Қадимги Миср архитектураси - Arxitektura - Referatlar

Қадимги Миср архитектураси

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Қ адимги Миср архитектураси Миср давлати ўзининг қадим маданияти, бой тарихи билан бошқа ривожланган давлатлар орасида етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Мисрни кўп асрлик тарихи ва маданияти тошларда, саркофагларда, рассомларнинг асарларида, уста-хунармандларнинг ижодларида, меъморчилик иншоотларида мухрланиб қолган. Эрамиздан 3000 йил бурун ривожлана бошлаган бу маданият римлик истилочилар мисрни эгаллаб олгунга қадар, яъни эрамизнинг 30 йилларигача бўлган даврни ўз ичига олади. Миср маданиятининг шаклланишида Нил дарёси салмоқли ўринни эгаллайди. Бу ўлкан дарё Нубийлар-ҳозирги Судан давлати чегарасидан оқиб чиқиб, шимолда Ўрта денгизга бориб қўшилиш учун 6000 км дан зиёд масофани чўл-саҳро орқали босиб ўтади. У ўз йўлида «Оқ Нил» ва «Кўк Нил» деб аталувчи қўшимча дарёларга бўлинади. Оқ Нил «Виктория» ва «Альберт» деган денгизлар сувидан хосил бўлган кўллардан сув олади. Кўк Нил эса Абисин тоғидан оқиб тушади. Бу тоғ бир марта Хинд океани томонидан келадиган ёмғирли булутларни тўсиб қолади. Бунинг натижасида кучли ёмғир ёқиб, яъни оқимлар вужудга келади. Бу вақтда дарё суви 15 метрдан зиёд кўтарилиб, 1971 йилгача, яъни Ассуан сув омбори қурилгунгача хар йили сув тошқини хосил қилган. Уч ой мобайнида дарё атрофидаги ерлар кўлга айланган ва ниҳоят, орқага чекинган сув ўзининг хосилдор лойқасини Нил атрофидаги ерларга хадя этган. Хақиқатан, ҳам бу жойлар дунёдаги энг унумдор ерлардан бири бўлиб, ундан йилига уч мартагача хосил олинган. Шунинг учун ҳам Нил дарёсининг қирғоқ ерлари одамларни ўзига жалб этган.

Келиб чиқиши ҳозиргача ноъмалум бўлган кишиларнинг Нил дарёси қирғоқларида ўрнашишлари, фикримизча, тош даврига тўғри келади. Одамлар бу ерларга қизил денгиз томондан, ҳамамат водийси орқали келишган. Ёмғирсиз Миср сахросида воҳадан воҳага кўчиб юрувчи кўчманчи-овчилар ҳам ягона ҳаёт манбаи бўлган, шу ердан макон топганлар. Айтиш мумкинки, дастлабки жиддий равишда ўрнашиш эрамиздан аввалги 6000 йил билан 5000 йиллар оралиқида бўлган. Бу даврда хали металл ишлатишни билмаган одамлар ҳаёт учун муҳим бўлган қурол-аслахаларни, асосан, ёғоч ва тошлардан ясаганлар. Одамларнинг кулбалари эса хом ғиштдан қурилган. Бу қурилиш ашёси шу ернинг қуруқ иқлим шароитига мос бўлганлиги учун Миср маданиятининг бутун даврида асосий ҳисобланган. Маълумки, қадимги халқ маданияти хақидаги қимматли маълумотларни мақбаралардан билиш мумкин. Мақбаралардан топилган бош суяклардан кўринадики турли қабилалардаги одамларнинг ҳаммаси озғин ва паст лекин битта ирққа мансуб бўлмаган. Жазирама сахронинг қайноқ қуми, инсон бадани билан бирга унинг сочлари ва терисини ҳам сақлаган. Мисрликлар мурдани кийим-кечаклари билан бирга кўмишни расм қилган эдилар. Хар хил жойлардан топилган бир қатор мақбаралар уларнинг оддий тузилганлигидан далолат беради. Бу мақбарани синчиклаб текширган археологларнинг айтишларига қараганда, ўша даврда Нил сохилларида, Бадарян, Амратан, Тазиан ва шунга ўхшаш ҳар хил қабилалар мавжуд бўлган. Щар бир қабила ўз ерини тиш- тирноғи билан химоя қилган. Ўзаро урушлар Нил водийси ахолисини уруғдош гурухларга бўлиб

