 2 ·H 2 O синтез қилинади . Автоклав горизонтал жойлашган цилиндрсимон пўлат идиш бўлиб , ён томонларига зич ёпиладиган қопқоқлар ўрнатилган (13- расм ). Унинг диа - метри 2,6...3,6 м , узунлиги 21...30 м бўлиб , сув буғи босимини ўлчашга мўл - жалланган манометр ва босим меъёрдан ошиб кетганда автоматик равишда очиладиган сақлагич клапан билан жиҳозланган . Автоклавнинг пастки қис - мига буюм ортилган вагончалар ҳаракатланиши учун темир йўл изли ва сув буғини юбориш қувурлари ўрнатилган . Автоклав идишнинг ички деворлари ва буғ ўтказувчи қувурлар иссиқ сақловчи материаллар билан қопланади .

13- расм . Автоклавнинг конструкцияси . 1- кронштейн ; 2- қопқоқни очувчи ва ёпувчи механизм ; 3- тиргак ; 4- манометр ; 5- сақловчи клапан ; 6- цилиндрсимон корпус ; 7- кран ва штуцер ; 8- қопқоқ ; 9- лебедка ; 10- рельсли кўприк ; 11- буғ қувури ; 12- рельс . Автоклав материал ва буюмларнинг мустаҳкамлиги иккита жараённинг ўзаро таъсиридан шаклланади : кальций гидросиликатларининг синтезланиши - дан тузилишнинг шаклланиши ва ички кучланишлардан деструкцияланиши . Ички кучланишларни тушириш учун автоклав билан ишлов бериш аниқ режим бўйича амалга оширилади. Жумладан, буғ босимини кўтариш 1,5...2 с, изотермик ҳарорат бериш 175...200 0 С ва 0,8...1,3 МПа босимда ...8 с, ушлаб туриш, шунингдек, буғ босимини тушириш 2...4 с. давом этади. Автоклавда ишлов бериш орқали силикат буюмлар тайёрлашнинг давом этиш вақти 8...14 соатни ташкил этади. Автоклавга буюмлар юклангач, қопқоқлари ёпилади ва аста-секин буғ юборилади. Ишлов бериш жараёнида буюмда ички зўриқишлар меъёрдан ортиқ ҳосил бўлмаслиги учун ҳарорат 1,5...2 с. давомида кўтарилади. Силикат ғишт катта босим остида зичлаб ва кейин автоклавда қотириш йўли билан кварц қуми ва оҳак аралашмасидан тайёрланадиган сунъий тош материалдир. Дастлабки хом-ашёнинг тахминий миқдори қуйидагича олинади: ҳавода қуритилган оҳак 6...8 % (СаО ҳисобида), кварц қуми 92...94 % ва сув –7...8 % (қуруқ аралашманинг массаси бўйича). Силикат ғишт ишлаб чиқа- ришда силосли ва барабанли схемалар қўлланилади. Энг кўп тарқалган силосли схема бўйича оҳак-қум билан биргаликда аралаштирилиб ...8 с. давомида силос идишларда сўндирилади. Сўндириш чамбаракли схема бўйича оҳак-қум билан биргаликда айланадиган чамбаракда амалга оширилади. Чамбаракга 0,5 МПа (ортиқча) босим остида буғ юборилиб, аралашма 30...40 мин. давомида сўндирилади. Ана шу усулда сўндирилган массани қўшимча равишда намлаш, аралаш- тириш ва гувалачаларни майдалаш учун куракли аралаштиргичга ёки янчиш машинасига юборилади. Сўнгра пресссда 15...20 МПа босим остида масса зичланиб хом ғиштлар қолипланади. У кейинги жараёнда аравачаларга тахланади ва юқори ҳарорат ва босим остида буғлаш учун автоклав идишга жойланади. Буғлаш жараёни 10...14 с. давом этади. Юқорида айтиб ўтилганидек, сув буғининг босими ва ҳарорати таъсирида СаО ва SiO 2 ўзаро

кимёвий реакцияга киришиши натижасида юқори мустаҳкамликка эга бўлган силикат ғиштлар ҳосил бўлади. ЎзРСТ 379-95 га кўра силикат ғиштларнинг икки тури ишлаб чиқарилади: 250х120х65 мм ўлчамли оддий ва 250х120х88 мм ўлчамли модулли. Модулли ғишт бир томони туташ технологик ковакли қилиб тайёрланади. Ғишт оч кулранг ёки аралашма таркибига ишқорга чидамли минерал кукунлар киритиш ҳисобига рангли ҳам бўлиши мумкин. Унинг зичлиги сопол ғиштникига нисбатан бирмунча юқори – 1800...1900 кг/м 3 , иссиқ ўтказувчанлиги 0,70...0,75 Вт/(м · 0 С) га тенг. Сиқилишга ва эги- лишга мустаҳкамлик чегарасига қараб силикат ғиштлар қуйидаги маркаларда ишлаб чиқарилади: 100, 125, 150, 200 ва 250. Совуққа чидамлилиги бўйича маркалари F15, F25, F35 ва F50, сув шимиши массаси бўйича 1...16 % га тенг бўлади (ГОСТ 7025-91). Силикат ғиштдан сопол ғиштни қўллаш мумкин бўлган соҳаларда фойдаланилади, аммо юқори нам шароитларда ишлатиладиган пойдевор ва деворлар қуриш учун тавсия қилинмайди, чунки ер ости ва оқова сувлар таъсири остида унинг емирилиш эҳтимоли юқори. Юқори ҳарорат таъсир қиладиган ўчоқлар, тутун қувурлари ва шунга ўхшаш конструкцияларга силикат ғиштни ишлатиш тавсия қилинади (14-расм). Силикат ғишт ишлаб чиқаришга сарфланадиган ёқиғи, электр энергия ва меҳнат сарфи сопол ғишт ишлаб чиқаришга қараганда 2...3 маротаба кам, шу сабабли силикат ғишт таннархи сопол ғиштникига қараганда 25...30 % арзон. а б 14-расм. Деворбоп, пардозбоп силикатли ғиштлар (а) ва улардан терилган деворлар

