Оқоваларни оқизиш тармоқларидан фойдаланиш - Arxitektura - Referatlar

Оқоваларни оқизиш тармоқларидан фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

02.02.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

277.3515625 KB

Ko'chirib olish

Оқоваларни оқизиш тармоқларидан фойдаланиш Режа: 1 Оқоваларни оқизиш тармоқларини фойдаланишга қабул қилиш 2 Оқоваларни оқизиш тармоқлари ва иншоотларидан фойдаланиш 3 Тармокларга профилактик хизмат курсатиш ва тикилишларни бартараф килиш

Оқоваларни оқизиш тармоқлари ва улардаги иншоотлардан фойдаланишни [8] қоида асосида олиб борилади. Шаҳар, қўрғон ва бошқа аҳоли яшаш жойларда оқоваларни ташқи оқизиш тармоқларидан фойдаланиш ―Сувоқова‖ бошқармасига қарашли шаҳар, туман коммунал ҳўжаликлари томонидан амалга оширилади. Ишлаб чиқиариш корхоналарида бу ишлар бош энергетик ёки бош механик тасарруфидаги бўлим томонидан бажарилади. Оқизиш тармоқлари тахминан 25-30 км узунликкатенг участкаларга бўлинади ва ҳар бир участкага ишчи ходимлар бириктирилади. Ишчи ходимлар сони, участканинг мураккаблига боғлиқ ҳолда, ҳар 3-4 км тармоққа бир киши ҳисобидан тайинланади. Биринчи бобда айтиб ўтилганидек оқизиш тармоқларини тезкорлик билан бошқариш учун диспетчер хизмати ташкил қилинади. Оқоваларни оқизиш тармоқларига техник хизмат кўрсатиш вазифаларига қуйидагилар киради: • Оқоваларни оқизиш тармоқлари ва ундаги иншоотларнинг бутлигини таъминлаш; тармоқларнинг яхши техник ҳолатини сақлаш, тиқилишларни ва сув тўлишларни ўз вақтида бартараф қилиш. Авария ҳолатлари (қувур, қудуқ, камераларни чўкиши ва бузилиши ва ҳ.к.) олдини олиш мақсадида тадбирларини ишлаб чиқиш ва бажариш; • техник хужжат ва ҳисоботларни юритиш. Булимларни меъёрий, махсус техник, технологик хужжатлар, машина ва механизмлардан фойдаланиш йўриқномалари билан таъминлаш; • оқоваларни оқизиш тармоқ ва ундаги иншоотлар барча ўзгартиришларни планшетларга киритиб бориш, иншоотларни паспортини тузиш ва уларни инвентаризациязан ўтказиш; • оқизиш тармоқлар ишини ўрганиб бориш, тармоқларни ривожлантириш, қайта қуриш, режавий-огоҳлантирувчи таъмирлаш ишлари бўйича истиқболли режалар тузиш; • тезкор бошқариш ва диспетчерлаш тизими ва лавозим йўриқномаларини яратиш;

• абонентларни тармоққа уланишларини назорат қилиш. Қўшиладиган оқовалар таркиби ва сарфини текшириб бориш; • оқизиш тармоғига қўшилишларга техник шартлар бериш, улар қурилишини назорат қилиш ва фойдаланишга қабул қилиш; • оқизиш тармоқлари ва ундаги иншоот, машина ва механизмларнинг ишончли ишлашини баҳолаш ва назорат қилиш. Оқоваларни оқизиш тармоқларининг ҳар бир коллекторига техник паспорт тузилади. Техник паспорт асосий хужжат бўлиб, унда ён қўшилишлар уланган тармоқнинг тасвири, уларнинг узунлиги, тўлиш даражаси, техник кўрик ва профилактик тозалашлар ўтказилган саналар келтирилган бўлиши керак. Техник паспортнинг тузилиши 1- изоҳда келтирилган. 1. Оқоваларни оқизиш тармоқларини фойдаланишга қабул қилиш Янги ёки қайта қурилган сув таъминоти ва канализация иншоот ва тармоқларини ишга қабул қилиш [16] талаблари асосида амалга оширилади. Объектларни ишга қабул қилиш учун буюртмачи ва лойиҳаш ташкилотлари, ҳокимият, табиатни мухофаза қилиш қумитаси, санитария-эпидемиология хизмати, ёнғинга қарши назорат хизмати, меҳнатни мухофаза қилиш инспекцияси ва қурилиш ташкилотлари вакилларидан иборат ишчи ҳамда давлат комиссиялари тузилади. Ишчи комиссия иншоотлар ҳолатини, мавжуд хужжатларни батафсил текшириб уларни ишчи ҳолатига келтиради, нуқсонларни бартараф қилдиради ва давлат комиссиясига тақдим этиш учун барча зарурий ҳужжатларни тайёрлайди. Ишчи комиссиянинг асосий вазифаларига иншоот ва тармоқлар мажмуасини фойдаланишга тайёрлаш, ишга қабул қилиш, синаш ҳамда ишлатиб кўриш, яъни қуйидаги ишлар киради: • бажарилган қурилиш-монтаж ишларининг лойиҳавий ҳужжатларга мослигини ҳамда ―ёпиқ, яъни ер остида ёки деворлар орасида қолиб кетган

ишларнинг далолатномаларини ва қурилмаларни ўрнатиш учун пойдеворлар тайёргарлигини текшируви; • ҚМҚ [16] талабларига биноан ускуналарни ўрнатилганлиги, синовлардан ўтказилганлиги, ишлатиб кўрилганлиги ҳақида ҳужжатларни текшируви; • ҳар бир иншоот, тармоқ, тугун, жихоз ва қурилмаларни алоҳида кўрик ва текширувлардан ўтказиб давлат қабул комиссиясига тақдим этишга тайёрлаш ишлари; • ёрдамчи объектлардан: электр станцияси, қозонхона, мухандислик коммуникациялари ва бошқа хўжаликларни фойдаланишга тайёргарлигининг текшируви. Иншоотларнинг ишга яроқлигини мажмуавий синаш учун уларнинг бирбири-билан ҳамкорликда ишлаши текширилади. Иншоотларнинг ҳамкорликда ишлашининг синов муддати 72 соатгача давом этиши мумкин. Технологик қурилмаларнинг унумдорлигига боғлиқ ҳолда синовларининг давомийлиги 1жадвалда келтирилган. Иншоотларни синов даврида ҳамкорликда ишлатиб кўришни созловчи мутахассислар раҳбарлигида, ишчи ходимлардан тузилган бригадалар томонидан амалга оширилади. 1-жадвал Оқоваларни узатиш ва тозалаш қурилмаларини ҳамкорликда ишлатиб кўриш синов муддатлари Иншоотнинг номи Синовдан ўтиши зарур бўлган ускуналар 3 Унумдорлиги...минг м /к-к иншоотларнинг синов муддатлари, соат

