Органик боғловчи моддалар ва улар асосидаги йўл қурилиш материаллари - Arxitektura - Referatlar

Органик боғловчи моддалар ва улар асосидаги йўл қурилиш материаллари

Yuklangan vaqt:

04.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

415.658203125 KB

Ko'chirib olish

Органик боғловчи моддалар ва улар асосидаги йўл қурилиш материаллари Режа: 1 Органик боғловчи моддаларнинг синфланиши 2 Битумли боғловчиларнинг асосий хоссалари 3. Қатронли боғловчиларнинг асосий хоссалари 4. Битум ва қатронлар асосида олинадиган йўл қурилиш материаллари 5 Органик боғловчи материалларни ташиш саклаш ва техника хавфсизлиги

1 Органик боғловчи моддаларнинг синфланиши Умумий тушунчалар. Органик боғловчи моддалар деб юқори молекула- ли углеводларининг кислородли, азотли ва олтингугуртли моддалар билан бирикишидан ҳосил бўладиган мураккаб аралашмаларга айтилади. Бундай боғловчи моддалар бир қатор қулайликларга эга яъни: минерал материаллар билан жуда яхши бирикади (ёпишади); пластик, эластик ва қовушқоқлик хусусиятига эга; ташқи муҳит таъсирига чидамли; сув таъсирида умуман эримайди ва х. к. Улар фақат бензол, бензин, керосин, уайт-спирт, баъзи минерал мойлар ва шунга ўхшаш органик эритувчиларда эрийди. Органик боғловчилар қандай ҳом ашёлардан олинишига қараб “битумли” ва “ қатронли” гуруҳларга бўлинади. Улар йўл ва йўлак қопламалари, аэро- дромларининг учиш қўниш майдонлари бетони учун боғловчи сифатида, шунингдек, томларга ёпиладиган ўрама ва гидроизоляция материалларни ишлаб чиқаришда, бетон, металл ва ёғоч юзаларни ташқи муҳитнинг зарарли таъсиридан, занглашдан сақлашда ва ҳ. к. лар кенг қўлланилади. Шунингдек, органик боғловчи материаллар тирқиш ва ёриқларни нам ўтказмайдиган қилиб беркитишда, турли ҳил суртма таркиблар тайёрлашда, эмульсия ва локлар олишда ҳам ишлатилади. Битумли органик боғловчилар табиий битум, нефтдан ва сланецдан оли- надиган битумларга, бўлинади. Табиий битумлар қаттиқ, суюқ ёки ёпишқоқ, қора ёки жигарранг кўри- нишда бўлиб, табиатда соф ҳолда деярли учрамайди. Улар асосан нефть конлари бор жойларда чўкинди тоғ жинслари ва қумларга шимилган ҳолда учрайди. Таркибида 20 фоизгача табиий битум бўлган ғовак тоғ жинслари (оҳактошлар, пемза, вулқон туфи лой, қум ва ҳ. к.лар) “асфальтит” дейилади. Асфальтит таркиби 25 % мой, 20 % смола ва 55 % асфальтендан ташкил топган бўлиб, унинг зичлиги 1,10...1,20 г/см 3 . Асфальтит жинсларидан битум ажратиб олинади ёки уларни майдалаб кукун шаклида ишлатилади. Майда ёки майдаланган тоғ жинсларини иссиқ сув ёки органик эритув- чилар билан ишлаш натижасида табиий битум олинади. Табиий битум қизди- рилганда юмшайди, совутилганда эса қотади, сувда парчаланмайди,

органик эритувчиларда осон эрийди. Тоғ жинслари таркибининг 10 % дан ортиғини табиий битумлар ташкил этгандагина ишлаб чиқариш иқтисодий жиҳатдан самарали ҳисобланади. Табиий битумлар электротехникада зангламайдиган қопламалар, асфальт мастикалар, битумли локлар ва бошқа шу ҳилдаги материаллар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Улар изоляция қилинадиган иншоотлар ва йўл қурилиши материалларига яхши ёпишади. Нефть битумлари нефть хом ашёсини қайта ишлаш орқали олинади ва улар ишлаб чиқариш усулларига қараб қолдиқ, оксидланган ва керкинг каби ҳилларга бўлинади. Қолдиқ нефть битумлари узлуксиз ишлайдиган атмосфера-вакуумли қу- вурсимон ўчоқларда нефтни қайта ишлаш натижасида, ундан бензин, керосин ва мойлар ажратиб олиш жараёнида ҳосил бўладиган қолдиқ маҳсулотдир. Улар меъёрий ҳороратда қаттиқ ёки ярим қаттиқ ҳолатда бўлади. Ранги қо- рамтир ва тўқ қора. Оксидланган нефть битумлари қолдиқ нефть битумидан босим остида ҳаво пуфлаб олинади. Бундай ҳаво пуфлаш натижасида нефть қолдиқлари оксидаланади ҳамда таркиби зичланади. Керкинг нефть битумлари нефть мойларини юқори ҳароратда парчалаб бензин ажратиб олиш натижасида (қолдиқ материал) ҳосил бўлади. Нефтни қайта ишлаш вақтида ажралиб чиқадиган маҳсулот яъни, нефть битуми табиий битумга қараганда анча арзон тушади. Нефть битумлари бетон ва асфальтбетонлар учун боғловчи модда сифа- тида, мастика таркиблар, томбоп ўрама гидроизоляция материаллар эса буюмлар тайёрлашда ва йўл қурилишида кенг қўлланилади. Сланецли битумлар асосан ёнувчи хом-ашё яъни, сланецлардан олинади. Бу маҳсулот асосан минерал брикмалардан ташкил топганлиги билан тавсиф- ланади. Унинг минерал қисми карбонатлар гуруҳи оҳактош, кварц ва туп- роқдан иборат. Солиштирма оғирлиги 1,3...1,7 г/см 3 бўлиб, ранги оч ва тўқ қўнғир. Ёнувчи сланецлар чўкинди тоғ жинсларига мансуб бўлиб, кимёвий тар- ибига кўра нефтга яқин бўлган, керогендан ташкил топган. Кероген 65...80 % углеводород, 8...11 % водород, 5...12 % кислород ва бошқа элементлардан иборат. Кероген органик боғловчиларда эримайди ва 200 0 С дан юқори ҳароратда ажралиб чиқади. Бу қимматбаҳо маҳсулот ёнилғи