Оҳак-шлакли ва оҳак-кулли ғишт . Оҳак шлакли ғишт оҳак ва дона- ланган хумдон шлаки аралашмасидан тайёрланади. Аралашма таркибида оҳак 3...12 %, шлак 88...97 % бўлади (ҳажми бўйича). Оҳак-кулли ғишт 20...25 % оҳак ва 75...80 % кул (ҳажми бўйича) аралаш- масидан тайёрланади. Шлак сингари кул ҳам арзон хом-ашё ҳисобланади. Қаттиқ ёқилғилар ёқилганда майда зарралар яъни, юпқа дисперсли кул чанги ҳосил бўлади. Сув билан аралаштирилмаганда бундай куллар қотмайди, оҳак ёки портландцемент қўшилганда эса улар фаоллашади. Автоклавда ишлов берилганда эса улардан етарлича мустаҳкам буюмлар олиш мумкин. Оҳак-шлакли ва оҳак-кулли ғишт ишлаб чиқариш технологияси силикат ғишт ишлаб чиқаришга ўхшаш бўлади. Бундай ғишт ўлчами 250х120х140 мм, мустаҳкамлиги бўйича маркалари М25, М50 ва М75, совуқбардошлиги силикат ғиштники каби, зичлиги 1400...1600 кг/м 3 , иссиқ ўтказувчанлик коэффициенти 0,5...0,6 Вт/м 0 С). Оҳак-шлакли ва оҳак-кулли ғиштлар уч қаватгача бўлган бино девор- ларини тиклаш учун, шунингдек, кўп қаватли биноларнинг юқори қаватларини териш учун қўлланилади (15-расм) 15-расм. Оҳак-шлакли ковак силикат ғиштлар Силикат бетонлар автоклавда қотадиган цементсиз бетонларнинг оҳакқум, оҳак-кул ва оҳак-қумтупроқли боғловчилар асосида олинадиган катта гуруҳидир. Бундан ташқари боғловчи сифатида майдаланган домна хумдони шлакларидан ҳам фойдаланилиши мумкин. Силикат бетонлар зич ва ғовак тузилишга эга бўлади. Майда донали зич силикат бетон оғир бетоннинг бир туридир. Ундан фарқли ўлароқ, силикат бетон таркибига йирик тўлдирувчи (шағал ёки чақиқ тош) киритилмайди.

Силикат бетоннинг тузилиши бир жинсли бўлгани учун таннархи анча арзондир. Зич силикат бетон буюмлар қуйидаги технологик схема бўйича тайёр- ланади: сўндирилмаган гувала оҳакни майдалаш, оҳак, қум ва гипсни меъ- ёрлаш; оҳак-қум аралашмани шарли тегирмонда туйиш; бетон қоригичда силикатбетон қоришмасини тайёрлаш; буюмларни қолиплаш ва уларни сақлаб туриш; қолипланган буюмларни автоклавда 175...200 0 С буғ ҳароратида ва 0,9...1,3 МПа босимда қотириш йўли билан тайёрлаш. Зич силикат бетондан тайёрланган буюмларнинг зичлиги ЎзРСТ 676-96 га кўра 1800...2200 кг/м 3 га тенг. Автоклавда қотирилган силикат бетонлар қаттиқ қўшилмалар массасига нисбатан оҳакни 8...11 % миқдорда сарфлаш ҳисобига титратиб зичланганда 15...30 МПа зичликка эга бўлади. Лекин майда туйилган кварц қумидан 15...30 % қўшилса, уларнинг сиқилишга мустаҳкамлиги 2...3 марта ортиши мумкин, бу эса 40...60 МПа ни ташкил қилади. Силикатбетоннинг сувга чидамлиги қониқарли даражада, сувга тўла тўйинган ҳолдаги мустаҳкамлигининг пасайиши 25 % дан ошмайди. Совуққа чидамлиги 25...30 давр, агар таркибга портландцемент қўшилса 100 давргача ортади. Зич силикат бетондан юк кўтарувчи деворлар, ораёпма плиталари, устунлар, балкалар, пиллапоя супалари ва зиналари, ва ш. к. буюмлар тайёрланади (16-расм). а б 16-расм. Зич силикат бетон буюмлар: а-пойдевор блоки; б- девор блоклари Енгил силикат бетонларда зич силикат бетонлар учун ишлатиладиган боғловчилардан фойдаланилади, тўлдирувчилар сифатида эса керамзит,

доналанган шлак, шлакли пемза ва шағал ҳамда майдаланган тош кўринишидаги бошқа ғовакли материаллар қўлланилади. Ишлатилишига кўра енгил силикат бетонлар зичлиги 1400...1800 кг/м 3 бўлган конструкциябоп, зичлиги 500...1400 кг/м 3 бўлган конструкциябописсиқ сақловчи ва зичлиги 500 кг/м 3 дан кичик, иссиқ ўтказувчанлиги эса 0,5...0,7 Вт/(м · 0 С) га тенг бўлган иссиқ сақловчи бетонларга бўлинади. Енгил силикат бетонларнинг сиқилишга мустаҳкамлиги 3,5...20 МПа, конструкцион бетонларники 20 МПа ни ташкил этади. Уларнинг сув шимиш даражаси бетон зичлигига боғлиқ бўлади ва 12 дан 30 % гача (ҳажми бўйича) ўзгаради, совуққа чидамлилиги эса 15...50 даврга тенг. Ғовак тўлдирувчилар асосида тайёрланган енгил силикат бетонлардан турар жой биноларининг иссиқ сақловчи ташқи девор панеллари тайёрланади (17-расм) Ғовак силикат бетонлар ғовак тузилишни ҳосил қилиш усулига қараб кўпик ва газосиликат ҳилларга бўлинади. Улар оҳак-қумли пластик аралаш- мани автоклавда қотириш орқали олинади. Таркибига барқарор кўпик ёки алюминий кукуни ва бошқа газ ҳосил қилувчи қўшилмалар киритилади. Ғовак силикат бетонлардан тайёрланган буюмларнинг зичлиги 300...1200 кг/м 3 , мустаҳкамлиги 5...20 МПа, иссиқ ўтказувчанлиги 0,09-0,4Вт/ (м · 0 С) га тенг бўлади. а б 17-расм. Енгил силикат бетонлардан тайёрланган ғишт (а) ва ичи ковак блоклар (б). Ишлатилишига кўра ғовак силикат буюмлар ҳам иссиқ сақловчи, конструкциябоп-иссиқ сақловчи ва конструкциябоп ҳилларга бўлинади.