юборган. Щар гурухнинг ўз бошлиғи бўлган. Кейинчалик бу гурухларнинг бирлашиши натижасида вилоятлар «ном» лар вужудга келган. Эрамиздан аввалги 3200 йилга келиб, Мисрда иккита подшолик вужудга келди. Жанубда, Нуйбийлар чегарасидан ҳозирги Кохира яқинидаги дельтагача бўлган ерлар «юқори Миср» ни ташкил этди ва у Хиера Конполис шаҳрини пойтахт қилиб олди. Қуйи Миср Шимолда, яъни пастроқда, унча катта бўлмаган лекин серхосил ўрда жойлашган бўлиб, пойтахтни Бутода ташкил этди. Бу даврда Жанубий Миср подшоси Нармер ўзининг кучли қўшинлари билан Шимолни босиб олди ва Мисрда иккита подшоликни бирлаштириб, ягона давлатга асос солди. Пойтахтни эса дельта яқинидаги стратегик жиҳатдан жуда ҳам қулай бўлган Мемфис шаҳрига кўчирди. Демак, Нармерни архаика даври биринчи сулоласининг дастлабки фиръавни дейиш мумкин. Тарихчилар қадимги Миср маданияти ва меъморчилик санъати тарихи ҳақида фикр юритганларида даврларнинг хилма-хиллигини сулолалар орқали кўрсатишни мақсадга мувофиқ деб билганлар. Хатто Миср пайғамбари Манетхо эрамиздан аввалги 300 йил бурун биринчи бўлиб ана шу усулни қўллашни талаб этган. Умуман, сулола оралиғидаги вақт бўлиб, шу вақт ичида оиланинг подшолик қилган даври акс эттирилди. Масалан, Францияда Бурбонлар, Англияда Тюдорлар, Ўрта Осиёда Темурийлар, Руссияда Романовлар сулолалари мавжуд бўлган. Одатда сулолалар жуда кўп вақтни ўз ичига олади. Буни яхшироқ тушуниш учун қўйида биз бошланиш вақти эрамиздан аввалги 3200 йил эканлигини унутмаган ҳолда, қадимги Мисрдаги даврлар ва сулолалар

сонини маълум бир тартибда баён этамиз. I . Архиаика даври. 1-ва 2-сулолалар 3200-2700 йиллар (эрамиздан аввал). II. Қадимги подшолик даври. 3-сулоладан то 10-сулолагача 2700-2100-йиллар (эрамиздан аввал). III. Ўрта подшолик даври. 11-сулоладан 13-сулолагача 2100-1700 йиллар (эрамиздан аввал). IV. Гиксослар ҳукумдорлиги даври. 14-сулоладан 17-сулолагача 1700-1555 йиллар (эрамиздан аввал). V. Янги подшолик даври. 18-сулоладан 24 сулолагача 1555-712 йиллар (эрамиздан аввал). VI. Мисрликларнинг сўнгги даври. 25 ва 26 сулолалар 712-525 йиллар (эрамиздан аввал). VII. Эронликлар ҳукумронлиги даври. 27-сулоладан 30 сулолагача 525-332 йиллар (эрамиздан аввал). VIII. Юнон - Рим даври. 332 (эрамиздан аввал) 638 йиллар. Юнон ва Рим ҳукумронлиги даври Македониялик Искандар, Рим ва Византия юришларини ўз ичига олади. Эрамизнинг 638 йилидан бошлаб Миср тарихида мутлоқ янги давр- мусулмонлар даври бошланди. Лекин биз қадимги Миср маданияти ҳақида сўзлар эканмиз, биз унинг асосан буюк давлат даражасига кўтарилган давридаги меъморчилиги ва санъати ҳақида кўпроқ фикр юритамиз.

ҚАДИМГИ ПОДШОЛИК ДАВРИ. Қадимги Мисрда қулдорлик давлатини бошқарган шохларни фиръавнлар деб атаганлар. Фиръавн бўлиш учун тахтга даъвогар ўзидан олдинги фиръавннинг бева қолган хотинига ёки унинг қизларидан бирига уйланиши шарт бўлган. Чунки қадимги Мисрда шохлик қонининг тозалигини сақлаш қонуни мавжуд эди. Шу боисдан, ака ва сингил ўртасидаги никоҳ мақсадга мувофиқ деб топилган. Фиръавн давлат ҳукумдори сифатида буюк худо «қуёш Рэ» нинг ердаги фарзанди ва ер ости дунёсининг худоси Осириснинг меросхўри деб ҳисобланган. Шунга кўра, у диний давлатнинг дунёси улкан ибодатхоналар қурдирган ва қурбонликлар келтирган. Жангларда шахсан бошчилик қилган. Фиръавнлар орасида баъзилари чиндан ҳам мохир жангчи бўлган. Лекин архаика ва қадимги подшолик даврларида улар ҳеч қачон қўшни мамлакатларга юришлар уюштирмаганлар. Мамлакат Нармер даврида ягона давлатга айлантирилган вақтданоқ Мисрликлар металдан фойдаланиш йўлларини билиб олганлар. Аввалига мисдан, кейин эса бронзадан ҳар хил асбоблар, қурол яроқлар ишлаганлар. Аммо бу кашфиётларга қарамасдан. Тошни ишлаш ва дуродгорчилик санъати муҳим ўрин тутган. Чунки бу хунарни мисрликлар мукаммал даражада билганлар. Масалан, шохлар қабрларидан топилган тошдан ишланган ажойиб кўзалар ва гулдонлар эрамиздан аввалги 2800 йилларга, яъни биринчи сулола даврига тўғри келади. Нил атрофида жойлашган дастлабки кўчманчиларни ўзига жалб этган бу дарё инсон учун энг зарур бўлган ҳаётий бир маънба эди. Нил дарёси фақат ҳаёт ва маданият маънбаи эмас, балки ташқи дунё билан алоқа қилиш йўли ҳам бўлган. Унда турли хилдаги кемалар, айниқса, савдо кемалари доимо кўп бўлган. Кемалардан баъзилари хатто