сифатида ҳар ҳил зарарли хашоратларни йўқотишда, сланецнинг кулидан минерал боғловчилар тайёрлашда ва чидамли қурилиш материаллари ишлаб чиқаришда ишла- тилади. Қатронли боғловчи моддалар тошкўмир, қўнғир кўмир, торф, ёнувчи сланец ва ёғочларни хавосиз қуруқ усулда хайдаш натижасида олинадиган маҳсулотлардир. Уларнинг таркибида феноллар, шунингдек, бензол, толуол ксилол, нафталин сингари моддалар кўпки, улардан кимё саноатида синтетик маҳсулотлар олиш учун фойдаланилади. Хом қатронлардан мойлар ажратиб олинганидан кейин қаттиқ қора модда“қурум” ҳосил бўлади. Курум кўпинча, антрацен мойи ёки тоза қатрон билан аралаштириб эритилади ва натижада қурилишбоп қатрон олинади. Қатрон билан курум, шунингдек, курум билан антрацен мойи аралашмаларидан қатрон бетон ёки қоришма тайёрланади. Қатронлар маҳаллий қурилиш материали бўлиб, асосан йўл қоплама- ларини қуриш учун, шунингдек, томбоп ва ўрама рубероид олишда, елим- ловчи ва бўёқ мастикалар тайёрлашда кўплаб ишлатилади. Тошкўмир қатрони қуюқ, ёпишқоқ, қорамтир-қўнғир хом ашё бўлиб, тош- кўмирни (ёки қўнғир кўмирни) ҳавосиз қуруқ ҳайдаш йўли билан олинади. Қурилишда ишлатиладиган тошкўмир қатронини олиш учун 1т кўмир қайта ишланганда (юқори ҳароратда) 700...750 кг кокс, 300...350 м 3 кокс гази, 42...45 л бензол, 3 кг гача аммиак ва 30...40 кг ҳўл тошкўмир смоласи (қатрон) олинади. Йўл қурилишда асосан юқори ҳароратли қатрон ишлатилади. Хом смолаларни қайта ишлаш натижасида ҳосил бўлган қолдиқ маҳсулот қурумнингтаркибида юқори ҳароратда қайнайдиган антрацен ва фенант- ренлардан ташқари, смолали моддалар, эркин углеродалар, кўмирнинг майда зарралари ва кокс мавжуд. Қурум асосан йўл қатронларини тайёрлаш ва бошқа техник мақсадларда ишлатилади. Торф қатрони. Торф органоген геологик бирикма бўлиб, каустобиолитлар гуруҳига киради. Торф ботқоқликларда қолиб кетган ҳар- ҳил ўсимлик ва организмларнинг ҳавосиз муҳитда йиғилиб чириши натижасида пайдо бўлади. Торф таркибида маълум миқдорда битумли бирикмалар яъни, углерод, целлюлоза, кислота ва лигнининлар бўлади. Торфдан кокс, ёнувчи газ, аммиак, сирка кислотаси ва торфли смола олиш мумкин. Торфли қатрон суюқ модда бўлиб, ёпишқоқлиқ хусусиятига эга.

Кокс ўчоқларида торфли хом смолаларни қайта ишлаш натижасида паст ҳороратли қатронлар олинади. Торфли қатронларни қайта ишлаш уларни фракцияларга ажратиш орқали амалга оширилади. Бунда 300...350 0 С ҳароратда ёғлар, ўрта ва енгил қурумлар ҳосил бўлади. Торфли йўл қатронлари иссиқга ва табиий муҳит таъсирига чидамсизроқ бўлса ҳам, улар тош жинслари билан яхши бирикади. Ёғоч қатронлар баргли ва нинабаргли ёғочнинг паст ҳороратли хом смоласидан олинади. Ташқи кўринишига кўра, хом смолалар қорамтир, жигарранг суюқлик бўлиб, кўп миқдорда сув, сирка кислотаси ва феноллардан ташкил топган. Ушбу қатронлар нефть битумлари ва тошкўмир қатронларига нисбатан қутбли материал ҳисобланади ва юқори даражада адгезияланиш хусусиятига эга. Шунинг учун улар фаол моддалар сифатида ҳам ишлатилади. 2 Битумли боғловчиларнинг асосий хоссалари Битумли боғловчиларнинг таркиби ва уларга қўйиладиган талаблар. Қурилишда ишлатиладиган битумли боғловчилар таркибига қуйидаги мине- раллар киради: углерод 83...88 %; водород 9...12 %; олтингугурт 0,5..3,5 %; кислород 0,5...1,5 % ва азот 1 % гача. Ушбу минераллар бирикмаси асосида битумларнинг таркибини учта асосий моддалар ташкил қилади яъни, мойлар, смолалар ва асфальтенлар. Булардан ташқари кам миқдорда карбонлар, карбоидлар, асфальтогенли кислоталар ва парафинлар мавжуд бўлади. Битум таркибидаги мойлар унинг қовушқоқлигини таъминлайди. Боғловчи сифатида битум ишлатилган қоплама-буюмлар, бетон ва бошқа материаллар ишлатилиши мобайнида ташқи муҳит, намлик, зарарли газлар ва механик кучлар таъсирида бўлади. Шу сабабли бундай материаллар ва буюмлар узоқ вақт фойдаланишга яроқли бўлиши учун битумли боғловчиларга қуйидаги талаблар қўйилади: ташқи муҳит, ҳарорат, углеродли газлар ва сувнинг салбий таъсирига турғун бўладиган тузилиш ва мустаҳкамликни ҳосил қилиш учун минерал жинслар билан бирикишни таъминлаш; тош ва бошқа материаллар билан мустаҳкам ёпишиб (бирикиб), сувга ва