Зичлиги 300...500 кг/м 3 бўлган иссиқ сақловчи ғовак силикат буюмлар темирбетон, асбестоцемент, кўп қатламли панеллар, том ёпмалари, совутиш мосламаларининг бўлмалари, шунингдек, иситиш қувурлари учун қобиқлар сифатида ишлатилади. Зичлиги 500...800 кг/м 3 ва мустаҳкамлиги 2,5...7,5 МПа бўлган конструкциябоп-иссиқ сақловчи кўпиксиликатли ва газосиликатли бетонлар эса ички ва ташқи деворлар учун арматураланган йирик ўлчамли буюмлар тайёрлашда ишлатилади. Зичлиги 800...1200 кг/м 3 ва мустаҳкамлиги 7,5...20 МПа бўлган конструкциябоп кўпиксиликатли ва газосиликатли бетонлар эса саноат бинолари ёпмаларининг конструкцияларини, турар жой биноларининг қаватлараро ва том ёпмаларини, юк кўтарувчи балкалар ва х. к. буюмларни тайёрлашда ишлатилади. Силикат бетондан тайёрланган буюмларни юқори намликда фойдаланиладиган конструкциялар (пойдеворлар, дераза токчалари, карнизлар ва х. к) учун ишлатиш тавсия қилинмайди. 5.2. Гипс асосидаги материал ва буюмлар Гипснинг тез қотиши ва юқори қолипланиш хоссаси гипсли материал ва буюмларни ишлаб чиқаришнинг технологик жараёнини қисқартириш имко- нини беради, натижада биноларнинг катта ўлчамли йиғма элементларини тайёрлашнинг самарали усуллари тадбиқ қилинади. Гипсли буюмлар нисбатан кам зичликка эга бўлишига қарамасдан етарли мустаҳкамликка, кам иссиқ ўтказувчанликка ва юқори товуш ҳимоялаш хусу- сиятларга эга. Уларга механик қайта ишлов бериш осон (арралаш, бурғилаш ва ш. к.), шунингдек, таркибига пигментлар киритиб, исталган рангдаги буюм- лар олиш мумкин. Гипс буюмларнинг энг афзал хусусиятларидан бири экологик тозалигидир. Юқорида айтилган афзалликларга қарамасдан гипс боғловчиси асосида олинадиган материал ва буюмларнинг асосий камчиликлари сувли муҳитга чидамсизлиги, нам ва куч таъсирида вақт ўтиши билан пластик (қайтмас) деформацияланишининг меъёрдан ортиб кетиши, сирпаниш деформациянинг

ҳосил бўлишидир. Шу сабабли уларни нам таъсир қилмайдиган қуруқ хона- ларга қўллаш мақсадга мувофиқ. Гипс буюмларнинг хоссаларини яхшилаш учун таркибига минерал ва органик модификаторлар, туйилган кукунсимон қўшилмалар қўшилади. Гипс ва гипсбетон буюмлар ишлаб чиқаришда юқори маркадаги гипслар, ангидритли ва гипс-цемент-пуццоланли мураккаб (ГЦПБ) боғловчилар иш- латилади. Минерал тўлдирувчилар сифатида қаттиқ ёқилғи ва хумдон шлак- лари, вулқон туфи ва пемза шағаллари, чиғаноқтош ва ш. к.лар, органик тўл- дирувчилар сифатида эса ёғоч қипиқ ва пайрахалари, майдаланган похол, қамиш, майдаланган қоғоз чиқиндилари ва ҳ. к.лар ишлатилади. Хозирги замон қурилишида гипс ва гипсбетон буюмларнинг қуйидаги турлари кенг ишлатилади: гипскартон тахталар, пардадеворлар учун плита ва панеллар, ораёпма буюмлари, деворларни қоплаш учун листлар (гипсли қуруқ сувоқ), девор буюмлари, иссиқ сақловчи буюмлар ва меъморий-безак қисмлар (карнизлар, манзарали қопламалар, безак элементлари ва ш. к.лар). Гипс плиталар. Пардадеворлар учун гипс ёки гипсбетондан тайёрланган гипс плиталардан фойдаланиш мумкин, улар ўлчами 800х400 ва 1500х400 мм (гипсоқамишли), қалинлиги 80...100 мм яхлит ва ичи ковак қилиб ишлаб чиқарилади. Плиталарнинг ўнг юзаси силлиқ ёки тарам-тарам кўринишида бўлади. Зичлиги 1000...1300 кг/м 3 , сиқилишдаги мустаҳкамлиги ..4 МПа, намлиги массаси бўйича ортиғи билан 8 % га тенг. Улар оловбардош, гигроскоплик, иссиқ ва товушдан яхши ҳимоялаш хоссаларига эга. Гипс плиталарни ишлаб чиқариш қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: гипс, тўлдирувчилар, сув, қотишни бошқарувчи (тезлатувчи ёки секинлатувчи) қўшилма ва пластификацияловчиларни меъёрлаш; гипс қоришмасини тай- ёрлаш; буюмни қолиплаш ва қуритиш. Гипс плиталар қуйма, титратиш ва пресслаш каби зичлаштириш усулларида қолипланади. Пардадевор плиталари мунтазам равишда намланмайдиган фуқаро ва саноат биноларининг юк кўтарувчи деворларини қуриш учун ишлатилади (18-расм)