Ўрта денгизга чиқишга ҳам журъат этганлар. Мисрда ёзув мажбурий равишда архивларни сақлаш, айниқса, халқдан солиқ солиш жараёнида вужудга келди. Қизиғи шундаки, мисрликлар ундош товушларнигина ишлатганлар. Мисрликлар Нил қирғоқларида ўсадиган «папирус» ўсимлигидан ёзув қоғозни кашф қилганлар. Қадимги Мисрда маъмурият Нил ёқалаб жойлашган «ном» лар асосида вужудга келди. Махаллий ҳукмдор доирасида бўлган маъмурият «номарк» деб юритилган. ¥ар бир номарк ўзининг хусусий адлиясига ва худди ҳозирги замон ҳизматчилари каби ўзининг мирзаларига эга. 1-ва 2-сулолалар фиръавнлари «мастаба» деб аталувчи қабрларга дафн этилганлар. Кўпинча атрофи тошлар билан тўсилган мастабалар хом ғиштлардан тўғри бурчак шаклида тикланган бўлиб, жуда кўп хоналардан ташкил топган. Вафот этган фиръавннинг барча буюмлари шу хоналардан бирида сақланган. Чунки унинг тириклик чоғидаги идиш-товоқлари, кийим- кечаклари, ёғоч сандиқлари, мебеллари ва шунга ўхшаш нарсалари у дунёдаги ҳаёти учун зарур бўлади, деб ҳисоблайдилар. Мисрликлар афсонавий худолар ичида энг асосийси ҳисобланган Осириснинг боши Абидосга кўмилган деб ўйлаганлар. Демак, Абидос муқаддас жой ҳисобланган. Қадимги Мирсликларда бир-бирига аралашган, қайсики, маҳаллий худомандларни хурматлаш, Осирис ва Исидаларга сажда қилиш, қуёш худоси Амон Рэга топиниш каби диний қарашлар мавжуд бўлган. Улар мамлакатда ҳокимият ва жамият ҳаётини белгилаган. Деҳқончиликнинг ривожланишида Нилда бўладиган ва даврийликка асосланган баҳорги ва кузги сув тошқинларини, кетидан келадиган қурқоқчилик ва уларнинг яна такрорланиши мисрликларда табиатнинг

ривожланиши, ўлиши ва яна ривожланиши тушунчасини шакллантирган. Бу эса инсон ҳаёти, худо Осириснинг ўлиши ва яна тирилиши ҳақидаги диний ишончнинг пайдо бўлишига олиб келган. Щақиқатдан ҳам қадимги мисрликлар инсон ҳаётини ва табиатдаги такрорий ўзгаришларни худолар бошқаради деб ишонганлар. Аммо негадир худоларни ҳайвон бошли одам қиёфасида тасаввур этганлар. Ибис (лайлаксимон қуш) бошли ақлу-идрок ва ёзув худоси Тахт, чиябўри бошли мўмиёлаш худоси Анубис ва бошқа бир қанча худолар мавжуд. Уларнинг барчаси меъморчилик ёдгорликлари, ибодатхона ва мақбараларда ўз аксини топган. Мўмёлашдан асосий мақсад танани у дунёдаги ҳаёт учун сақлашдир. Агар тана ҳалок бўлса, унинг рухи «Ка» ҳам нобуд бўлади. Мўмёланган танани олтин пластинка билан қопланган ёғоч тобутга солганлар. Машҳур Тутанҳамон мақбараси бўйича фикр юритадиган бўлсак (бизга маълум бўлган фиръавнларнинг дафнлари ичида ўғирланмай топилган ягона мақбарадир), ундаги тобут жуда чуқур (учтаси устма - уст қўйилган) ва тоза олтиндан ишланган. Бундай мўмиёлаш одати подшолик учунгина бўлиб, айниқса у янги подшолик даврида Нубий мамлакатидан кўплаб олтин олиб келиш вақтида авж олган. Миср эҳромлари. З-сулоланинг биринчи фиръавни Жосер бўлган. Жосер эҳроми (пирамидаси) нинг қурилиши катта тошлардан укан бинолар ихтиро қилган ва ёзув санъатида юксак ютуқларга эришган меъмор Имхотеп номи билан боғлиқ. Жосер қабри Қохирадан тахминан 6 км. нарида жойлашган. Тошдан ишланган бу улкан мақбара дунёдаги энг қадимги ёдгорликдир. Унинг қурилиш вақти эрамиздан аввалги 2780 йилга тўғри келади. Бу иншоот бир қатор зинапоялардан ташкил топган эҳром бўлиб, устма-уст қўйилган ва юқорига кўтарилган сари кичрайиб борувчи бир қанча