музлашга чидамли қатлам ҳосил қилиши; ёпишқоқлик хоссасига кўра битумларни минерал материаллар билан аралаштириш пайтида, уни яхши қамраб олиш ҳисобига ишлаш даврида юқори мустаҳкамликка эга бўлган жипс масса ҳосил қилиш; битум узоқ вақт едирилмаслиги ва унинг хоссалари ишлатилиши даво- мида ўзгармаслиги таъминланиши керак. Битумнинг асосий хоссаларини белгиловчи омиллардан бири, битум қат- ламининг мустаҳкамлигидир. Унинг мустаҳкамлигига битумнинг қалинлиги, тўлдирувчи материалларнинг тури ва мустаҳкамлиги, ташқи ҳарорат даражаси ва ҳ. к.лар таъсир қилади. Битумларининг таркиби ва хоссаларининг ўзгаришига учувчи енгил фракцияларининг ажралиши, иссиқ таъсирида полимерланишнинг вужудга кели ши, қуёш ва ультрабинафша нурларининг бевосита таъсирида боғловчининг ташқи қисмида битум тўлдирувчиларининг оксидланиши ва кислород таъсирида битум таркибида ўзгариш содир бўлиши асосий сабаб бўлади. Битумларининг асосий хоссаларига қовушқоқлиги, чўзилувчанлиги, юмшаш ҳарорати кабилар киради. Қовушқоқлик битум таркибининг ташқи куч таъсирида қориштиришга қаршилик қилиш қобилиятидир. Унинг бу хусусияти ГОСТ 11503-74 бўйича “пенетрометр ” стандарт асбоби ёрдамида аниқланади (1-расм). Асбоб нинасининг 25 0 С ҳароратда ва 14 атмосфера босим таъсирида битумга 5 сек мобайнида қанча чуқурликка ботганлигига қараб, унинг қовуш- қоқлиги тўғрисида натижа олинади. Қовушқоқлик даражаларда ифодала- нади яъни, асбоб нинасининг битумга 0,1 мм ботиши 1 0 га мос келади.

Пенетрометр металл штатив 1 дан иборат бўлиб, пастки қисмида таянч майдончаси бор. Таянч майдончага айланадиган столча 9 бириктирилган бўлиб, унга кристаллизатор идиш 8 ўрнатилади. Кристаллизатор ичига синаладиган битум намуна солинган коса қўйилади. Штативнинг юқори кронштейнида 360 0 га бўлинган ци- 1-расм. Пенетрометр асбоби нинг умумий кўриниши. 1- штатив; 2-циферблат; 3 - контакт рейка; 4-кнопка; 5- кўзгу; 6-ни- нали стержень; 7 - коса; 8-крис- - ферблат 2 ва контакт рейка 3 ўрна- тилган. Штативнинг пастки кронш- тейнига нинали эркин суриладиган стержень 6 маҳкамланган бўлиб, ун- даги юкни кнопка 4 ушлаб туради. таллизатор идиши 9 столча; Асбоб устунчасининг ён томонига столча 9 дан сал баландроқда кўзгу 5 бириктирилган. Пенетрометрнинг пўлат нинаси тобланган, жилоланган ва учи тўмтоқ бўлиши лозим. Сувсизлантирилган ва элакда сузилган битум қуритиш жавонида ёйила- диган бўлгунча юмшатилади. Сўнгра битум металл косага қўйилади ва 18±2 0 С ҳароратда 1 соат тутиб турилади. Кейин битумли коса илиқ (25 0 С) сув қўйилган идишга жойланади. Битум илиқ сувда 1 соат тургач, идишдан олиниб, 25 0 С ли сув тўлдирилган кристаллизаторга жойланади ва кристаллизатор пенетрометрнинг столига ўрнатилади, стерженнинг нинаси битумга салгина теккизиб қўйилади. Бу иш кўзгу ёрдамида кузатиб турилади. Тажрибани бошлашдан олдин циферблат мили нол рақамига тўғриланади, сўнгра секундомер юргазиб юборилиб, айни пайтда тўхтатиш кнопкаси очилади, шунда нина эркин тушиб, 5 сек мобайнида битумга ботади. Нинанинг битумга ботиш чуқурлиги циферблат милининг қанча

даражага силжиганлиги орқали аниқланади. Битумнинг қовушқоқлиги унинг ҳар ҳил жойини тешиб кўриб тажриба уч марта такрорланади ва уларнинг ўртача арифметик қиймати аниқланади. Битумнинг чўзилувчанлиги битумнинг чўзувчи куч таъсирида чўзилиб, ингичка ип каби узайишга мойиллиги тушинилади. Чўзилувчанлик 25 0 С ҳароратда узилиш даражасигача тарангланган битум ипининг узунлиги ҳамда унинг 5 см/мин тезликада чўзилиши билан тавсифланади ва см да ифодала- нади. Битумнинг чўзилувчанлиги ГОСТ 11505-75 бўйича “дуктилометр” асбоби ёрдамида аниқланади (2-расм). 2-расм. Дуктилометр асбобининг умумий кўриниши. 1-тишли винт; 2-сирпанғич мослама; 3- электроди- вигатель; 4-қолип. Асбоб ички қисмига тунука қопланган тахта яшикдан иборат бўлиб, унинг узунаси бўйича бир томонига тишли винт 1 ва қарама-қарши томонига ўлчов шкаласи (линейка) ўрнатилади. Бурамали винтга стрелкали иккита сирпанғич ўрнатилади ва у электр двигатели ёрдамида силжитилади. Синаладиган битум эритилади, сўнгра қолип 4 га солинади ва 18±2 0 С ҳароратда 30мин сову- тилади. Битумли қолип пластинка билан бирга дуктилометр яшигига жой- ланади, яшикка 25 0 С гача иситилган сув идиши билан қўйиб қўйилган бўлади. Қолип сувда 1.5 соат ушлаб турилади. Тажрибани бошлашдан олдин қолип дуктилометрга маҳкамлаб қўйилади ва ён деворчалари ажратиб олинади. Сўнгра электродвигатель юргизилиб, битум 5 см/мин тезликда чўзилтирила бошланади. Чўзилган битум ипи узилгач, унинг айни узилган пайтдаги узунлиги (см) шкаладан ёзиб олинади. Асбоб мили шу пайт қайси рақам тўғрисида турса, ўша рақам битумнинг чўзилувчанлик кўрсаткичини бил- диради. Тажриба уч марта такрорланади ва уларнинг ўртача арифметик қиймати энг сўнгги натижа сифатида қабул қилинади.