18-расм. Гипсли пардадевор плиталари Гипс ва тўлдирувчилар элеватор ёрдамида бункерга солинади, сўнгра меъёрланиб, аралаштириш шнекига туширилади ва аралаштирилгач гипс қоришмаси қоригичга юборилади. Қоригичда аралашма маромига етгунча қорилади. Тайёр бўлган қоришма карусель машинасига жойлаштирилган қолипларнинг биттасига жойланади, кейин машина қолипи айланиб, иккин- чисга жойланади ва шу кетма-кетликда қолиплаш давом этади. Қолипдан чи- қариб олинган плиталар махсус механизм воситасида вагончага юкланиб, туннельсимон қуритгичга юборилади. Гипсли қоплама листлар бу гипс асосидаги қуруқ сувоқ бўлиб, ўртасига юпқа гипс қатлами қўйилган ва икки томони картон билан мустаҳкам бириктирилган қоплама буюмдир. Унинг эгилишдаги мустаҳкамлигини икки томонидаги картон қопламалар таъминлайди. Ўрта қисмига қўйиладиган гипс қоришмаси қўшилмасиз ёки минерал ва органик қўшилмалар қўшилган ҳолда тайёрланади. Гипс таркибига киритилган органик толасимон қўшилмалар араматураловчи вазифани ўтайди ва буюмнинг эгилишдаги мустаҳкамлигини оширади. Гипскартон листлар ГОСТ 6266-89 га кўра узунлиги 250, 270, 290 ва 330 см, эни 120 ва 130 см, қалинлиги эса 10…12 мм ўлчамларда ишлаб чиқарил ади. Улар юқори зичликка, иссиқ ва товуш сақлаш хусусиятига эга бўлади, осон кесилади, арраланади ва михланади (19-расм). Оддий гипскартон листлар ҳаво намлиги 60 % гача бўлган хоналар деворларини, шипларни қоплашда ишлатилади. Намга чидамли махсус картон асосида тайёрланган листлар намлиги юқори бўлган хоналар ва

санитариятехника хоналари деворларини қоплашда ишлатилади. Турли мақсадлар учун ишлатиладиган гипскартон листларнинг ўнг юзаси гулқоғозлар, поливинил- 19-расм. Гипскартон қоплама листлар хлорид пардалар билан манзарали (ёғоч ёки мармар текстураси ва ҳ. к.) безатилган ҳолда ишлаб чиқарилади. Гипскартон листларни ишлатиш қурилиш жойларда қоплама-безак ишларни тезлатади, шунингдек, бундай ишларни йилнинг барча мавсумларида олиб бориш имконини яратади. Бундай листлар оловбардош бўлганлиги учун ёнувчан буюм ва конструкцияларни ҳимоялашда ҳам қўлланилади. Гипскартон листларни ишлаб чиқариш технологияси мураккаблиги ва картоннинг таннархи юқори бўлганлиги сабабли, гипсли листларни органик толасимон тўлдирувчилар қўшиб тайёрлаш самаралидир. Органик толасимон материаллар сифатида майдаланган ёғоч пайрахалари, каноп ва бошқа ўсимлик толалари гипс массаси бўйича 10 % гача қўшилади. Бу ҳилдаги гипскартон листларни тайёрлаш технологияси нисбатан соддароқ ва таннархи арзон бўлади. Гипскартон листлар ёғоч каркасли асосга бурама михлар, бошқа асосларга гипс-елим, кўпикгипс ва турли синтетик мастикалар ёрдамида маҳкамланади. Уларнинг чоклари елимловчи таркиблар билан тўлдирилади ёки ёғоч, пластмасса рейкалар билан беркитилади. Бундай листлардан барпо этилган жамоат ва турар-жой биноларининг ички дизайни ва интеръери жуда нафис кўринишга эга бўлади. Шунингдек, улар иссиқ сақлаш вазифасини ҳам ўтайди.

Кейинги йилларда бино ва иншоотларни қайта қуриш ҳамда таъмирлаш ишларида гипскартон листлар кенг қўлланилмоқда. Зарурат бўлганда, ҳўл сувоқ қоришмалари ўрнига гипскартон (ГКЛ) листларни ишлатиш таъмирлаш технологиясини буткул ўзгартирмоқда. Олмония “КНАУФ” фирмасининг ГКЛни қурилиш тизимида қўллаш кенг тарқалган. Улар ишлатишга қулай ва экологик тоза, мавсум танламайди ва осон монтаж қилинади. Гипскартон листлар девор ёки шифтга ўрнатилган махсус металл синч- ларга бурама михлар ёрдамида маҳкамланади (20-расм). 20-расм. Хона шифтига металл каркас ва гипскартон листларни ўрнатиш “КНАУФ-КЛИНЕО” декоратив листлар ички хоналарнинг муҳитини ях- шилашда, товушдан ҳимоялашда ва замонавий дизайн барпо этишда сама- рали қўлланилади. Бундай листлар қалинлиги 12,5 мм, юза қисми фил суяги рангида майда тешикчали қилиб ишлаб чиқарилади (21-расм).

21-расм.”КНАУФ-КЛИНЕО” декоратив листлари Гипсбетон панеллардан индустриал қурилишда ўз оғирлигини кўтариб турувчи пардадеворлар қуриш учун, шунингдек, пол асослари ва бошқа мақсадлар учун фойдаланилади. Тўсиш учун ишлатиладиган панеллар узунлиги хона узунлиги ёки хонанинг бир қисмича, эни қават баландлигига тенг ясси плиталардан иборат бўлиб, панел қалинлиги одатда 80…100 мм бўлади. Улар текис ёки эшиклар учун ўрин қолдириб тайёрланган бўлиши мумкин. Тайёр панелларнинг намлиги кўпи билан 8 % ва мустаҳкамлиги гипсо- бетонни сиқишда камида 3,5 МПа, зичлиги 1250…1400 кг/м 3 бўлиши керак. Гипсобетон панелларнинг сифати кўздан кечириш ва назорат ўлчов ишлари ўтказиш йўли билан аниқланади. Пол асослари учун мўлжалланган панеллар гипс-цемент-пуццолан боғ- ловчилар асосида ишланган гипсобетондан тайёрланади ва ёғоч синч билан арматураланади. Панеллар 50…60 мм қалинликда ва узунлиги ҳамда эни бўйича ўлчамлари хонага ёки уй ўлчамлари катта бўлганда хонанинг бир қисмига мўлжаллаб ишлаб чиқарилади. Полга мўлжалланган панелларнинг қуритиш бўлмасидан чиққандан кейинги намлиги 10 % дан ошмаслиги керак. Гипсобетоннинг қуруқ ҳолатдаги сиқилишга мустаҳкамлиги камида 7 МПа, сув билан тўйинганда 4 МПа ва зичлиги ортиғи билан 1300 кг/м 3 га тенг. Улар юзасининг сифати шундай бўлиши керакки, қўшимча харажатларсиз лино- леум ва плиткалар ётқизиш ёки мастикадан қилинган материаллар билан қоплаш мумкин бўлсин.