мастабалар йиғиндисидан иборат. Пирамиданинг асоси квадрат бўлиб, у қоянинг 25 м ичкарисига жойлашган. Яна пастроқда эса фиръавннинг дафн қилиш хонаси бўлган. Пирамида ва унинг атрофи охак тошлардан терилган баланд девор билан ўраб олинган. Ана шу деворнинг айрим қисмлари ҳозиргача сақланган ёки улар қайта тикланган. Ички деворнинг қарама - қарши томондан қатор ёдгорликлар қад кўтарган. Эҳтимол, улар бир хил худоларга бағишланган ибодатхоналар бўлса керак. Имхотепнинг қиёфаси бинонинг ичкарисида ҳайкал кўринишида пайдо бўлади. Бу билан мисрликлар вазирнинг обрўси ва қудрати нақадар юксак эканлигини кўрсатганлар. 3-сулола унинг охирги фиръавни Снофруннинг вафоти билан тамом бўлган. У тириклик вақтида ўзи учун томонлари текис бўлган иккита улкан пирамида қурдирган. 4-сулола келиб пирамидалар қуриш катта даври бошланган. Мисрда 70 дан ортиқ пирамида бор. Улар Сакқарах ва Дашурдан то қарбдаги Хауварагача чўзилган. Щар бир пирамида фақат фиръавннинг қабридан иборат бўлган. Жосер подшолик қилган даврдан сўнг маликалар ҳам ўзларининг шахсий пирамидаларига эга бўла бошлаганлар. Асосий пирамидаларнинг атрофида эса олийжаноб ва юқори мансабли кишилар учун мастабалар жойлашган. Мисрдаги машҳур пирамида 4-сулоланинг биринчи фиръавни Хуфу томонидан қурилган. Уни юнонликлар Хеопс деб атаганлар. Бу пирамида қохира яқинида Нилнинг қарб томонидаги тошлоқ ерда қад кўтариб туради. Ундан унча узоқ бўлмаган масофада Хеопс меросҳўрлари Хафр ва Микериносларнинг пирамидалари жойлашган. Ана шу учала пирамида биргаликда таъсирчан архитектура уйғунлигини вужудга келтиради. Хеопснинг улкан пирамидаси ягона сақланган пирамида бўлиб, юнонликлар уни Етти иқлим мўъжизаси деб атаганлар. Дарҳақиқат, у яхлит ва етарли даражада мустаҳкам иншоот бўлиб, 2. 300. 000 та охактош

блокларидан ишланган. Жумладан ҳар бир блок ўрта ҳисобда 2,5 тонна оғирликда бўлган. Пирамиданинг ичида бир нечта бир-бири билан чалкаш йўллар бор бўлиб, улардан бири шохнинг жасади қўйилган хонага олиб боради лекин бу ердаги жасад ўша Жосернинг гўрхонасидан фарқ қилгани ҳолда, пирамиданинг ўртасида жойлашган. Хона гранит блоклар билан қопланган. Щар бири тахминан 60 тонна келадиган блоклар 900 км масофадан Ассуандан келтирилган. Саркофаг ҳамда тош тобутнинг сиртқи томони мустаҳкам гранитдан ишланган. Эрамиздан 4500 йил аввал қад кўтарган бу бино бизни хануз таажублантиради, чунки мисрликлар бу даврда ғилдирак билан хали таниш эмас эдилар. Қурилишда улар ихтиёрида фақат цилиндрсимон жисмлардан дастаг бор эди холос. Пирамида ўлчовларининг жуда катта бўлишига қарамасдан асоснинг ҳар бир томони 137 м, баландлиги 147 м, унинг йўналиши абсалют аниқлик билан бажарилган. Бугунги кунда Хеопс пирамидасининг ташқи қиёфаси зинапояли шотини эслатсада, аслида чиройли оппоқ тошлардан қопланган бўлиб, яхлит ва силлиқ юзадан иборат бўлган. ЎРТА ПОДШЛИК ДАВРИ . Эрамиздан аввалги 2400 илнинг бошларига келиб, Ўрта подшолик даврида Миср давлати инқирозга юз тутади. Қадимги фиръавнлар ташаббуси билан олиб борилган улкан қурилишлар, мамлакатни моддий бойликлари манбаини холдан тойдирган. Махаллий зодогонлар борган сари обрўга эга бўла бошлаганлар. Номаркларнинг ҳокимияти кучая бошлаган. Улар ўзларини пойтахт амалдорларига, хатто фиръавннинг ўзига ҳам қарама - қарши қўя бошлаганлар. Оқибатда бу мамлакат бир қанча ярим мустақил вилоятларга бўлиб юборилган. 6 сулоланинг охирги ва кучли фиръавни Пени II бўлган. Ундан кейин мамлакатни 7-сулола бошқарган. Бу