10 гача 11- 25 26- 50 51- 100 100 дан ортиқ Ётиқ насослар билан жихозланган канализация насос станциялари Панжаралар, майдалагичлар, асосий насос ва гидрозичлатишга сув берувчи насослар 24 32 46 - - Тик насослар билан жихозланган канализация насос станциялари Юқоридагидек ва қўшимча мой хўжалиги, мой бериш насослари, асосий насосларни ювиш учун сув берадиган насослар 24 32 56 72 72 Тозалаш станциясида панжаралар биноси Панжаралар, транспортёрлар, майдалагич, майдалагичга техник сув берувчи насослар, вентиляция жихозлари 24 32 40 48 56 Ҳаво бериш тизими Ҳаво берувчи қурилмалар, сизгичлар, мой хўжалиги ва аэраторлар 56 64 72 72 72 Метантенклар Инжектор, гидроэлеватор, аралаштиргич, насослар ва вентиляция жихозлари 24 32 40 48 56 Газгольдерлар Тақсимлаш қурилмалари, иссиқлик ва сув бериш тизими, клапанлар ва бошқа ёрдамчи 56 56 64 72 72 Бош пудрадчи томонидан ишчи комиссияга чизмалар ва қурилиш- монтаж ишлари бўйича қуйидаги далолатномаларни тақдим этиши лозим: • бино, иншоот ва қурилма пойдеворларининг чўкишлари ҳамда қурилиш ашёларини синов натижалари; • ёпиқ, яъни ер остида ёки деворлар ичида қолиб кетган ишларни қабул қилиш ҳақида; • ички ва ташқи мухандислик коммуникацияларини (сув, иссиқлик, газ, электр таъминоти, канализация) синови ҳақида; жихозлар

• энергия қурилмалари, алоқа, назорат-ўлчов асбоблари, автоматика ва ишорат тизимларини синов натижалари; • портлашни олдини олувчи, яшин ва ёнғинга қарши мосламаларни синов натижалари; • янги, ўрнатилиши керак бўлган қурилмаларни тамғаларини ечилганлиги ҳақида; • гидро- ва пневмобошқариш ускуналарини мойлаш тизимларини синов натижалари; • арматура ва сиғимлар зичлиги ва мустаҳкамлигини синови натижалари;  қурилмаларни юкламасиз ва юкламали синов натижалари. Қурилиши тугатилган барча иншоот ва тармоқларни ишга қабул қилинишдан олдин уларни кўрикдан ўтказиш зарур. Биринчи навбатда объектнинг геометрик ўлчамлари, сатҳ белгилари текширилади. Оқизиш тармоқларида ўзиоқарликни таъминлаш учун улар маълум нишабликларда ётқизилади. Оқизиш тармоқларини ишга қабул қилишда уларнинг сатҳ белигилари нивелирлаш йўли билан текширилади. Тармоқларнинг тўғри чизиқлигини икки кўзгу усули билан амалга оширилади. Кўзгулар икки қўшни қудуқларга 45º бурчак остида новлар ичига ўрнатилади. Кўзгуда ёруғлик доира шакли акс этиб туриши керак. Доира шаклининг оғиши фақат ён томонларга 1/4 диаметрга, лекин мутлақ қиймати 50 мм дан ортмаган ҳолда рухсат этилади. Тармоқнинг тик ўлчамларини оғиши умуман ман этилади. Диаметрлари 900 мм дан ортиқ бўлган қувурларнинг ички кўриги телекамера ёки ичига тушиш йўли билан амалга оширилади. Иншоот ва тармоқларнинг герметик зичлиги гидравлик синовлар ёрдамида текширилиши лозим. Босимли қувурларнинг гидравлик синови сув таъминоти тизимидаги сув ўтказгичлари талаблари ва кетма-кетлиги бўйича амалга оширилади. Оқоваларни оқизиш тармоқларини гидравлик синови икки босқичдан иборат. Биринчи босқичда дастлабки синов, қувурлар кўмилишидан олдин, амалга оширилади. Оқизиш тармоқларини гидравлик

синови ўрта қудуқ ва қўйи қудуқлар орқали амалга оширилиши мумкин (1- расм). Синов учун икки ёки бир неча қудуқлар орасидаги участка сув билан тўлдирилади ва кузатилади. Синовнинг ҳисобли босими лойиҳа ҳужжатларида келтирилади. Одатда, сопол, темирбетон қувурларнинг синов босими 0,04 МПа ни ташкил қилади. Синов муддати 30 дақиқадан иборат. Тармоқлар дастлабги гидравлик синови қувурларни кўмилишидан олдин, фақат қувур чоклари усти тупроқ билан кўмилган ҳолда амалга оширилади. Синов давомида сув сатҳининг пасайиши 20 см дан ошмаслиги керак. Синовдан олдин ички гидроизоляцияга эга темирбетон қувур ва иншоотлар 72 соат, гидроизоляциясиз ва бошқа матералли қувурлар 24 соат давомида сув билан тўйинтирилиши зарур. 1-расм. Оқизиш тармоқларини гидравлик синов усуллари. а) ўрта қудуқ орқали; б) қўйи қудуқ орқали; 1-тиргак; 2-тиқин; 3-сув сатҳи; 4сув сиғими; 5-шланг; 6-шланг учун таянч. Гидравлик синов темирбетон иншоотлари ўз мустаҳкамлигини олгандан кейин бажарилади. Бу иншоотлар ҳам икки босқичли синовдан ўтказилади, биринчи босқичда 1 м сув устуни билан, иккинчисида эса сувнинг лойиҳавий сатҳида бир кеча-кундуз давомида синов олиб борилади. Асосий технологик кўрсатгичлар билан бир қаторда трасса бўйлаб, объект атрофининг ободонлаштириш ишларининг бажарилганлиги ҳам қайд этилади.