ГЦПБ асосида тайёрланган гипсбетондан турар жой биноларида сани- тария-техника кабиналари ва шамоллатиш тармоқлари учун мўлжалланган панеллар, шунингдек, бир қаватли қишлоқ турар жой бинолари ташқи девор ларининг панеллари сифатида ишлатилади. 5.3. Асбестоцемент буюмлар Асбестоцемент асбест толалари билан қотириб арматураланган цемент тошдан иборат қурилиш материалидир. Асбестоцемент буюмлар асбест, портландцемент ва сув аралашмасини совуқлайин қолиплаб олинади. Асбест толалари асбестоцемент буюмларнинг ўзига хос арматураси вазифасини ўтайди, сувда қорилган портландцемент эса боғловчи модда ҳисобланади. Табиатда асбест асосан минерал кўринишида-тузилишининг толалиги ва жуда ингичка ҳамда мустаҳкам толаларга парчаланиш хусусияти билан тав- сифланадиган хризотил асбест 3MgO∙2SiO 2 ∙2H 2 O кўринишида учрайди. Асбест толаларининг узунлиги миллиметр улушидан 40 мм гача ўзгаради. Асбест толаси қанча узун бўлса, унинг нави шунчалик юқори бўлади. Асбестоцемент буюмлар ишлаб чиқариш учун 3,4, 5 ва 6 навли калта толали асбестдан фойдаланилади. Асбестоцемент буюмларни тайёрлашда ишлатиладиган портландцемент камида 400 маркага эга бўлиши керак. Унинг таркибига гипсдан бошқа қў- шилмалар қўшишга рухсат этилмайди. Буюмларни автоклавда ишлов бериб қотириш орқали ишлаб чиқаришда таркибида 50 % га яқин майдаланган қум бўлган қумли портландцементдан фойдаланиш тавсия қилинади (қоплама буюмларни тайёрлаш учун рангли цементлар ҳам ишлатилиши мумкин). Асбестоцемент буюмларнинг турига қараб аралашма таркиби қуйидагича белгиланади: тахта буюмлар учун асбест миқдори 10...18 % ва цемент 82...90 % (массаси бўйича), қувурлар учун эса тегишлича 15...21 % ва 79...82 %. Асбестоцемент буюмларни тайёрлаш технологияси қуйидагилардан иборат: сув билан асбестни янчиш машиналарида мумкин қадар ингичка толалар ҳосил бўлгунча эзиш ва титиш; шу машиналарнинг ўзида титилган асбестни цемент билан яхшилаб аралаштириш ва ҳосил қилинган асбес- тоцемент аралашмасини сув билан суюлтириш, қолиплаш машиналарида

буюмларни қолиплаш ва қотириш, қолипланган буюмларга ишлов бериш ва асбестоцемент буюмларни механик ишлаш (тўлқинсимон қилиб кесиш) ва ҳ.к. Асбестоцемент буюмларнинг қотиши икки босқичдан иборат бўлади: дастлаб қолипланган буюмлар меъёрий шароитда 6...8 соат ушлаб турилади, сўнгра буғ камерасида 50...60 0 С ҳароратда 12...13 соат давомида иссиқлик билан ишлов берилади. Қувурсимон ва ш. к. буюмларнинг дастлабки қотиши сув ҳовузларда 20 0 С дан кам бўлмаган ҳароратда 3...8 кун давом этади. Асбестоцемент буюмларнинг мустаҳкамлиги, совуққа чидамлилиги юқори бўлади, сувни кам шимади, иссиқбардош, иссиқ ўтказувчанлиги паст, нисбатан осон ишланади. Нам таъсирида нурамайди, вақт ўтиши билан мустаҳкамлиги бир оз ортади. Асбестоцемент буюмларнинг камчилиги зарбга қаршилигининг камлиги ва тоб ташлашидир. Ҳозирги замон қурилишида турли-туман асбестоцемент буюмлар: плит- калар ва листлар (профилланган ва ясси), қоплама ва томга ёпиладиган, иссиқдан ҳимоялайдиган қатламли панеллар, босимли ва босимсиз қувурлар, улагич (муфта) лар, дераза токчалари ва электрдан ҳимояловчи тахталар, кичик меъморчилик буюмлари (гулдонлар, туваклар ва ҳ к.лар) кенг кўламда ишлатилади ЎзРСТ 673-96). Қоплаш учун мўлжалланаган ясси асбестоцемент варақлар зичлан- маган ва зичланган (эгилишга мустаҳкамлиги камида 25 МПа) қалинлиги ...10 мм, эни 1600 ва узунлиги 2800 мм гача ўлчамда ишлаб чиқарилади. Қолиплаш жараёнида уларнинг ўнг юзаси ишлатилишига қараб манзарали асбестоцемент қатлами билан пардозланади, сувга чидамли эмаллар билан бўялади, сайқал берилади, шунингдек, сирланган сопол плиткага ўхшатиб бўрттириб ишланади. Томбоп буюмларга турли профилдаги тўлқинсимон листлар ва улар учун фасон қисмлар, том ёпма плиталари учун йирик ўлчамли листлар, арма- тураланган профилли ёпмалар, экструзиявий усулда тайёрланган панеллар, кам қаватли бинолар учун томбоп плиткалар ва ш. к.лар киради Тўлқинсимон профилли листлар (ЎзРСТ 30340-95) листсимон буюмлар ишлаб чиқариш умумий ҳажмининг қарийиб 90 % ни ташкил этади. Бундай профилланган листлар (22 а-расм) оддий, ўртача, юқори ва модификация- лаштирилган профилларда тайёрланади. Уларнинг узунлиги 1200...1300 мм,