Битумнинг юмшаш ҳарорати. Битумнинг иссиқликка нисбий чидам- лигига ҳамда иссиқдан юмшаш даражасига баҳо бериш учун унинг қандай ҳароратда юмшашини билиш керак. Бу ҳарорат ГОСТ 11506-73 буйича “ҳалқа ва шар” асбоби ёрдамида аниқланади (3... 4 расмлар). Асбоб бир-биридан маълум масофада ўзаро бириктирилган учта металл пластинка 5 дан ташкил топган. Пастки икки пластинка оралиғи 25,4 мм га тенг. Ўртадаги пластинканинг иккита тешиги бор. Ҳар қайси тешикка ички диаметри 15,88 мм, баландлиги 6,25 мм ва деворчасининг қалинлиги 2,38 мм келадиган жез ҳалқа 2 ўтқазилади. Устки ҳалқанинг ўртасига иссиқ ўлчагич 4 ўрнатилади. 3-расм. Ҳалқа ва шар асбобининг умумий кўриниши 4-расм. Ҳалқа ва шар ас- бобида соққанинг туриш вазияти.

Ҳалқа ва шар усули қуйидагидан иборат: жез ҳалқалар металл пластинка устига қўйилади ва мойланади. Ҳалқаларга эритилган битум тўлдирилади. Кейин ҳалқалар асбобнинг ўрта пластинкасидаги тешиклар устига ўрнатилади. Ҳалқалар ўрнатилган асбоб 5 0 С гача совутилган ва дистилланган сув солинган стакан 6га туширилади ва 15 миндан кейин стакандан чиқариб олиниб, ҳар бир ҳалқадаги битумнинг ўртасига диаметри 95 мм, массаси 3,45...3,55 г келадиган пўлат шарча қўйилади. Шундан кейин асбобни яна стаканга жойлаштириб, тагидан олов билан қиздирилади. Стакандаги сувнинг ҳарорати минутига 5 0 С кўтарилиши лозим. Битум иссиқдан эриб, юзидаги пўлат шарча билан бирга ҳалқанинг тешигидан ўтиб кетади ва шарча оғирлиги таъсирида асбобнинг пастки пластинкасига тегади. Шу пайтдаги ҳарорат битумнинг эриб юмшаш ҳарорати ҳисобланади. Тажриба икки марта такрорланади ва битумнинг юмшаш ҳарорати тажриба натижаларининг ўртача арифметик қиймати сўнгги натижа сифатида қабул қилинади. Битумнинг маркалари. Битум қандай хом ашёлардан олинганлигидан қатъий назар механик хоссаларига кўра ёпишқоқ ва суюқ гуруҳларга бўли- нади. Йўл қурилишида ишлатиладиган ёпишқоқ битумлар ГОСТ 222450-90 кўра қуйидаги маркаларга бўлинади: БНД-40/60; БНД-60/90; БНД-90/130; БНД130/200; БНД-200/300; ВА БН-60/90; БН-90/130; БН-130/200; БН- 200/300. Бу ерда битумларнинг БНД маркаси БН маркага нисбатан мукаммалашган бўлиб, мустаҳкамлиги, чўзилувчанлиги, ташқи муҳит таъсирига чидамлилиги билан фарқланади. Бино ва иншоот томларини ёпиш учун ишлатиладиган сувга чидамли битумлар қуйидаги маркаларга бўлинади: БНК-45/80; БНК-90/40; БНК-90/30. Нефть ва газ қувурларини ҳимоялаш ва бошқа қурилиш ишларида ишлатиладиган қурилиш битумлари уч маркага бўлинади: БН-50/50; БН-70/30 ва БН-90/100. Металл юзалар, қувурлар ва ҳ. к. буюмларни занглашдан сақлаш учун ишлатиладиган (занглашдан сақловчи) битумлар ҳам уч ҳил маркада ишлаб чиқарилади: БНИ-IV-3; БНИ-IV ва БНИ-V; Суюқ битумлар материаллар билан яхши бирикиш ҳусусиятига эга (қум, шағал, асфальт, ва ҳ. к.лар). Улар ГОСТ 1195-82 кўра қуйидаги маркаларга бўлинади: СГ-40/70; СГ-70/130; СГ-130/200; МГ-40/70; МГ- 70/130; МГ130/200; МГО-40/70; МГО-70/130; МГО-130/200. Бу ерда СГ- ўртача қуюқ- ланувчанликни, МГ, МГО-секин қуюқланувчанликни

билдиради. Бундай битумлар ишлатишдан олдин 100 0 С гача ҳароратда суюлтирилади, ёки тўғ- ридан-тўғри 15...20 0 С ҳароратда суюқ ҳолда ишлатилади. 3. Қатронли боғловчиларнинг асосий хоссалари Қатронлар таркибига биноан, изоциклик углеводородлар туркумига ман- суб ароматиклар қаторига кирувчи бирикмалардан ташкил топган. Нефть битумлари каби қатронлар ҳам углеводородларнинг гуруппаларига киради ва улар қуйидаги моддалардан иборат: эримайдиган моддалар, улар эркин углеводородлар дейилади; қийин эрийдиган, юқори молекуляр бирикмалардан ташкил топган, қаттиқ моддалар ва қатрон смолалари; бензолда эрийдиган ёпишқоқ, пластик эрувчан қатрон смолалари; суюқ углеводородлардан ташкил топган суюқ қатрон мойлари. Тошкўмир қатрони мураккаб майда заррали тузилишига эга. Қатрон мойлари таркибида маълум миқдорда эрийдиган эркин углерод бўлиб, қаттиқ смолалар майда заррали фазани, мойлар эса муҳит тузилишини ташкил қилади. Қатрон таркибидаги смолалар ва мойларнинг ўртача молекуляр оғирлиги битум таркибидаги асфальтен, смола ва мойларнинг ўртача молекуляр оғирлигидан кам. Бу эса қатронларнинг мустаҳкамлиги ва деформацияланишига бардошлигини камайтиради. Эркин углеводородлар қатроннинг юмшаш даражасини оширади ҳамда унинг тузилишини янада барқарор қилиш қобилиятига эга. Дағал майда зарралар ва смоланинг юқори даражада эрувчанлиги қатрон барқарорлигининг пасайишига олиб келади. Дағал майда зарралар ва эркин углеродлар миқдорининг ортиши эса қатронларнинг иссиққа чидамлилигини оширади. Манфий ҳароратда қатрон кам деформацияланиб, юқори мўртликка эга бўлади ва битумга нисбатан тош материаллар юзаси билан яхши ёпишади. Қатронларнинг қовушқоқлиги стандарт вискозиметрнинг диаметри 5 ёки 10 мм бўлган тешигидан 30 ва 50 0 С ҳороратда 50 мл қатроннинг оқиб тушиш вақти билан аниқланади. Қатроннинг ёпишувчанлиги унинг тузилишига, суюқ ва қаттиқ фазаларининг нисбатига боғлиқ. Мойларнинг камайишига мувофиқ равишда, эркин углерод ва қаттиқ смолаларнинг