Янги қурилган ва тармоққа уланган қувурларнинг чизмалари режага туширилиши, техник бўлим ва диспетчерга фойдаланишга берилади. Ҳар бир қудуқ, камера ва уларда ўрнатилган қурилмаларга қайд тартиб рақамлари берилади. Барча қувурлар учун паспорт юритилиши зарур. Айрим синов далолатномалари бўлмаган ёки маълум сабабларга кўра синовлар ўтказилмаган пайтларда буюртмачи ташкилот ҳисобидан қўшимча синовлар ўтказилиши мумкин. Ишчи комиссияси иншоотларни ишга қабул қилиш далолатномаларини имзоланганлиги уларни қабул қилиш тайёрлов даврининг якуни ҳисобланади. Иншоотларни ишга тушириш даврида барча иншоот, тармоқ, қурилма, ускуна, агрегат, механизм ва жихозларни ишлатиш учун лавозим ҳамда хавфсизлик техникаси йўриқномалари ишлаб чиқарилиши лозим. Бу йўриқномаларда ишчиларнинг ҳуқуқ ва бурчлари, топширилган участкада масъулиятлари, бажариладиган ишларнинг кетма-кетлиги, ишга тушириш ва ишдан чиқариш тартиблари каби мулохазалар келтирилган бўлиши керак. Шунингдек йўриқномаларда фавқулодда ва авария ҳолатларида ходимнинг бажарадиган ҳаракатлари кетма-кетлиги белгиланган бўлиши шарт. Ўзбекистон Республикаси табиатни мухофаза қилиш қонунлари талабларига тўла жавоб берадиган оқоваларниоқизиштизимлари деб аҳоли яшаш жойлари, саноат корхоналарида ҳосил бўладиган ҳамда атмосфера оқоваларини қабул қилиш, оқиздириш, сақлаш, узатиш, тозалаш, зарарсизлантириш ва ҳавзаларга қўшиш ёки такрорий фойдаланиш учун мўлжалланган мухандислик тармоқлар ва иншоотлар мажмуасига айтилади. Тозаланган оқова сувларнинг сифат кўрсатгичлари ва талабларини тўлиқ қондириши зарур. Оқоваларни оқизиш ва тозалаш тизимидан фойдаланиш хизмати қуйидаги масалаларни ечишга қаратилган бўлиши керак: • оқизиш тармоқлари, тармоқдаги иншоотлари, тозалаш иншоотлари ва насос станция ишини узлуксиз равишда, ишончли ва самарали ишлашини таъминлаш; • оқоваларни лойиҳавий кўрсатгичларгача тозалашни таъминлаш;

• барча тизим унсурлари устидан лаборатория ишлаб-чиқариш назоратини ўрнатиш; • оқизиш тизимидаги объектларни қурилиши, капитал таъмирланиши ва реконструкцияси ва уларни ишга тушириш устидан техник назорат олиб бориш; • техник ва технологик ҳужжатларни юритиш; • тизимни истиқболли ривожлантириш режаларини тузиш учун тармоқ ишини доимий равишда ўрганиб бориш; • шаҳар оқизиш тармоқларига қўшиладиган барча оқова сувларни назоратини олиб бориш. Оқоваларни оқизиш тизими деганда турли тоифадаги оқова оқимларини бирлаштириб ёки алоҳида оқиздиришнинг технологик услуби тушинилади. Оқизиш тизими техник-иқтисодий ҳисобларга асосланган ҳолда шаҳарни ривожланиш истиқболлари, махаллий шарт-шароитлар, мавжуд сув хавзаларини мухофаза талабларини инобатга олган ҳолда қабул қилинади. Оқиздириш тизимларини ривожланиш тарихида умумоқизув, бўлинган ва аралаш тизим турлари шаклланган. Бўлинган тизимлар ўз навбатида тўлиқ бўлинган, қисман бўлинган ва ярим бўлинган турларга ажратиш мумкин[23,24]. Оқизиш тармоқларига барча тоифадаги, яъни маиший-хўжалик, ишлабчиқариш ва ёмғир оқова сувлари қабул қилиниши мумкин. Аммо оқизиш тармоқларига турли тоифадаги оқоваларни қабул қилиш қўйидаги шартлар билан ҳам чекланган: • ишлаб чиқариш ва маиший оқоваларни бирлаштириш масаласи уларни бир хил услублар ёрдамида ва бир хил иншоотларда тозалашни олиб бориш имконияти мавжуд пайтида ўзини оқлайди; • турли ишлаб-чиқариш оқоваларини бирлашиши натижасида портловчи газ ва буғлар ҳосил бўлмаслиги керак; • оқоваларнинг ҳарорати 40 ° С дан ошмаслиги керак;

• бирлаштириш натижасида биологик тозалаш жараёнларига салбий таъсир кўрсатадиган бирикмалар ҳосил қилмайдиган ҳолатларда; • таркибида мой, ёғ, қатрон, бензин, нефт маҳсулотлари ва бошқа шунга ўхшаш оғир ифлосликларни қувурларда чўкмага тушиб қолиш эҳтимоли бор пайтларда; • насос ишига салбий таъсир кўрсатадиган, толасимон моддалар мавжуд оқовалар, РЭЧУларгача маҳаллий иншоотларда тозалашдан кейин қўшилиши рухсат этилади; • шаҳар оқизиш тармоқларига тозаланмаган автомобил ва трактор машиналарини ювиш оқоваларини қўшиш ман этилади; • хўжалик-маиший ва ифлосланган ишлаб-чиқариш оқоваларини атмосфера оқизиш тармоқларига қўшиш тақиқланади; • таркибида патоген бактериялар бор кушхона, қорамол, чучқа, парранда фермалари, инфекцион касалхоналар ва терига ишлов бериш корхоналар оқоваларини маҳаллий иншоотларда тозалаш ва зарарсизлантиришдан кейин шаҳар оқизиш тармоқларига қўшиш рухсат этилади; • таркибида фақат минерал модда бор оқоваларни шаҳар оқовалари оқизиш тармоғига қўшиш ҳам ман этилади; • таркибида уювчи ишқор ва кислота бор ёки аралашишдан кейин уювчи ҳусусият пайдо бўладиган ҳамда қувур, иншоот, қурилма материалига шикаст етказадиган оқова сувларнинг муҳит кўрсатгичи (рН) нейтрал ҳолга келтирилгандан кейин қўшиш рухсат этилади; • ишлаб-чиқариш ёки уларнинг хўжалик-маиший оқовалар билан аралашмаларининг рН=6,5÷8,5, муаллақ модда улуши 500 мг/л дан ошмаслиги ва сузувчи моддалардан ҳолис бўлиши керак. Оқизиш тармоқларига суюқ ва майдаланган қаттиқ чиқиндилар, муз ва қор оқиздирилиши мумкин. Суюқ чиқиндилар 2÷3 хажмда, қаттиқ чиқиндилар эса 2÷3 мм гача майдаланиб, 8÷10 маротаба сув билан