тўлқин қадами 115...350 мм. Буюмнинг массаси 9...9,8 кг, эгилишдаги мус- таҳкамлик чегараси 16...24 МПа. Хозирги вақтда профилланган тўлқинсимон листлар 1750 мм узунликда, 40/150-6 ва 54/200-6 (тўлқин баландлиги /тўлқин узунлиги-қалинлиги) ҳилларда қишлоқ хўжалиги бинолари томини ёпиш учун; 54/200-7,5 ҳили эса саноат ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш бино ва иншоотлари томларини ёпиш учун ишлаб чиқарилади. Кам қаватли бинолар қурилиши учун узунлиги 1250 мм, 30/130 ва 40/150 ҳиллардаги тўлқинсимон листлар том ёпмалари сифатида ишлатилади. Равоғи 3 метрли саноат биноларини ёпиш учун узунлиги 3300 мм, 145/350 типдаги ВК листлари ишлаб чиқарилади. а 22-расм. Томбоп асбоцементли буюмлар. а-оддий профилли тўлқинсимон листлар; б-арматураланган профилли ёпма. Арматураланган конструктив ёпма (22 б-расм) равоғи 9 м гача бўлган қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш биноларини ёпишда ишлатилади. Унинг чўзилиш қисмига тўғри бурчакли поласа кўринишида пўлат арматура (1вариант) ёки катта диаметрли стерженлар ўрнатилади (2-вариант). Йирик ўлчамли ясси листлар узунлиги 2000...3600 мм, эни 1200...1500 мм, қалинлиги ...12 мм қилиб тайёрланади. Экструзионли асбестоцементли панеллар чердаксиз саноат бинолари томларини ёпиш учун ишлатилади. Панел усти ўрама рубероид материали билан қопланади. Баландлиги 120...180 мм бўлган панеллар том қопламаларида, баландлиги 80 мм лиги эса осма шифтлар учун ишлатилади. Панеллар эни 595 мм ли асосий ва 295 мм ли қўшимчали қилиб ишлаб чиқарилади. Чердаксиз ёпмалар учун панеллар икки турда тайёрланади: қути шаклида, ичига иссиқ ҳимояловчи қатлам қўйилган алоҳида ясси ва б

тўлқинсимон листлардан йиғилган уч қатламли панеллар. Ишлатилиш жойига кўра панеллар икки ҳилга бўлинади: яъни, оддий қаторга ўрнатиладиган АП ва бурчакларга ўрнатиладиган АПК. Панелларнинг меъёрий узунлиги 1500...3000 мм, АП хилдагисининг эни 700 мм, АПК ники эса 347 мм, баландлиги 120 мм бўлади (23-расм). Томбоп асбестоцементли ясси плиткалар (ЎзРСТ 13966-93) кам қаватли қишлоқ хўжалик бинолари қурилиши учун мўлжалланган. Уларнинг 400х400 мм ўлчамдагилари кўпроқ ишлатилади. Плиткалар томга яхлит ёки оралиқ масофа қолдириб ўрнатилган ёғоч панжара устига қоқилади (1 м 2 юзага ўртача 10 дона). Бундай плиткаларнинг эгилишдаги мустаҳкамлиги 24 МПа, со- вуқбардошлиги бўйича маркаси F50 бўлади. 23-расм. Асбестоцементли оддий қаторга АП (а) ва бурчакларга АПК (б) ўрнатиладиган плиталар. 1-асбестоцементли қоплама- лист; 2-алюминли парчин-михлар; 3асбесто-цементнинг ён қисми; 4-битум билан елимланган минерал пахта; 5-ёғоч тиқин. Деворбоп буюмларга тўлқинсимон листлар, йирик ўлчамли ясси листлар, экструзионли панел ва плиталар, ёғоч ва асбестоцемент каркасли ташқи девор панеллари, “сэндвич” ҳилли кўп қатламли панеллар киради. Тўлқинсимон листлар узунлиги 2,5 м гача бўлиб иситилмайдиган саноат бинолари девор конструкцияларини барпо этишда самарали ҳисобланади. Улар профилли 40/150 ва ўртача профилли листлар 51/177 каби ҳилларга бўлинади.

Йирик ўлчамли ясси листлар узунлиги 2000...3000, эни 1200...1500, қалинлиги эса ...12 мм ўлчамларда бўлиб, улар уч қатламли девор па- нелларини қоплаш, орадевор (пардадевор) конструкцияларини тайёрлашда қўлланилади. Бундай листлардан кўп қатламли “сэндвич” панелларни тайёрлаш самаралидир (24-расм). Бу панеллар қаттиқ иссиқ сақловчи (пенопласт, ячейкали бетон, кўпикшиша, перлитбетон ва ш. к) ҳамда юмшоқ ёки ярим қаттиқ иссиқ сақловчи (фибролит, кўпикпласт ва ш. к) материаллар асосида тайёрланади. Ён томонлари антисептик ишлов берилган ёғоч ёки металл профиллар билан беркитилади. 24-расм. “Сэндвич” девор панеллари. 1-ташқи қоплама лист; 2- ёғоч профил; 3-иссиқ сақловчи қатлам Экструзионли плита ва панеллар узунлиги 6000 мм гача, эни 750 мм гача ва баландлиги 60-180 мм бўлиб, девор конструкцияси ва пардадеворлар учун ишлатилади (25-расм). Бундай панеллар асбест ва цементни қуруқ ҳолда аралаштириб, сўнгра намланади, қоришмага пластификатор қўшилиб вакуумэкструдерда қолипланади. Қолипланган буюм олдин буғ камерасида, сўнгра автоклавда қотирилади. Асбестоцементли экструзионли панеллар иссиқ сақловчи ва иссиқ сақ- ламайдиган ҳилларда ишлаб чиқарилади. Иссиқ сақламайдиган панеллар асосан пардадеворлар учун ишлатилади. Иссиқ сақловчи панеллар учун эса иссиқ сақловчи материаллар сифатида ярим бикр минерал пахта плиталар қўлланилади. Экструзионли асбестоцементнинг механик хоссалари нисбатан юқоридир:

сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 38...60 МПа; эгилишдаги мустаҳкамлиги 16...24 МПа ва чўзилишдаги 7,7...10,8 МПа. 25-расм. Экструзионли асбестоцемент панеллар Ташқи деворбоп асбестоцемент панеллар ёғоч каркасга уч қатламли қилиб, орасига иссиқ сақловчи материал жойлаштирилган ҳолда ишлаб чиқарилади. Улар йиғма ва қуйма бетондан тикланадиган саноат бинолари қурилишида ташқи девор сифатида ишлатилади (26-расм). 26-расм. Деворбоп иссиқ сақловчи асбестоцемент панел Панелларнинг узунлиги 2980 ва 5980 мм, баландлиги 2780 ва 3280 мм, қалинлиги эса 160 ва 210 мм. Панелларнинг ташқи юзасига ишлатиладиган