вақт ичида фуқоролар ва ўзбошимчалик авж олган эди. Қадимги юнон тарихчиси Манефоннинг айтишича, 70 кун ичида 70 та шох алмашган. 8- сулола узоққа чўзилмаган. 9-ва 10-сулолалар фиръавнлари мамлакатни яна бирлаштиришга кўп уриндилар лекин натижа бўлмади. Шунинг учун ҳам тарихчилар 7-дан 10-сулолагача бўлган вақтни биринчи оралиқ давр деб атаганлар. 11-сулола юзага келиши билан ўрта подшолик даври бошланган. Бу давр эрамиздан аввалги 1700 йилгача давом этган. Ўз навбатида мисрликлар ҳам қўшни давлатларга юриш қила бошладилар. Биринчи бўлиб, Сурия мамлакати забт этилди. Экспансия жанубга Нубийлар худудига қараб авж олди. У ердан эса олтин, фил суяги ва қуллар кўплаб келтирилди. Қимматбаҳо тош ва олтинлар кўмиш маросимларини безаш учун ишлатилди. Монументал меъморчиликда эса пирамидалар қурилиши Ўрта подшолик даврида ҳам давом эттирилди. Аммо шакл жиҳатидан улар бир- бирига ўхшасаларда, масштаби жиҳатдан қадимги подшолик пирамидаларидан анча кичик ва кам дабдабали бўлган. Пирамиданинг баландлиги 65 метрдан ошмаган. Уларнинг ўлчамлари хаддан ташқари кичик бўлсада ички бўшлиқлари анча кенг бўлиб, одатда гурхона ва зиёротхона каби қаватларга бўлинган. Ўрта подшолик даврида катта пирамидалар қурилишига зарурият ҳам йўқ эди, чунки Мисрда ҳудди шу вақтда ягона марказий ҳокимият бўлмаган. Яна катта ҳажмдаги иншоотлар қуриш ғояси янги бирлашган Мисрнинг маркази Фивада, Ментухотиб III ва Ментухотиб IV ларнинг мақбарасида жонланган. Бу ерда эҳром пешайвонларнинг мураккаб системаси билан уйғунлаштирилган, яъний у пешайвонлар устига қўйилган. Ўзининг доридий ордерига ўхшаш устунлари билан машҳур бўлган Бени-Хасандаги мақбаралар жуда характерлидир. Дарҳақиқат, «протодорлик» устуни Миср

меъморчилигида тектоник шакл бўлиб, уни яратувчилари бу жиҳатдан қадимги юнон меъморчилигига яқинлашганлар. Аммо, қадимги Юнонистондагидек классик ордер Мисрда яратилмади. Умуман олганда, Ўрта подшолик даврида Миср меъморлиги бир неча шакллар кашф этгани билан у қадимги подшолик даврига нисбатан юқори босқичга кўтара олмади. Бироқ, бундан кейин келадиган янги подшолик даври учун янги пойдевор яратилди дейиш мумкин. Ўрта подшолик эрамиздан аввалги 1700 йилга келиб тамом бўлди. Бу Миср ҳудуди Осиёлик гиксослар томонидан босиб олинган вақтда юз берди. Гиксосларнинг ҳукумронлиги узоққа чўзилмади. Уларнинг салтанати 15-16 ва 17-сулолалар даврини ўз ичига олди. 17-сулоладан бошлаб фиръавнлар раҳбарлиги остида душманга қарши матонатли кураши бошланди. Эрамиздан аввалги XVI асрнинг биринчи ярмига келиб Миср фиръавни 18- сулола асосчиси Ахмос гиксосларни Миср ҳудудидан буткул қувиб чиқарган ва янги подшолик даври бошланишига асос солди, бу эса мисрда буюк империя даври деб баҳоланади. ЯНГИ ПОДШОЛИК ДАВРИ АРХИТЕКТУРАСИ . Гиксосларга қарши биринчи бўлиб кураш бошлаган ва янги подшоликнинг буюк бошқарувчилари сулоласига асос солган Фивалик хокимлар ўз пойтахтларини Фивада ташкил этдилар 500 йил мобайнида бу шаҳар дунёнинг энг улуғ ва муқаддас марказига айланганди. Фиванинг худоси Амон энди муҳим роль ўйнай бошлади. Унга алохида эътибор берилди. У қуёш худоси Рэга сингдирилди. Тез орада улкан қурилишлар бошланди. 18- сулола фиръавнларнинг дабдабали саройлари, оқсуякларнинг серхашам виллалари миср худоларининг қасрлари қад кўтарди. Фиръавн ўз қабрини подшолик тахтига ўтирган кундан бошлаган. У бунга йиллар, баъзан, эса бутун умрини бағишлаган. Қиролича, Хатшепсут, 18-ва 19-сулолалар янги подшолик даврида Мисрни буюк харбий давлатга айлантирган салобатли,