аралаштириб ва панжараларда саралангандан кейин оқизиш тармоқларига қўшилади. Оқизиш тармоқларига қуйиладиган асосий талаблардан бири оқоваларини қабул қилиш, ишончли ва узлуксиз тозалаш иншоотларига узатишни таъминлаши ҳисобланади. Оқизиш тизими ва ундаги иншоотлар таркиби, уларнинг ишончлилиги технологик, санитария-гигиеник ва сув ресурсларини мухофаза қилиш талабларидан келиб чиққан ҳолда тайинланади. Аксарият ҳолларда бу оқизиш тизимининг тармоқлар ва иншоотларининг ишдан тўхтаб қолиши қатъиян ман этилади. Иншоотларни ишга тушириш. Иншоотларни ишга тушириш жараёни, хизмат кўрсатувчи ходимларни, фойдаланиш технологик регламентлари билан таништиришдан бошланади. Регламентларда иншоотларни ишга тушириш ва фойдаланиш кетма-кетлиги, коммуникацияларнинг шакллари, иншоотларнинг тузилиши, уларнинг ишчи кўрсатгичларнинг чегаравий қийматлари келтирилади. Регламентнинг чизмалари ускуналарга яқин жойларда, девор ёки стендларга осиб қўйилади. Барча технологик қувур, арматура, ускуна ва ёрдамчи жихозлар кўзга яққол ташланадиган шартли ранглар ва тартиб рақамлари билан белгиланади. Ишлаб турган ва чизмадаги жихозларнинг шартли белгилари, уларнинг ранги ва тамғаланиш рақамлари бир-бирига мос келиши керак. Иншоотларнинг технологик шаклларида асосий оқимларнинг йўналиши чапдан ўнг томонга бўлиши лозим. Иншоотларнинг экспликациясини рим рақамлари, қувур, нов, каналлар эса араб рақамлари билан ифодаланади. Масалан З-4, Ш-5 ифодалари № 4-зулфин, № 5- шиберларни билдиради. Чизмада ва қувурларда оқим йўналиши зулфинларга яқин жойларда рангли миллар билан ифодаланади. 2-жадвал

Оқоваларни тозалаш иншоотларида кувурларнинг шартли рангланиши [25] Қувурнинг вазифаси Қувурнинг асосий ранги Қувурдаги халқанинг ранги оқоваларни босимли ўтказгичлари кулранг - оқоваларни сўриш қувури кулганг қора фаол гил қувури жигарранг зангори ортиқча фаол гил қувури жигарранг ҳаво ранг қумтутгич пульпаси қувури жигарранг қора хом чўкма қувури қора - бижғитилган чўкма қувури қора кулранг техник сув қувури зангори - ичимлик суви қувури зангори - ёнғинга қарши сув таъминоти қувурлари тўқ қизил - ҳаво ўтказгичлари ҳаворанг - буғ ўтказгичлари оч қизил - хлор ўтказгичлари сариқ - оҳак эритмаси бинафша - хлорли сув қувури сариқ - Темир хлорид эритмаси қувури Малларанг - Мой қувури Жигарранг оқ Технологик ўтказгичларнинг шартли белигиланиши амалиётида асосий ранг билан бир қаторда қувурларга қўшимча рангли халқалар ҳам жойлаштирилади. Қувурнинг диаметрига боғлиқ ҳолда халқалар орасидаги масофалар, халқаларнинг кенглиги меъёрланган ва 3-жадвалда келтирилган. Қувур ва арматураларда барча ёзувлари давлат стандартида белгиланган шрифтларда бажарилади. Қувурларнинг асосий ва ёзув ранглари бирбиридан кескин ажралиб туриши лозим. 3-жадвал Қўшимча халқаларнинг кенглиги ва улар орасидаги масофалар Қувур диаметри,мм 80 гача 80-160 160-300 300 дан катта Халқалар орасидаги масофа,мм 2000 3000 4000 6000

Халқанинг кенглиги, мм 40 50 70 100 2. Оқоваларни оқизиш тармоқлари ва иншоотларидан фойдаланиш Йирик шаҳарларда тармоқларнинг умумий узунлиги жуда катта масофаларни ташкил қилганлиги сабабли, шаҳар ҳудуди туманларга бўлинади. Туман бўлимлари ўз навбатида ишлаб-чиқариш участкаларига бўлиниши мумкин. Оқизиш тармоқларига хизмат кўрсатадиган ишчи ва мухандис-техник ходимлар сони 4 ва 5-жадвалларда келтирилган [27]. Одатда, шаҳар оқизиш тармоқларига хизмат кўрсатадиган ишчи ходимлар меъёри тармоқнинг тузилишига, мурракаблигига боғлиқ ҳолда ҳар 3-4 км тармоқга бир нафар ишчи тўғри келади. Катта шаҳарларда оқизиш тармоқларига техник хизмат кўрсатиш марказий, кичик шаҳарларда эса - маҳаллий диспетчер томонидан бошқарилади. 4-жадвал Оқизиш тармоқларига хизмат кўрсатадиган ишчи ходимлар меъёрий сони Оқизиш тармоқлари-нинг узунлиги, км Ишчилар ходимлар меъёрий сони, нафар 10 гача 3 10 - 20 3 - 6 20 - 40 6 - 10 40 - 70 10 - 15 70 - 110 15 - 21 110 - 150 21 – 25 150 - 190 26 - 30 190 - 230 31 - 35 230 - 350 36 - 48 350 - 450 49 - 60 450 - 500 61 - 66

Изоҳ: Авария бригада ходимлари шу рщйхатга киритилган.Узунлиги 500 км дан ортиқ ҳар 10 км тармоқ учун бир нафар ишчи қўшилади. 5-жадвал Мухандис-техник ходимлар меъёри Оқизиш тармоқлари ишлайдиган ўртача ишчи ходимлар сони, нафар Мухандис-техник ходимлар меъёрий сони, нафар 20 гача 1 - 2 20 - 30 2 - 3 60 - 50 3 - 5 50 - 80 5 - 7 80 - 110 7 - 9 110 - 150 9 - 12 150 - 180 12 - 15 Узунлиги 800-1000 км гача тармоқларга техник хизмат кўрсатиш учун машина ва механизмларга бўлган эҳтиёж 6-жадвалда келтирилган. Ҳар бир корхонанинг иқтисодий кўрсатгичлари, маҳаллий шароитлар ҳисобга олинган ҳолда бу рўйхат аниқлаштирилиши мумкин. 6-жадвал Узунлиги 800-1000 км гача бўлган оқизиш тармоқларига хизмат кўрсатиш учун машина ва механизмларга эҳтиёж [19] Машина ва механизмларнинг номи сони Ишлаш давомийлиг и, смена Вазифаси Юк кўтариш қобилияти 0.5-1 т кранли автосамосваллар 4 1 Чўкма,ашё,ускуна ва асбобларни кўчириш Юк кўтариш қобилияти 0.5-1 т бортли юк автомашиналари 3 1 -―- 6 т юк кўтариш автокранлари 1 1 Ашёларни ортиш ва тушириш Авария-фургон автомашиналари 3 Кеча-кундуз Ишчиларни ташиш Сув кўтариш насослари Кеча-кундуз -―- автомашинада 1 -―- автоприцепда 3 -―- Тармоқларни гидродинамик 500 мм гача тармоқларни