ортиб бориши ҳисобига қатроннинг ёпишқоқлиги ошади. Тошкўмир қатронларининг минерал модда- лар билан ёпишиш хусусияти нефть битумларига нисбатан яхши, чунки улар таркибида кўп миқдорда қутб группали моддалар мавжуд. Тошкўмир қатронининг ҳаво таъсирига барқарорлиги унинг таркибидаги кимёвий бирикмаларнинг хусусияти билан ифодаланади. Йўл қопламаларидан фойдаланиш даврида унинг таркибидаги қатрондан учувчи мойлар буғланиб чиқади, чунки қатрон таркибидаги кўпгина юқори молекулали углеводород моддалар тўйинмаган бўлади. Шунинг учун улар ташқи муҳитдаги кислород билан ўзаро бирикиб, мураккаб кимёвий бирикмалар ташкил қилади. Бу жараён юқори ҳарорат, қуёш радиацияси ва бошқа омиллар таъсирида тезлашади. Натижада қатронлар нефть битумларига нисбатан тез эскиради. Шу сабабли уларнинг иссиқбардошлиги ва об-ҳавога турғунлигини ошириш учун таркибига тўйилган қўшилмалар қўшилади (оҳакли, доломитли, шлакли ва ҳ. к.лар). Қатронларнинг сифатини ошириш учун унга 10...15 % миқдорда ёпишқоқ йўл битумлари, 2...3 % синтетик бутадиен стирол, каучук, поливинилхлорид ёки полистрол чанги қўшилади. Фракция қолдиқларининг юмшаш ҳароратини аниқлаш. Қатронли боғ- ловчиларнинг фракцияли таркиби 300 0 С ҳороратда ажратиб олинганидан кейин қолдиқ фракцияларнинг юмшаш ҳорорати ҳалқа ва шар асбоби ёрда- мида аниқланади (битумнинг юмшаш ҳароратини аниқлаш усули каби (2. қаранг). Одатда уларнинг юмшаш ҳарорати 50...70 0 С атрофида бўлади. Қатронлар таркибидаги эркин углеродлар миқдорини аниқлаш. Эркин уг- леродларга бензолда эримайдиган (С 6 Н 6 ) ва фильтрдан ўтмай қоладиган моддалар киради. Эркин углеродлар миқдорини аниқлаш учун қатрондан 2 г ўлчаб олинади ва 50 мл совуқ бензолда эритилади. Тайёрланган аралашма (эритма) устки қисми иккита фильтрли шиша идишга солинади. Сўнгра фильтр ундан ўтмай қолган қолдиқ билан бирга бошқа стаканга солиниб, қуритиш шкафида 110 0 С ҳароратгача қуритилади. Эркин углеродлар миқдори қуйи-дагича аниқланади: х = ( а - в ) · 100 (1) с бу ерда а -идишнинг фильтр ва қолдиқ билан биргаликдаги массаси, г; в идишнинг тоза фильтр билан биргаликдаги массаси, г; с - дастлабки олинган қатроннинг массаси, г

Қатроннинг маркалари. Йўл қурилиши ва бошқа соҳаларда ишлатиладиган қатронлар ГОСТ 4641-80 кўра олтита маркага бўлинади Д- 1, Д-2, Д-3, Д-4, Д-5, Д-6. Уларнинг стандарт вискозиметр бўйича ўлчанган қовушқоқлиги кенг доирада ўзгаради: яъни, маркалари Д-1; Д-2; Д-3; Д-4; Д-5; Д-6 катронлар учун мос холда 5...70; 5...20; 2...50; 5...120; 12...200 ва 100...80 сек. Тар- кибидаги сув миқдори 1 % атрофида, феноллар миқдори 2...3 %; нафталин миқдори 3...4 % ни ташкил қилади. Йўл қурилишида, чунончи йўлни чангдан тозалаш, асос ва қоплама қатламлар сиртини ишлаш, тупроқли, тош ва чақиқ тошли материалларни қиздирмасдан жойнинг ўзида аралаштириш учун Д-1 ва Д-2 маркали қатронлар ишлатилади. Йўл қопламалари ва бошқа конс- трукциялар сиртини ишлаш, совуқ қатронбетон ва чақиқ тошли массаларни тайёрлаш учун Д-5 ва Д-6 маркали қатронлар ишлатилади. Қурилишида ишлатиладиган қатронлар ҳайдалган ва тайёрланган бўлиши керак. Ҳайдалган қатронлар хом смоладаги учувчи моддаларнинг фракцияларга ажралиши натижасида, тайёрланган қатронлар эса иссиқ қурум ва антрацен мойларни аралаштириш натижасида ҳосил бўлади. 4. Битум ва қатронлар асосида олинадиган йўл қурилиш материаллари Битумли ва қатронли эмульсиялар . Органик боғловчилар (битум ёки қатрон) ва сув аралашмасидан ташкил топган эритмага эмульсия дейилади. Бунда сув суюқ муҳит, битум ёки қатрон заррачалари эса фаза ролини ба- жаради. Йўл эмульсияларда битум (қатрон) тахминан 1 мк катталикда бўлиб, муҳит тузилишининг 60...65 %, сув 30...45 % ва эмульгатор 3,5 % ни ташкил қилади. Эмульсия таркибидаги битум ёки қатрон миқдори 70...90 % бўлса таркиб юқори концентрацияли эмульсия дейилади. Битум ёки қатрон сувда эримайди, фақат улар сув билан коллоид муҳит тузилишини ҳосил қилади холос. Бундай эмульсиялар юзага берилганидан кейин сувнинг парланиб кетиши ҳисобига қотади. Битумли эмульсиялар ЎзРСТ 775-97 кўра БНД-90/130; БНД-130/200; ва БНД-200/300 маркали битумлар асосида тайёрланади. Қатронли эмульсиялар эса С-4; С-5, сланец ва Д-5, Д-6 тошкўмир қатронлари асосида