жанговор фиръавнлари билан машхурдир. Улар ўз ғалабаларини узоқ Осиёгача кенгайтирдилар. Сурия шаҳарларини босиб олдилар ва катта солиқлар талаб этдилар. Дастлабки уч жангчи: Ахмос, Аменофис I, Тутмос I лар подшолик гаштини сурдилар. Сўнгги охирги фиръавн Тутмос I нинг ўғли Тутмос II касаллиги туфайли ёш вафот этди, унинг меросхури Тутмос III давлатни бошқаришга ҳали гўдаклик қиларди. Шунинг учун хокимият аёл қўлига - қиролича Хатшепсутга ўтди. Бу аёл кучли исътедод эгаси бўлган. У мамлакатни осоийшта мохирлик билан бошқарган. Дайр-Эль-Бахрадаги ажойиб қасрнинг муаллифи ҳам Сенмутдир. Бу оддий Дайр-Эль-Бахрининг шимолий қисмида, Мпентухотеб ёдгорлиги билан ёнма-ён қурилган бўлиб, унда кўп шакллар такрорланган. Хатшепсут обидаси Миср меъморчилигининг муҳимбосқичларидан биридир. Бу бино меъморчилигининг Ўрта подшолик иншоатларидан асосий фарқи лойихалаш ва безатиш жиҳатдан икки давр обидаларини ўзаро солиштирганда ёрқин намоён бўлади. Метухотеб ибодатхонаси каби Хетпепсут ибодатхонаси ҳам уч террасага жойлашган. Аменофис III нинг 36 йиллик ҳукумронлиги даврида санъат кучсизланади ва бирмунча нозиклашади. Сарой меъморлигини ўрганишда Амарна алоҳида аҳамиятга эгадир. Бу ерда фиръавнга ва унинг оила аъзоларига тегишли бўлган учта сарой сақланган. Асосий сарой Нил қирғоғи бўйлаб қурилган. Фасаднинг узунлиги 700 метрга тенг. Кенг кўча саройни иккига-шарқий ва ғарбий қисмларга бўлиб туради. Тел-Эль-Амарна шаҳри ҳаммаси бўлиб, чорак асрдан камроқ яшади. Миср империяси Ахнатон ҳукумронлиги остида емирила бошлади. СЎНГГИ ПОДШОЛИК ДАВРИ МЕЪМОРЧИЛИГИ. 20-сулолага келиб,

Миср тарихида тушкунлик даври бошланди. Аммо 19-сулола фиръавнлари, унинг асосчиси Хороемхеб ҳаммасидан энг улуғи Сатхи I ва унинг ўғли Рамзес II лар Миср ҳукумронлигини қисман бўлсада сақлаб турдилар. Охиргиси хеттетларга қарши ишончсиз уруш қилди. Ўз қалабаларига аталган ёдгорликларни кўплаб қурдирди. Хоремхоб бошлаган ва сатҳи I давом эттирган Карнакдаги ибодатхоналарни Рамзес II кенгайтириб, у ерда ўзига бағишлаб улкан барельеф яратди. У ўз касрини анъанавий ерда, Нилнинг Карнакка қарама-қарши қирқоғида қурдирган. Гарчи бу ишларнинг ҳаммаси Рамзес II нинг жонига теккан бўлса ҳам, Карнакдаги Амон худосига бақишланган гипостиль хона улуғликда ягона эди. Хонанинг эни 103 м, ичи эса 52 м. дан иборат бўлиб, унинг умумий майдони 5. 000 кв. м. ни ташкил этган. Хона томининг ҳар бир қаторида 10 тадан 16 қатор устун, ҳаммаси бўлиб 134 та устун ушлаб туради. Гипостиль хонанинг марказий қисми қаторида 6 тадан 2 қатор устунлар билан алоҳида ажратилган. Бу устунларнинг диаметрлари 3, 4 метрга тенг, баландлиги эса-20, 4 метр. Ибодатхона симметрия асосида қурилган. Ибодатхона қурилишида ёруғлик катта роль ўйнаган. 19-сулола фиръавнлари вақтида ибодатхона буюк аҳамият кашф этган. Миср фиръавнлари Карнакдаги Амон ибодатхонаси рухонийларни ўзларининг таянчлари деб билиб, уларни ҳар томонлама қўллаб - қувватлаганлар. 19-сулола даврида катта қурилишлар Луксорда ҳам олиб борилди. Аменхотиб III бошлаган ибодатхона қурилиши ўз даврида битказилмай қолган эди. Рамзес II ўз даврида катта қурилишларни амалга оширди. Меъморчиликда бир хиллик унинг жонига тегди. Хонуси ибодатхонаси Янги подшолик даврига хос бўлиб, унда шу вақтдаги барча асосий эстетик ақидалари аниқ ва равшан кўринади. Хонуси ибодатхонаси унча катта эмас, лекин унинг архитектураси янги подшолик даврида яратилган Миср ибодатхонасининг классик типига яқиндир. У чўзик тўғри тўртбурчак шаклга эга. Барча ибодатхоналарда бўлгани