тозаловчи цистернали автомашина тиқилишлардан тозалаш ва ювиш КО-504 6-8 2 -―- КО-502Б 3-4 -―- Механизациялаштирилган лебедкалар 5-6 1 500 мм дан ортиқ тармоқларни тиқилишлардан тозалаш ва ювиш Вакуум сўриш автомашиналари Қудуқларни тозалаш КАО-505А 2 2 -―- КАО-503Б 3-4 2 -―- Гил сўргичлар: Қудуқларни тозалаш КО-507 2-3 2 -―- ИЛ-980 3-5 2 -―- микроавтобус 2 1.5 Хоимларни ва асбобускуналарни ташиш Енгил автомашина 1 1.5 Тармоқларни назорат қилиш ва ишларни бошқариш Бу жадвалда келтирилган машина ва механизмлардан ташқари корхонада навбатчи механизмлардан: эксковатор-бульдозер, компрессор, тармоқларни ички ҳолатини текшириш учун телеускуналар ва бошқа асбоб- ускуналар бўлиши шарт. 3. Тармокларга профилактик хизмат курсатиш ва тикилишларни бартараф килиш Оқизиш тармоқларининг техник ҳолатини кузатишда ташқи ва ички кўриклар ташкил қилинади. Тармоқларнинг ташқи кўриги бир ёки икки ишчи ходимлар томонидан қудуқларнинг ташқи кўриниши, қопқоқларининг бутунлиги, атрофида тупроқ чўкишлари, қудуқ белгиларининг мавжудлиги текширилади. Кўрик даврийлиги 2 ой. Координат белгилари қудуқга яқин жойлашган девор, симёғоч ёки махсус қозиқларда ўрнатилади. Одатда белгиларнинг ранги оқ бўлиб, ёзувлари қора рангда бажарилади. Тармоқлар сони икки ва ундан ортиқ

бўлган ҳолларда ёзувлар ранги ҳам шунга мос бўлади. Белгида айлана ичида қудуқ турига боғлиқ ҳарф билан кўрсатилади: С-кузатиш қудуғи, Д-ёмғир қабули қилиш қудуғи, Ш-шахта, К-назорат қудуғи, БС-бурғ қудуғи, КД- дюкер камераси. Ишчи ходимлар зиммасига координат белгиларини бутунлигини сақлаш ва зарурият туғилганда тиклаш киради. 1-расм. Оқизиш тармоғи қудуғининг координат белгиси Оқизиш тармоқлариниг техник кўриги йил давомида 1-2 маротаба ўтказилади. Бу ишни уч ишчидан иборат бригада олиб боради. Текшириш мақсади тармоқдаги бузилишларни аниқлаш (қудуқ қопқоқлари чега ва нов ҳолати), ер ости сувларини тармоққа кириш ҳоллари, қувурларнинг тўлиш даражаси, таъмирга ва тозалашга зарурият жойлари аниқланади. Асосий магистрал тармоқларни, сел оқимларини оқизиш бурғу қудуқларини, дюкерлар ва тоннел коллекторларини техник кўрикдан беш- етти ишчидан иборат бригада амалга оширади. Кўрик натижасида тармоқларни таъмирлаш ва тозалаш ишларини бажариш учун нуқсон ведомости ва сметалар тузилади. Диаметрлари 200-1200 мм бўлган оқизиш тармоқларнинг ички бўшлиқларини кўриги телероботлар ёрдамида амалга ошириш мумкин. Бунинг учун роботни бошқарадиган махсус жихозланган автомашина, уч кишидан иборат чилангарлар ва телеоператор бажаради. Чуқур жойлашган коллекторлар диаметри 1200-4500 мм кўрикдан ўтказиш учун Германияда ишлаб чиқарилган "Ибак" фирмасининг ГФ-6 русумидаги ускунаси ишлатилади. Унинг таркибига ГФ-6 телеқурилма, автомашина ўрнатилган 2

километрли трос ва электрлебедка киради. Қурилмани етти чилангар, икки оператор ва икки ҳайдовчи бошқаради. Оқизиш тармоқ ва иншоотларини ўлчамларини геофизикавий текшириш ёрдамида ер ости бўшлиқлари, тупроқларни зичсизланиш жойлари, темирбетон коллекторларнинг ҳолатлари, қувурларнинг ёриқ жойлари аниқланиши мумкин. Шуниндек, қувурлардаги чўкмаларнинг тўпланиши, қувур ётқизилган аниқ жойи, кўмилиб қолган қудуқ, шахта, бурғу қудуқларнинг жойларини аниқлаш мумкин. Юқорида келтирилган ишларни бажариш учун электроразведка, каротаж ва сейсморазведка усулларидан фойдаланиш зарур. Электрразведка усулида электроразведка ДЭМП-14 русумли контактсиз аппаратура ёрдамида тупроқ бўшлиқлари, қувур ва иншоотлар ёриқларини топишда, кўмилиб қолган қудуқ жойларини аниқлаш учун ишлатилади. СКВ-69, СК-1/69 каротаж станциялари ёрдамида оқизиш тармоқлари нуқсонлари, чўкмалар тўпланиб қолган жойлари аниқланади. Поиск 1-6/12-АСМ-ОВ", СМОВ-0-24 сейсморазведка станциялари ёрдамида юмшаган грунт ва тупроқ бўшлиқлари жойлари аниқланади. Оқизиш тармоқларидаги барча ишлар меъёрий хужжатлар асосида олиб борилиши керак. Оқизиш тармоқларида оқовалар сарфини ўлчаш. Оқова оқими сарфини бир неча усул ёрдамида аниқлаш мумкин. Шулардан оқим чуқурлиги ва тезлигини ўлчашга асосланган, ВНИИ ВОДГЕО [28] томонидан ишлаб чиқилган ўлчаш услуби энг яхши аниқлик беради. Бу услуб ёрдамида зарурий аниқлик олиш учун оқим барқарор, сокин ва текис ҳаракатли бўлиши керак. Коллекторнинг минимал диаметри 0,2 м, тўлиш даражаси h  0,1 d.Оқовалар сарфи канал учун ишлаб чиқилган қувурнинг гидравлик тавсифи асосида аниқланади. Оқимнинг текис ва барқарор ҳаракати қуйидаги тенглама билан ифодаланади: Q= A*ω*R 0.67 (1)