олинади. Эмульгатор сифатида эса сульфат мойи, асидоль-милонафт, мойли гудрон каби суюқ моддалар ҳамда сўндирилган оҳак кукуни, пластик лой, диатомит кукунлари ишлатилади. Ҳар қандай эмульсия таркиби лаборатория синовлари асосида танланиши ва тайёрланиши керак. Эмульсиялар жуда майда гетерогендан иборат бўлиб, улар таркибидаги тўлдирувчилар аралашганидан кейин тезда бирикиб йирик гетероген тузилишга айланади. Эмульсиянинг физик ва кимёвий хоссаси эмульгаторнинг кимиёвий таркиби ва унинг молекуляр тузилишига боғлиқ. Эмульгаторлар сув ва битум фазаларининг чегаралари оралиғида қатлам кўринишида жойлашади ва барқарор муҳитни ҳосил қилади. Тайёрланган эмульсия таркибида кўз билан илғайдиган ипсимон толалар, битум ёки қатроннинг эримай қолган таркиблари бўлмаслиги ва бир жинсли кўринишда бўлиши керак. Эмульсиянинг стандарт вискозиметрда аниқланган қовушқоқлиги 10...30 сек бўлиши, юзага берилганида текис ва пишиқ қобиқ ҳосил қилиши керак. Эмульсиялар махсус диспергатор, гомогенизатор ва коллоидли тегир- монларда тайёрланади. Эмульсия тайёрловчи ускуна-жихозларга қориғичлардан ташқари саралагичлар, битум эритувчи қозонлар, таъминловчи бункерлар киради. Йўл қурилиши учун ишлатиладиган эмульсиялар кўпинча асфальтбетон ва қум шағалли аралашмалар, тупроқларни қайта ишлаш, йўл қирғоқлари ва қопламаларни мустаҳкамлаш, шимдириш йўли билан ишлатиладиган қопла- маларни, шунингдек, қора чақиқ тошли қопламаларни тузатиш ва таъмирлаш ва ҳ. к ишларни бажариш учун ишлатилади. Битум ва қатронлар асосидаги материаллар. Битум ва қатронлар асосида тайёрланадиган қурилиш материаллари ва буюмлари жуда ҳилма- ҳил бўлиб, улар асосан сув ва ташқи муҳит, ишқорлар, қуёш радиацияси таъси- ридан ҳимояловчи, шунингдек, биноларни пардозлаш, йўл қопламалари ва уларнинг конструкцияларини ишлаб чиқариш ва х. к.да кенг қўлланилади. Бундай материалларга турли ҳил томбоп ўрама рубероидлар, бўтқа таркиблар, герметикловчи ва лок бўёқ материаллар, шунингдек, асфальтбетон кабилар киради.

Ўрама томбоп материаллар томбоп картонга тез эрувчан битум шимди- рилиб сўнгра бир ёки иккала томонига қийин эрувчан нефть битуми қоплаш орқали ишлаб чиқарилади. Юза қисмига кукунсимон (майдадонали) тўл- дирувчи сепилиб манзарали кўриниш берилади. Натижада рубероиднинг ташқи мухит таъсирига чидамлилиги ортади. Уларнинг асос қатлами эритилиб қопланадиган рубероид, пергамин рубероид, шиша толали рубероид, гид- рошишаизол, фольгоизол, фольгорубероид, бризол, изол, гидробутил, толь, шунингдек, текис варақли ва донали буюм каби ҳиллари қурилишда кенг қўл- ланилади. Битумли боғловчилар асосида ишлаб чиқариладиган ўрама рубероидлар Ўз РСТ 10923-93 буйича қуйидаги маркаларга бўлинади: РКК- 500А; РКК400А; РКК-400Б; РКК-400В; РКМ-350Б; РКМ-400В; РПМ-300А; РПМ-300Б; РПМ-300В; РПП-350Б; РПП-350В; РПП-300А; РПП-300Б; РПП-300В; РК- 4201; РК-500-2-2; РМ-350-1; РМ-420-1; РМ-500-2; С-РК; С-Р4; С-РМ; РЭМ- 350 (бу ерда Р-рубероид, К-томга ёпиладиган, П-остки қатламга тўшаладиган; учинчи ҳарфлар эса: К-йирик донадор, М-майда донали, П- чангсимон: 4тангасимон, С-шишатолали, Э-эластик қатлам). Бундай рубероидлар эни 750, 1000, 1025 мм ва узунлиги 10 м қилиб ишлаб чиқарилади. Қатронли боғловчилар асосида толь рубероиди ишлаб чиқарилади. Тол рубероиди ҳам худди битум рубероиди сингари том картонга қатрон синг- дириш орқали тайёрланади. Унинг бир томонига минерал кукун сепиб чиқи- лади. Сепиладиган минералнинг хилига қараб ёпма қатронли материаллар йирик донадор сепмали толь (маркалари ТКК-350, ТКК-400) ва майда қум сепмали толь (маркалари ТКП-350, ТКП-400), шунингдек, сувдан ҳимояловчи толь (маркалари ТГ-300, ТГ-350) ларга бўлинади. Плёнка кўринишидаги ПҚБ (полимерқатронбитумли) ва ПҚРБ (полимер қатронрезина битумли) ўрама материаллар, газ ва нефть қувурларини сувдан ҳимоялашда ишлатилади. Толларнинг эни 1000,1025 мм ва узунлиги 10 м қилиб ишлаб чиқарилади. Қатрон-битумли ўрамалар томга ёпиладиган картон қоғозга қатрон шим- дирилиб ва кейин иккала томонидан нефть битуми билан қоплаб тайёрланади. Тошкўмир мойлари ва нефть гудронининг биргаликда