листлар силлиқ ёки манзарали, ранги оқ ёки кулранг (оқ цемент асосида), шунингдек, бошқа ҳимояловчи-безакли кўринишда бўлади. Маназарали буюмлар . Манзарали асбестоцемент буюмлар манзара ҳосил қилиш усулига кўра икки гуруҳга бўлинади: Биринчи гуруҳга қуйидаги асбестоцемент листлар киради: бутун қалин- лиги бўйича оқ ва рангли цемент қатлами билан бўялган; минерал ва синтетик бўёқлар ҳамда рангли сепма материаллар (рангли қум, шиша кукуни ва ш.к.) билан қопланган. Бундай листлар оддий, 1,5...2,5 мм ли релъефсимон расмли ва мураккаб кўринишли бўлади. Манзарали буюмлар балкон ва айвонларни, автобус бекатларини, хизмат кўрсатиш масканларини тўсишда, зинапоя тўсиқ- ларини қоплашда ва ш. к жойларда ишлатилади. Иккинчи гуруҳга кирувчи манзарали буюмлар уч ҳилга бўлинади: ноорганик боғловчилар асосидаги композициялар билан бўялган; синтетик эмаллар билан бўялган ва плёнка қопламали бўёқлар билан қопланган. Уларни биноларнинг ташқи томонини манзарали қоплашда, балкон ва айвонларни тўсишда ва бошқа жойларга ишлатиш тавсия этилади. Погонажли асбестоцемент буюмларга швеллерлар, дераза роми плита- лари, пардевор қисмлари ва шунга ўхшаш экструзия усулида тайёрланган буюмлар киради. Швеллерлар девор панеллари ва том ёпма плиталарнинг каркасларини тайёрлашда ишлатилади. Қувурлар. Қурилишда қўлланиладиган қувурларнинг 10 % га яқини асбестоцемент қувурлар хиссасига тўғри келади. Асбестоцемент асосида босимли ва босимсиз қувурлар ишлаб чиқарилади. Босимли қувурлар 0,6...1,8 МПа босимга мўлжалланган бўлиб, ВТ6, ВТ9, ВТ12, ВТ15 ва ВТ18 синфларга бўлинади. Улар асосан сув оқова тизимларида ишлатилади. ВТ қувурларнинг узунлиги 3...6 м, ички диаметри 100...500 мм бўлади. Босимсиз қувурлар нефть ва газ узатишда, дренаж, чиқиндиларни узатиш тизимларида, телефон кабелларини ётқизишда, тутун ва шамоллатиш каналларида ишлатилади. Газ узатиш қувурлари газ босими 0,5 МПа гача бўлган тизимларда қўлланилади. Хозирги пайтда газ ўтказмайдиган полимер қопламали қувурлар ишлаб чиқарилмоқда. Улар асбестоцементли ёки чугунли муфталар орқали уланади (27-расм). Махсус асбестоцемент буюмлар . Бундай буюмларга шамоллатиш ва ҳаво алмаштириш тизимларида ишлатиладиган қутилар киради. Улар юмалоқ ва тўғри тўртбурчак кесимли, бир-бирига улаш учун икки ёки бир

томони очиқ қилиб тайёрланади. Қутилар 3,1 м, ички қирқими 150...150 мм дан 300х300 мм гача ва девори қалинлиги 10 мм ўлчамларда бўлади. а б 27-расм. Асбестоцементли қувурлар (а) ва уларни туташтирувчи муфталар (б). Шунингдек, махсус асбестоцемент буюмларга қувур узатиш тизимларини иссиқ ҳимоялаш қатламини муҳофазаловчи ярим цилиндрлар, электр ҳимояси тахталари, чорвачилик биноларини ёпишда ишлатиладиган йирик ўлчамли (5 м гача) икки томонлама нишабли листлар киради. Асбестоцемент саноати чиқиндилари . Асбестоцемент буюмлар ишлаб чиқаришда асбест қоришмаси, сифатсиз буюмлар ва уларга механик ишлов беришда синиқлар каби чиқиндилар ҳосил бўлади. Бундай чиқиндилар даст- лабки хом-ашё ҳажмига нисбатан 1...8 % ни ташкил этади. Улар иккиламчи маҳсулот сифатида экструзив усулда олинадиган погонаж буюмлар ва минерал пахта ва ш. к.лар тайёрлашда ишлатилади. 6. Йўл қурилишибоп сунъий тош материаллари ва буюмлар ишлаб чиқаришда техника хавфсизлиги ва мехнат муҳофазаси Маълумки Ўзбекистон Республикаси “Давархитектқурилиш” Қўмитаси томонидан тасдиқланган ҚМҚ 3.01.02-00 “Қурилишда техника хавфсизлиги” расмий хужжат бўлиб, қурилиш-монтаж ва қурилиш-ишлаб чиқариш ишла- рини бажаришда барча қурилиш ташкилотлари унга риоя қилишлари шарт. Шу нуқтаи назардан сунъий тош материаллари ва буюмлар ишлаб чиқариш корхоналарида ишловчи ишчилар техника хавфсизлиги бўйича