Бу ерда А - канал кесими учун коэффициент; ω – жонли кесимнинг юзаси; R - гидравлик радиус. Коэффициент А тажрибавий йўл билан сарф билан тўлиш даражасига боғлиқ ҳолда аниқланади, яъни: A = Q / R 0.67 ( 2) Бир неча ўлчашларда аниқланган А нинг ўртача арифметик қиймати ишлатилади. Ўлчов ўтказиладиган кесим тўғри чизиқли участкада, ундан олдин бурилиш, ён томондан қўшилиш ёки сатҳ ўзгариш жойлари камида (4050) h , ундан кейин эса (10-12) h масофада жойлашган бўлиши керак. Ўлчов қирқимида сув сатҳини ўзгартириши мумкин бўлган тўсиқ, дўнглик, детал ва бошқа жисмлар бўлмаслиги керак. Сатҳни даврий ўлчаш учун оддий ўлчов рейкаси ишлатилади. Мунтазам ўлчашлар учун ЭИУ-2 русумли, пневмометрик ёки ультратовушли сатҳ ўлчагичлари ишлатилиши мумкин. Бу асбобларнинг сезгичи қудуқнинг ичида жойлашган бўлиб улардан сигнали ўзиёзар асбобига узатилади. Оқимнинг ҳаракат тезлиги гидрометрик пирпирак, электрмагнит ўлчагич ёки оддий пўкакни оқиздириш йўли ёрдамида ҳам ўлчанади. Гидрометрик пирпирак эни 0,5 м дан ортиқ бўлган каналларда тезилкни ўлчаш учун ишлатилади. Пирпиракни ҳар 25 марта айланишида чироқчаси бир марта ёниб учади. Вақт бирлиги ичида ёниб учишлар сони қараб махсус жадвалдан оқим тезлиги аниқланади. Штангага ўрнатилган ГР-99 русумли пирпирак ишлатилади. Пўкак оқизиш йўли билан тезлик ( v к )ни ўлчаш услуби маълум масофа( L )да жойлашган икки қудуқ орасида пўкакни оқиб ўтиш вақти ( Т ) билан аниқланади. Яъни окимнинг максимал тезлиги: v к = L/T (3) оқимнинг ўртача тезлиги: v max = 0,88* v к (4) Оқимнинг ҳажмий сарфи тезликнинг жонли қирқим юзаси кўпайтмасидан топилади: Q = v max * ω (5)

Оқимнинг ўртача ва максимал тезликлари нисбати тўлиш даражаси h/ d ≤ 0,5 да қуйидаги боғланиш мавжуд [8] (6) Бу ерда v max - оқимнинг максималя тезлиги; a – h/d нисбат; m=1/3√λ , λ - қувурнинг ишқаланиш коэффициенти. Тўлиш даражаси 0,5 < h/d ≤ 1 бўлганда оқимнинг ўртача тезлигининг максималга нисбати ГОСТ 8.361-79 бўйича λ боғлиқ ҳолда аниқланади: λ 0 ,01 0 ,02 0 ,03 0 ,04 0 ,05 0 ,06 v 0 ,875 0,84 0 ,80 0 ,77 0 ,74 0 ,713 Тўлиш даражаси h/d <0,5 да максимал тезлик оқимнинг сиртига яқин жойда, h/d < 0,5 - эса оқимнинг марказида ўлчанади. Оқизиш тармоқларини кўрикдан ўтказишда, режавий ва авария тозалаш пайтларида аниқланган носозликлар зудлик билан бартараф қилиниши керак. Тармоқларни таъмирлаш ишлари жорий ва капитал турларга бўлинади. Тармоқни меъёрда ишлашига салбий таъсир кўрсатадиган кичик носозликлар, яъни қудуқ қопқоқлари ва чегаларни алмаштириш, қудуқларда ҳосил бўлган тирқишларни шуваш, қудуқ оғзини қайта қуриш, шибер ва зулфинларни таъмирлаш каби ишлар жорий таъмирлаш ишларига киради. Қувур ва қудуқларни атрофидаги тупроқнинг чўкиши натижасида чўкишлари, қувур ва қудуқ уланишларининг бузилишлари, тармоқни маълум тозалаш усулаллари билан тозалаб бўлмаган пайтларда очиш ишлари, қувурларни қайта ётқизиш, қўшимча кузатиш қудуқлари ва уланиш камераларини ўрнатиш ишлари капитал таъмирлаш ишлари тоифасига киради. Оқова сувларнинг нотекис оқиб келиши, таркибида чўкмага тушадиган оғир заррачалар ва йирик жисмлар мавжудлиги тармоқда тиқилишлар рўй

бериш эътимоли туғилади. Буни олдини олиш мақсадида тармоқларда профилактик тозалаш ишларини олиб бориш лозим. Одат тармоқнинг айрим участкаларида, гидравлик ноқулай жойларда, бунга эҳтиёж булади. Профилактик тозалаш ишлари гидродинамик, гидравлик ва механик усуллар билан амалга оширилади. Оқоваларни оқизиш тармоқларини механик тозалашда икки қудуқ орасида трос билан махсус тозалагич тортилиб қувур ичидаги жисмларни суриш йўли билан чиқариб олинади (2-расм). 5. 2-расм. Оқизиш тармоқларини механик тозалаш. а-тозалаш тасвири; б-ёпиқ ҳолдаги ковш; в-ковш очиқ ҳолда;1-лебедка;2-ковш;3- ахлат йиғиш сиғими;4-блок;5-ковш қобиғи;6-ён тахтача; 7-қанотлар;8-уланиш тугуни;9,10-олдинги ва орқа чегалар;11-трос йўналиши Оқизиш тармоқларини гидродинамик услубида тозалаш учун махсус машинадан катта босим остида бевосита қувур ичига шланг юборилади (3расм). Шлангнинг учида реактив қўндиргич ўрнатилган. Қўндиргич тешиклари ўққа нисбатан 15—45° бурчак остида бўлиб орқа томонга қаратилган. Отилиб чиқаётган кучли оқим шлангни олдинга сўриб боради ва чўкмаларни қўзғатиб ҳаракатга келтиради. Шланг пастги қудуқдан