оксидланиши нати- жасида олинадиган маҳлотга “ гудрокам ” дейилади. Гудрокамли ўрамалар эса томга ёпиладиган картонга қатрон шимдирилиб ва гудрокам қоплаш йўли билан олинади. Қатрон-битумли ва гудрокамли ўрама материаллар кўп қат- ламли ясси ва сув қуйиладиган том ёпмалари учун, шунингдек, сувдан ҳимо- ялаш учун ишлатилади. Битумли ва қатронли материаллар бир неча қатлам қилиб ёпиштирилганда, томдан сув ўтмайдиган қуйма қоплама гилам ҳосил бўлади. Улар енгил, том устини озгина нишаб ҳолда қуриш имконини яратади, шунингдек, бошқа материаллар сарфини (масалан пўлат тунукалар, шифер, ёғоч ва ҳ. к) анча тежаш имконини беради. Ушбу материаллар камчиликлардан ҳам холи эмас узоқ муддатга чидамайди (ўртача 20...30 йил), тез ёнувчан, совуқ ва иссиқ муҳитга чидамсизроқ ва ҳ. к Бўтқа таркиблар органик боғловчи моддалар билан минерал тўлдирувчилар ва қўшилмаларнинг қуюқ сунъий аралашмасидир. Боғловчиларнинг ҳилига қараб улар битумли, битум-резинали, битум- скипидарли ва қатронли ҳилларга бўлинади. Битумли иссиқ бўтқаларлар нефть битумлари, тўлдирувчилар ва қўшил- малардан иборат бир жинсли массадир. Тўлдирувчи сифатида чангсимон кукунлар (оҳактош, доломит, каврц, тальк ва ҳ. к), толали моддалар (асбест чанги, минерал пахта ва ҳ. к) ишлатилади. Иссиқга чидамлилик даражасига қараб битумли томбоп иссиқ бўтқаларнинг қуйидаги маркалари ишлаб чиқарилади: МБК-Г-55, МБК-Г-65, МБК-Г-75, МБК-Г-85, ва МБК-Г-100 (ГОСТ 2889-80). Битумли совуқ бўтқалар нефть битуми, органик эритувчилар, тўлди- рувчилар ва антисептик аралашмалардан иборат бўлади. Ушбу ҳилдаги бўтқанинг энг кўп ишлатиладигани МБК-Х-1 маркали бўтқадир. Битумли совуқ бўтқалар ўрама ва битумли материалларни ўзаро яхши елимлайди ва уларни тупроқланган асосга мустаҳкам ёпиштиради. Битум-резинали ҳимояловчи бўтқали том битумлари, майда резина қипиғи, пластикловчилар ва антисептик қўшилмаларнинг бир жинсли аралашмасидан иборат бўлади. Бундай бўтканинг қуйидаги маркалари ишлаб чиқарилади: МБР-65, МБР-75, МБР-90, ва МБР-100. Улар бошқа мастикаларга нисбатан юқори эластикликка, эгилувчанликка ва совуққа чидамлилик хоссаларига эга. Бу бўтқалар кўп қатламли ўрама том ёпмаларини ёпиштириш ва елимлаб улаш учун ишлатилади.

Битум-скипидарли совуқ бўтқа “БИСКИ”-БН-70/30 маркали битум, скипидар, портландцемент, уайт-спирт ва латекснинг бир жинсли аралашмасидан иборатдир. “БИСКИ” бўтқаси мато асосида тайёрланган поливинилхлорид линолиум ва поливинилхлорид плиткаларни ёпиштириш учун ишлатилади. Қатронли бўтқалар қатронли боғловчи ва тўлдирувчилардан тайёрланади. Бундай том бўтқаларнинг МДК-Г-50, МДК-Г-60, ва МДК-Г- 70 каби марка- лари ишлаб чиқарилади. Қатронли бўтқалар том ва сувдан химоялаш иш- ларини бажаришда, қатронли ўрама материалларни ёпиштириш ва елимлаб улаш учун ишлатилади. Лок бўёқли қопламаларга битум смолали локлар ва алюмин кукуни қў- шилган бўёқлар киради. Бундай лок ва бўёқлар ички пардозлаш ишларида, шунингдек, санитария-техник буюмларини бўяш учун ишлатилади. 5 Органик боғловчи материалларни ташиш саклаш ва техника хавфсизлиги Органик боғловчи материалларни ташиш ва саклаш. Органик боғловчи материаллар (битумли, қатронли боғловчилар, эмульсиялар ва ҳ. к) темир йўллар орқали очиқ ва ярим очиқ вагонлар, герметик идиш ёки бун- керларда ташилади. Корхоналарда иссиқ битумлар 50 кг ҳажмли уч қатламли ички кисми парафинланган қопларга жойлаштирилади. Битум ташиш учун махсус автобитумташигичлардан ҳам фойдаланилади. Уларнинг асосий техник тавфсифлари 1 жадвалда келтирилган Автобитумташигичларнинг техник тавфсифи 1- жадвал № Кўрсаткичлар Автобитумташигичларнинг маркаси ППЦБ-12.3 ДС-197 АЦБ-12-05 ДС-164 1 Цистернанинг ҳажми, л 3 12300 10000 12000 18000 2 Таянч машина КамА3- 54110 КамА354110 КамА3- 54110 КамА354110 3 Цистернани 25....30 25 26 25...30