каби бу ерда ҳам бир нечта хоналарни ўз ичига олган сиқиниш уйи гипостил залининг композицияли ўқига туташган. Умуман янги подшоликдаги диний иншоотлар архитектураси уни ташқаридан томошабин бўлиб кузатишгагина эмас, балки ҳар томонлама кишига таъсир кўрсатишга мўлжаллаб қурилган. Янги подшоликнинг сўнггида қурилиш ишлари фақат Мисрдагина эмас, балки унинг ташқарисида мисрга тобе бўлган Нубияда ҳам олиб борилди. Абу Симбелдаги қояга ўйиб ишланган Рамзес III ибодатхонаси янги подшоликнинг сўнгги давридаги энг йирик қурилишларидандир. Унинг киравериш томонига қояли катта трапециясимон пилон кўриниши йўниб ишланган. Пилон олдида ўтирган холда тасвирланган тўртта 20 метрли Рамзес III нинг хайкаллари ҳам қоя тошини йўниш ҳисобига яратилган. Шарққа қаратилган пилоннинг баландлиги 33 метр, эни эса 38 метрдан иборат бўлиб, унинг тепаси хайкаллар билан безатилган. Ибодатхонанинг ички қисми янги подшолик даври меъморчилиги принциплари асосида бажарилган. Қурилишлар асосан 22-сулола вақтида ривож топди. Сулоланинг асосчиси Шешонка Фиванинг учлик худоси Амон, Мут ва Хонсуларга бақишлаб Танис шаҳрида ибодатхона тиклади. 25 сулола фиръавнлари мусофир Нубиядан бўлганлар. Янги подшоликнинг сўнггида Нубия Мисрдан ажралиб чиқди ва мустақиллика эришди. Лекин улуғвор иншоотлар Карнакда қурилди. 25-сулола эрамиздан аввалги 671 йилда Мисрни Сурияликлар томонидан босиб олиниши билан тамом бўлди. Мисрнинг ижтимоий хаётида бирмунча жонланиш пайдо бўлди, лекин бу узоққа чўзилмади, чунки Миср ҳам иқтисодий ва ҳам сиёсий жиҳатдан анча кучсизланиб қолган эди. Бу эса эрамиздан аввалги IV асрда эронликлар, сўнгги эрамиздан аввалги IV асрда Искандар Мақдуний

(македониялик Александр) томонидан ерларни босиб олинишига, унинг ўзига хос санъатда аста-секин сўнгги ва эллин дунёси санъати билан қўшилиб кетишига сабаб бўлди. МИСР ЭЛЛИНИЗМ. Эрамиздан аввалги 332 йилда македониялик Искандар армияси Мисрга кириб келди. Эрон ҳукмдорлигидан азоб чеккан мисрликлар Искандар қўшинларига хеч қандай қаршилик кўрсатмадилар. Аксинча, Миср кохинлари Искандарни қўллаб-қувватладилар ва уни Амоннинг мехрибон фарзанди Рэ деб эълон килдилар. Искандар Мисрнинг Нил дельтасида янги шаҳар барпо этди. Унинг номи Александрия деб аталган. Бу шаҳар мунтазам режага эга бўлган. IV асрнинг охирида Александрия юнон шарқ дунёсининг энг йирик савдо ва маданият марказларидан бирига айланди. Катта қурилиш Мисрда Искандар вафотидан сўнг унинг ворислари македонияликлар сулолаларининг шохлари-Птломейлар вақтида олиб борилди. Истило этилган ерларда ўз хокимиятини мустаҳкамлаш мақсадида Птломейлар Миср худоларини хурматлаганлар ва улар шарафи учун ибодатхоналар қурдирганлар. Ибодатхоналар архитектурасида эса қадимги санъат анъаналарини қайта тиклаганлар. Миср эллинизми даври архитектурасининг энг ёрқин намунаси-бу Эдфудаги Гора ибодатхонасидир. Унинг барча хоналари-пилон, очиқ ховли, кириш ва гипостиль заллари, муқаддас ва сиқиниш хоналари худди янги подшолик ибодатхоналаридаги каби симметрик равишда бир ўққа жойлашган. Эрамиздан аввалги 122 йилда Птолемей IX Гипостиль зал олдига катта 18 устунли, деворлари рельефлар билан безатилган кириш зали қурдирган. Ўз навбатида, унинг ворислари: Птолемей X , XI ва XII лар ибодатхона атрофини ташқи девор билан ўраб, кириш зали олдида очиқ