туширилади ва ўз реактив кучи билан қувур ичига кира бошлайди. Маълум масофа ўтгандан кейин шланг тортиб олинади ва яна қўйиб юборилади. Бу операция қувурнинг ичидаги чўкмалар тўла тозаламагунча такрорланади. 3 -расм. Тармоқларни гидродинамик тозалаш услуби Гидродинамик тозалаш услуби самарали, чунки ишларни тўла механизациялаштиришга имкон яратади. Арзамас (Россия) коммунал машинасозлик заводида 150 мм дан 600 мм гача тармоқларни тозалаш учун мўлжалланган бундай қурилмалар ишлаб чиқарилади. Қурилмаларнинг асосий техник кўрсатгичлари 3- жадвалда келтирилган. Гидравлик тозалаш услуби қувурларда мавжуд бўлган оқимларни ювиш ва сўриш қувватига ёрдамида амалга оширилади. Қувур ичида тор тирқиш ҳосил қилиниб оқимнинг тезлиги оширилади ва чўкмаларни қўзғашга шароит яратилади. Оқизиш тармоқларини гидравлик тозалаш учун брезент камера билан ўралган резина шари, ёғоч бутун ва ёғоч ковак цилиндрлар ишлатилади. Бундай анжомлар тросга боғланган ҳолда қувур ичига лебедка ёрдамида узатилади. Оқизиш тармоқларини тозалаш учун ишлатиладиган асосий анжомларининг тавсифлари 7-жадвалда келтирилган. 7- жадвал

Оқизиш тармоқларини тозалаш учун ишлатиладиган асосий анжомларининг тавсифлари Қувур диаметр и, мм Резина шар диамет ри, см Бутун ёғоч цилиндр Ковак ёғоч цилиндр Лебедка диаметр и, см узунлиги, см диаметр и, см узунлиги, см тортиш кучи, кН трос диаметри, мм 15 13 13 17 - 1 5—6 20 18 18 22 - 1,5 5—6 25 22—23 22—23 27 - 3 5—6 30 27—28 27—28 32 27—28 25—30 3 5—6 40 36—37 - - 36—37 35—40 5 8—10 50 45—47 - - 45—47 40—45 5 10—12 60 54—56 - - 54—56 50—55 7,5 10—12 70 - - - 64—65 60—65 10 12—14 80 - - - 72—75 70-75 15 12—14 90 - - - 81—84 75—80 20 12—14 100 - - - 90—93 85—90 20 14—16 Жаҳонда машҳур компаниялардан GENERAL PIPE CLEANERS (АҚШ), ЗЕТТЕХНО (РОССИЯ) тармоқларни тозалаш машина ва асбоблари, теледиагностика қурилмалари ва турли зарурий жихозларни ишлаб чиқаришга мослаштирилган. Хусусан, қувурлар ички ҳолатини телеинспекция қилиш учун Gen -Eye Mini POD русумли қурилмаси 4–расмда келтирилган.

4- расм. Тармоқларни телеинспекция қилиш Gen -Eye Mini POD русумли қурилмалари. Диаметри 1000 мм дан ортиқ қувур ва каналларни тозалаш қилиш учун ўзиюрар аравачада ўрнатилган оғир қурилма ишлатилади. Ўзиюрар аравачалар секин (50-150 м/к-к тезлик билан) ҳаракатланиб қувур ичида тўпланиб қолган чўкмаларни сўриб юборади. Диаметри 150-300 мм бўлган ҳовли ва кўча қувурлари сув сепиш машиналари ёрдамида тозаланади. Кўп ҳолларда оқизиш тармоқларининг бошида жойлашган участкаларда оқова сарфининг кичиклиги сабабли тез-тез тиқилишлар рўй беради. Буни олдини олиш учун тармоқнинг бош участкаларида жойлашган махсус ювиш қудуқлари ишлатилади. Тармоқ тиқин билан ёпилади ва қудуқ сув билан тўлдирилади ва кескин очилади. Ҳосил бўладиган катта дам остида кучли оқим рўй беради ва қувурлар чўкмаларда тозаланади. Қувур учини ёпиш учун қувур диаметрига мос махсус тиқинлар ишлатилади. Тармоқнинг бир учесткасини ажратиб ёпиш учун замонавий юмшоқ

резинадан ясалган пневматик, механик мойга ва кимёвий моддаларга бардош берадиган турли тиқинлар ишлатилади. Тармоқларни механик тозалаш услубида қувур ичида тўпланиб қолган ахлатлар йиғилиб қудуқдан чиқарилиб олинади. Бунинг учун турли сўриш анжомлари ишлатилади. Булардан кенг тарқалгани ковшли анжом ҳисобланиб у бирданига ахлатларни юқорига кўтаришга имкон яратади. К.Д.Панфилов номли коммунал хўжалиги академиясида яратилган анжомларнинг кўрсатгичлари 8-жадвалда келтирилган. Механик тозалашда анжомларни қувур ичида сўриш учун лебедкалар ишлатилади. 8-жадвал Ковшли анжомларнинг ўлчамлари Ички диаметр,мм Кенглиги, мм Қобиқ узунлиги, мм Умумий узунлиги, мм Пўлат қобиқ қалинлиги, мм Ҳажми, 3 дм Массаси,кг 210 262 450 835 3 14 13,9 300 384 600 1125 3 35 25,5 400 486 800 1465 3,5 75 42,3 480 550 832 1528 4 100 57,9 Жуда кўп қум ва гил заррачалари билан тўлиб қолган қудуқ ва тармоқлар, маҳаллий хожатхона қудуқлари махсус гил сўриш насослари ҳамда вакуум машиналари ёрдамида тозаланиши мумкин. Бундай машиналарнинг кўрсатгичлари 9- жадвалда келтирилган. Оқизиш тармоқларини тозалаш автомашина кўрсатгичлари 5 ва 6–расмларда келтирилган 9-жадвал Вакуум машиналарининг техник кўрсатгичлари Кўрсатгичларни нг номи Ил- 980А Ил- 980В КАО- 503-Б NQR 71PL КАО- 505-В MAN 26.322 КО- 507 Автомашина русуми ЗИЛ- 130 ЗИЛ- 130-76 ГАЗ- 53-12 Sam Auto ISUZU КамАЗ5321 3 MAN (6х4) КамАЗ - 53213 Сўриш қувурининг - - 100 100 125 150 98