бўшатиш вақти, мин 4 +10 0 С ҳароратда битумнинг совуши, град/соат 4,0 4,0 4,0 4,0 5 Ҳаракат тезлиги, км/соат 80 85 80 80 6 Машина массаси, т 16,65 9,61 13,31 15 Битумлар ишлатилиши зарур бўлган жойларда уларни кабул киладиган омборлар ташкил этилади. Темир йўл орқали келтириладиган битумни тўкиш омборида 50 0 С гача иситиш мумкин бўлган буғ юбориши манба бўлиши керак. Органик боғловчиларни саклаш учун қурилган омборлар, улардан фойда- ланиш муддатига қараб очиқ ёки ёпиқ ҳолда ва ҳар ҳил ҳажмда қурилади. Ёпиқ турдаги омборлар, органик боғловчи материалларни ташқи муҳит ва обҳаво таъсиридан сақлаши муҳим аҳамиятга эга. Йўл қурилиши учун ишлатиладиган бундай битум омборларнинг ҳажми 100...2000 м 3 гача бўлади. Омборлардаги битумни иситиш учун 70...100 0 С иссиқ сув, иситилган буғ ва газлар, ҳаракатланувчи конструкцилар (қувурлар ва мосламалар) билан жиҳозланади. Қурилишда ишлатиладиган органик боғловчиларнинг ҳар қайси маркаси учун керакли маълумотлар яъни, маҳсулотни тайёрлаган корхонанинг номи, боғловчининг маркаси ва асосий кўрсаткичлари паспортда келтирилган бўлади. Техника хавфсизлиги ва меҳнат мухофазаси. Органик боғловчи матери- аллар билан ишловчи ишчилар ва муҳандис-техник ходимлар махсус кўрсатма - йуриқномалар билан таништирилган бўлиши керак. Битум ва асфальтбитум ишлаб чиқарадиган корхоналарда ҳарорат 200 0 С гача иситилган органик боғловчилар билан ишлашда, махсус техника хавфсизлиги қоидаларига амал қилиш керак. Айрим сабабларга кўра, органик боғловчилар таркибида сувнинг колиши натижасида улар иситилганда сувнинг сачраб чиқиши, кўнгилсиз ходисаларни келтириб чикариши мумкин. Иситилаётган битум билан ишлаётганда, унинг жуда қизиб кетиши нати- жасида оловланишига йўл қўймаслик керак. Битумни эритганда у

кўпира бошласа зудлик билан битумнинг бир қисми бошқа қозонга насос воситасида кўчирилади. Бунинг учун суюк қўшилма чайқатилади ва ҳарорати 95....97 0 С ли битумга қуйилади. Суюқ битумлар билан ишлашда унинг атрофида олов бўлмаслиги керак. Битум эритувчи қозонлар эритиладиган материаллардан узоқрок ерда жойлаштирилиши керак. Мабодо битумнинг бир қисми ёнса уни ўчириш учун қум, махсус ўт ўчирувчи кўпик ва кукунлар ишлатилади. Битум суви (эрит- маси) аланга таъсирида портлашга хавфли эмас. Битум эритмаси инсон танасига сачраса ёки тўкилса совуқ сув, битум қолдиқлари эса бензин ёки керосин билан ювилади. Ҳар ҳил қоришмалар, бўтқа ва эмульсиялар тайёрланадиган ускуналарда ишлаётганда, электр токидан шикастланмаслик учун ускуналар ҳолатини доимо кузатиб ва вақти билан текшириб туриш лозим. Ток билан ишлайдиган машина ва ускуналар ерга уланган бўлиши керак. Ёпишқоқ ёки суюқ битумларни контейнер ёки ҳажмли идишлардан қўйиб олишда қуйидагиларга риоя қилиш керак: эритилаётган битумни идишнинг бутун ички юзаси буйича ёйилиб кет- гунга кадар эритиш керак; битум олинаётган ерда фақат шу иш билан шуғулланадиган одамлар бўли- ши керак; иссиқ битумларни қуйиб олишда ишлаётган ишчилар махсус кийимлар билан таъминланган бўлиши лозим. Органик боғловчи материаллар билан ишлашда ишчилардан техника хавфсизлиги бўйича билим ва маҳорат талаб қилинади. Ҳар бир ишчи тиббий кўрикдан ўтган, хавфсизликни таъминлашга доир махсус малака ошириш курсларида ўқиган ва тегишли гувоҳномага эга бўлиши лозим. Ишчилар махсус кийим-бош, пойафзал, қўлқоп, респиратор, ҳимоя кўзой- нак ва аптечкалар билан таъминланади. Битум суви ва бошқа эритмалар тайёрланадиган хоналардаги аптечка қутиларида тиббий кўрсатмалар, дорилар ва нейтралловчи моддалар бўлмоғи лозим. Шунингдек, бундай хоналарда кучайтирилган ҳаво алмаштириш ташкил этилади. Органик боғловчи моддалар билан ишлашда, корхонада ишлаб чиқилган қўлланмалардан ташқари, қурилиш меъёрлари ва коидаларида

(КМК3.01.02-00 Қурилишда техника хавсизлиги) келтирилган шартларга қатъий риоя кили- иши керак.

Назорат саволлари 1. Органик боғловчи моддалар қандай гуруҳларга бўлинади? 2. Битумли боғловчилар қандай хом материаллардан олинади.? 3. Қатронли органик боғловчилар қандай ҳилларга булинади? 4. Битумли боғловчиларнинг асосий хоссаларини айтиб беринг. 5. Битумнинг қовушкоқлиги кандай аникланади? 6. Битумнинг чўзилувчанлиги ва юмшаш ҳарорати қандай аниқланади? 7. Йўл қурилишида ишлатиладиган битумлар қандай маркаларга бўли- нади? 8. Суюқ битумлар қандай маркаларга бўлинади? 9. Қатронли боғловчиларнинг асосий хоссалари қандай аниқланади ?

O'xshashlar

Органик боғловчи моддалар

Органик боғловчи моддалар ҳамда улар асосида тайёрланадиган материаллар

Органик боғловчи моддалар ва ашёлар архитектурада

Пластмасса йўл қурилиш материаллари ва буюмлар

Минерал боғловчи моддалар