“кириш” инструктаждан ўтганидан кейин ишлашга рухсат этилади. Сўнгра дастлабки инструктаж бевосита иш жойида, меҳнатни хавфсиз бажариш усулларини ўргатиш орқали амалга оширилади. Ўтказилган инструктаж махсус журналга ўрнатилган тартибда қайд қилинади. Дастлабки инструк таждан кейин 1...3 ой муддатда ишчининг билим савияси текширилади. Синов муддати тугаганидан кейин йилига бир марта ишчининг билим ва тажрибаси текширилиб, махсус гувоҳнома берилади. Ишчиларга ҳимоя каскаси ва бошқа ҳимояланиш воситаларисиз (қўлқоп, махсус кийим-бош, кўзойнак, этик ва х. к.) ишларни бажаришга рухсат этил- майди. Сунъий тош материал-буюмлар (сопол, асбестоцемент, силикат ва гипс) ишлаб чиқариш корхоналарида меҳнат хавфсизлигини таъминлаш ва атрофмуҳитни ҳимоя қилиш асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Шу сабабли ушбу масалалар бўйича алоҳида меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилади ва уларда юқоридаги муаммоларни бартараф қилиш учун керакли чора-тадбирлар қўлланилади. Хом-ашё омборлари, ишловчи механизмлар, конвейер тасмалари, пи- шириш ўчоқлари, майдалаш цехлари, ускуна ва дастгоҳларга ўтиладиган йўлаклар, иш майдонлари тоза бўлиши, ишчиларнинг ва ички транспорт воси- таларининг ҳаракатланишига ҳалақит берувчи тўсиқлар бўлмаслиги керак. Шунингдек, барча ишлатиладиган механизмлар атрофи ёруғ бўлиши лозим. Материал ва буюмларни узатувчи тасмасимон конвейерлар, кўтарувчи мосламалар, бункерлар, иссиқ узатувчи қувурлар ва бошқа ускуналар тўсиқлар билан ҳимояланган бўлиши, шунингдек, электр билан ишлайдиган дастгоҳлар ерга уланган бўлиши керак. Одамларнинг электр токидан ҳимояланиши учун ташқи ва ички электр тармоқлари махсус изоляцияланган симлардан иборат бўлиши ва улар ишчилар иш жойида 2,5...3 м, транспорт ўтиш жойларида эса ...6 м баландликка осилган бўлиши керак. Қўлда бажариладиган ва электр токи ёрдамида ишлайдиган дастгоҳ ва ускуналарда (электр ранда, арра, чарх ва х. к.лар) ишлаши учун махсус малакага эга бўлган ишчиларга рухсат берилади. Дастгохлар, машина ва механизмларни таъмирлаш, ўрнатиш ва тажриба- дан ўтказиш ишларини махсус мутахассислар амалга оширади.

Сопол ва асбестоцемент буюмларни ишлаб чиқаришда қўлланиладиган, вақт ўтиши билан эскирадиган технологиялардан чанг чиқиши ва шовқин даражаси юқори бўлади. Материалларни ташиш, майдалаш, кесиш ва қуйишда чиқадиган чанг ва шовқиндан муҳофаза қилишда техника хавфсизлиги қоидаларига риоя қилиш керак. Қўл меҳнати талаб этиладиган технологик жараёнларда меҳнат қилаётган ишчилар чангни тутиб қолувчи махсус фильтрловчи ниқоблардан, кўзойнак ва қўлқоплардан фойдаланиши, шунингдек, шахсий аптечка билан таъминланган бўлиши лозим. Бундан ташқари сопол ва асбестоцемент буюмлар ишлаб чиқарувчи корхоналар ўз ишчиларини муттасил равишда тиббий кўрикдан ўтказиб ту- ришлари талаб этилади.

Назорат саволлари 1. Гилнинг таркиби қандай минериаллардан ташкил топган? 2. Сопол материаллар учун ишлатиладиган хом ашёлар қандай тайёр- ланади? 3. Сопол материаллар ва буюмлар қандай усулларда қолипланади? 4. Буюмларни юқори ҳороратда пишириш режимларини тушунтириб беринг? 5. Деворбоп сопол ғиштлар қандай маркаларда ишлаб чиқарилади? 6. Ғишт деворли панеллар қандай мақсадларда ишлатилади? 7. Пардозбоп қоплама сопол плиткалар қандай мақсадларда ишлатилади? 8. Ички деворларга қопланадиган сопол плиткаларнинг ўлчамларини айтиб беринг? 9. Махсус сопол материаллар ва буюмлар қандай мақсадларда ишла- тилади? 10. Оловбардош сопол материаллар қандай олинади? 11. Сопол материалоари ва буюмларни қурилишда ишлатилишнинг сама- радорлигини тушинтириб беринг. 12. Силикат ғишт ишлаб чиқаришнинг технологик тизимларини айтиб беринг. 13. Силикат бетон буюмлар қандай мақсадларда қўлланилади? 14. Нима учун силикатбетонлар автоклав идишларда қотирилади? 15. Гипскартонтахталар қандай мақсадларда ишлатилади? 16. Гипсбетон буюмлар қандай мақсадларда ишлатилади? 17. Гипскартонли қоплама материалларнинг афзалликларини айтиб бе- ринг. 18. Асбестоцемент қандай усулда тайёрланади?

Фойдаланилган адабиётлар 1. Акрамов Х. А., Нуритдинов Х. Н. Бетон ва темирбетон буюмлари ишлаб чиқариш технологияси. -Тошкент. “Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти” нашриёти. 2011й. 2. Акрамов Х. А., Рахимов Ш. Т., Нуритдинов Х.Н. Бетон тўлдирувчилари технологияси. ТАҚИ. 2010й. 3. Баженов Ю. М. Технология бетона. -Москва. Издательство “Ассоциации строительных вузов”. 2007й. 4. Воробьев В. А. Строительные материалы. -Москва. “Высшая школа”, 1967й. 5. Газиев У. А. Бетон буюмлари ва конструкцияларининг коррозияси ҳамда ҳимояси. -Тошкент. ТАҚИ 2000й. 6. Горчаков Г. И., Баженов Ю.М. Строительные материалы. -Москва. “Стройиздат”. 1986й. 7. Горелышева Н. В. Справочник по дорожно-строительным материалам. - Москва. Издательство,“Транспорт”. 1972й. 8. Қосимов Э. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. -Тошкент. “УАЖБНТ” маркази. 2003й. 9. Қосимов Э. Қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Меҳнат”, 2004й. 10. Қосимов Э., Қосимов И., Акбаров М., Убайдуллаев И. Йўл қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Ўзбекистон” нашриёти. 2005й. 11. Қосимов Э. У. Қурилиш ашёлари. Маьлумотнома. -Тошкент. “Чўлпон” номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2011й.

O'xshashlar

Йўл қурилишибоп металл материаллари ва буюмлар

Пластмасса йўл қурилиш материаллари ва буюмлар

Ёғоч қурилиш материаллари ва буюмлар

Автоклав материаллари ва буюмлари (Силикат) буюмлар

Йўл қурилишибоп табиий тош материаллар