диаметри,мм Цистерна ҳажми,м 3 2,6 3,2 3,6 4,0 10 12,5 6,7 Максимал сўриш чуқурлиги,м 4,0 4,5 4,0 5,0 3,5-4,5 6,0 3,5-4,5 5 - расм. КамАЗ-53215 шассисида бажарилган КО-507 АМ русумли вакуум сўриш автомашинаси. Цистерна ҳажми - 7,0 м 3 ; гил бўлими ҳажми - 6,0 м 3 ; гил суви бўлими ҳажми - 0,5 м 3 ; олинадиган ашёнинг массаси - 8550 кг; ҳосил қилинадиган вакуум - 0,95 Атм; насоснинг унумдорлиги - 720 м 3 /соат; сўриш баландлиги - 6,0 м;

6-расм. MAN26.322 шассисида бажарилган канал ювиш автомашинаси. Цистерна ҳажми - 12.5 м 3 ; ювиш қувурининг диаметри -150-1200 мм; насоснинг максимал босими 14 МПа; насоснинг унумдорлиги - 390 л/дақ. Оқизиш тармоқларига хизмат кўрсатадиган авария бригадалари махсус анжом ва асбоб-ускуналар билан жихозланиши керак. Барча кузатиш, таъмирлаш ишларини бажаришда, айниқса қудуққа тушишда хавфсизлик техникаси ва меҳнатни мухофаза қилиш қоидаларига қатьиян риоя қилиниши шарт. Қудуқларга тушишда камида 3 кишидан иборат бригада бажаради. Бир киши қудуқ ичида, иккинчи киши ер юзида ишларни бажарса, учинчиси ишчи қудуқ ичидаги ишчига ёрдам бериши, зарурият туғилганда уни қутқариши лозим. Ишчилар ҳимоя ва сақлаш анжомларига эга бўлишлари керак. Хусусан ҳимоя камари ва арқон, ПШ-1 ёки ПШ-2 шлангли противогаз, иккита ЛБВК бензинли чироғи, аккумуляторли фонус, қўл вентилятори, лом, илгак, кўчани тўсиш каби жихозлар бўлиши керак. Анжомларнинг тўлиқ рўйхати 10– жадвалда келтирилган. Қудуққа тушишдан олдин қудуқ ичида хавфли газларнинг борлиги чироқ ёрдамида текширилади ва кейин қудуқ шамоллатилади. Каналларни тозалаш тиркама махсус машиналар ҳам ишлатилади. ШуларданSPARTAN машинаси мисол қилиб келтириш мумкин. Бу машина 100 дан 700 мм гача қувурларни тозалашга мўлжалланган. Ҳосил қиладиган сув босими 276 бар(атм.), сарфи - 4100 л/соат, шланг узунлиги 152,4 м. Машинанинг сув билан бирга оғирлиги 2690 кг, 83 от кучига эга юритгич билан жихозланган, ўлчамлари 4,06 x1,85 x 1,87 м. ( 7-расм)

7-расм. SPARTAN канал тозалаш машинасининг тасвири 10-жадвал Оқизиш тармоқларини хизмат кўрсатадиган бригада анжом ва асбобускуналари № Асбоб-ускунанинг номи Ўлчов бирлиги Асбобускунанин г сони 1 Противогаз дона 2 2 Қутқазиш камари дона 4 3 Нарвон дона 1 4 Лом дона 2 5 белкурак дона 4 6 болға дона 2 7 болта дона 2 8 арра дона 1 9 Электр чироқ кабели билан дона 2 10 электрфонус дона 4 11 Арқон дона 30 12 Ишорат белгиси дона 4 13 Ўраб олиш учун шитлар м 6 14 челак дона 3 15 Қудуқ қопқоғи дона 16 панжара дона 1 17 Баланд бўйли резина этик дона 2 18 Гидрокостюм дона 1 19 Брезент костюм дона 20 Диаметри 6,5—7,0 мм У9А русумли сим м 30

21 Юмшоқ вал м 60 22 Дюрал ашёсидан таёқчалар м 100 23 Диаметри 18 мм металл таёқ м 4 24 Йўналтирадиган қувур м 6 25 Юқори босимли сув сепиш машинаси дона 26 Насос ўрнатилган авария машина дона 1 27 Диафрагмали насос дона 1 28 Д-163-Б русумли буғ генератори дона 1 29 Каска дона 2

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ: 1. Оқоваларни тозалаш иншоотларини ишга қабул қилишда нималарга эътибор қилиш керак? 2. Оқоваларни оқизиш тармоқларини гидравлик синови қандай бажарилади? 3. Иншоотларининг герметик зичлиги қандай аниқланади? 4. Оқизиш тармоқларини тиқилишлардан тозалаш услубларини айтинг.

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ Положение о проведении планово-предупредительного ремонта водопроводно-канализационных сооружений. М.: Высшая школа. 1975.353 с.  Рудник В.П., Петишко П.И., Семенюк В.Д., Сергеев Ю.С.Эксплуатация систем водоснабжения. – К.: Будівельник, 1983. – 184  Рудник В.П., Петишко П.И., Семенюк В.Д., Эксплуатация систем канализации. – К.: Будівельник, 1984. – 128 с.  Эксплуатация систем водоснабжения, канализации и газоснабжения: Справочник/Под ред. В. Д. Дмитриева, Б. Г. Мишукова. — 3-е изд., перераб. и доп. Л.: Стройиздат, Ленингр. отд-ние,1988. 383 с  Инструкция по нормированию сбросов загрязняющих веществ в водные объекты и нарельеф местности с учетом технически достижимых показателей очистки сточныхвод. O’z RH 84.3.6.2004, Ташкент, 2004 г  O’zDst 951:2011. Марказлашган хўжалик-ичимлик сув таъминоти манбалари. Гигиеник, техник талаблар ва танлаш қоидалари. Ўзбекистон соғлиқни сақлаш вазирлиги 2010 йил 23 декабр 346-сонли бўйруғи билан тасдиқланган.Т.2011.-8 б  Воронов Ю.В., Яковлев С.В. Водоотведение и очистка сточных вод / Учебник для вузов: - М.: Издательство Ассоциации строительных вузов, 2006 - 704 с.

O'xshashlar

Магистрал ва сув тарқатиш тармоқларидан фойдаланиш

Сув таъминоти ва канализация тизимлари ишини ташкил этиш

Оқоваларни тозалаш иншоотларини ишлатиш

Насос ва ҳаво ҳайдаш станциялари ишини ташкил қилиш

Сув қабул қилиш иншоотларини ишлатиш