ховли ва пилон яратганлар. Натижада очиқ ҳовли деворлари билан ибодатхона деворлари орасида бемалол харакат қилиш мумкин бўлган йўлак вужудга келган. Бошқача қилиб айтганда Гора ибодатхонаси гўё атрофи девор билан ўралган очиқ ховли ичида шакллангандек туюлади. Шубхасиз, бундай эркин ва аниқ композицион ечим миср эллинизмининг ўзига хос хусусиятларидан биридир. Дарҳақиқат ҳовлининг олдидаги пилон жуда салмоқлидир. Унинг баландлиги 35 метр, эни эса 76 метрга тенг. Маълумки, янги подшолик вақтиданоқ пилонларнинг сиртларини рельефли композициялар билан тўлдириш одат эди. Эллинизм даврида бу рельефлар янада каттароқ маъно кашф этади. Эллинизмдаги барча рельефлар ўзларининг ана шу хусусиятлари билан ажралиб туради. Эдфудаги Гора ибодатхонаси композицияларидаги мавжуд бўлган бу нафислик бизни завқлантиради. Эдфудаги Гора ибодатхонасининг Миср эллинизмида машҳурлиги бежиз эмас, албатта. У кўпроқ тўсиқ деворнинг ички сиртига битилган муҳимёзуви билан танилган. Миср эллинизми санъатда ҳақиқатан ҳам эски шаклларни янгича талқин эта олган мохир архитекторлари билан характерланади. Буни Дендердаги Гатор ибодатхонаси мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Ибодатхонанинг деворларига ўйилган ёзувларга қараганда, Гаторга асос қилиб, Хуфу эхроми олинган. Ибодатхонанинг қурилиш вақти узоқ олиб борилган бўлса ҳам унда ҳовли билан пилон қурилмай қолган. Кириш залида 24 та устун бор. Устунларнинг муқарнаслари худо-сигирнинг боши-Гатор шаклида тасвирланган. Гатор бошли капителлар Янги подшолик даврида ҳам Дейр- Эль-Бахрида малика Хатшепсутнинг ибодатхонасидаги устунларда мавжуд бўлган. Унда Гатор боши капителнинг икки қарама - қарши томонига ўйиб ишланган эди. Дендердаги Гатор ибодатхонасида эса капителларнинг тўртала томони ҳам Гатор боши билан безатилган. Шунинг учун устунлар яхлит кўринишга эга.

Дендердаги Гатор ибодатхонаси ҳақиқатан ҳам Миср эллинизмининг энг машхур биноларидан бири бўлган. Миср эллинизми дунёсида маълум бўлган ёдгорликлардан яна бири Ком-Омбо ибодатхонасидир. Ундаги асосий хусусиятлардан бири шуки, битта бинонинг ичига иккита мустақил ибодатхона жойлашган. Шунга кўра, бино иккита параллел қисмларга бўлинган: ўнг томондаги жанубий қисми, муқаддас хайвон ҳисобланган тимсох кўринишидаги худо Собекка, шимолий чап қисми эса Гора худосига бағишланган. Щар бир қисм учун сиқиниш жойи ва уларга пилон дарвозаларидан бошлаб алоҳида йўл олиб боради. Миср эллинизмининг энг машхур ёдгорликларидан яна бири Фили оролидаги Исида ибодатхонасидир. Бу Мисрнинг жанубий чегарасида, улуғ дарё сувлари билан ўралган чакалакзорда бир-бирига аниқ мосланган тошлардан қурилган ва хушбичим устунлару, чиройли рельефлар билан жиҳозланган ажойиб бинодир. Ибодатхона пилонларидаги рельефлар айниқса пилонинг ички ҳовли томонга қараган деворларига ўйиб ишланган маъбуда Исиданинг суратлари, ўзининг қоят гўзаллиги билан ажралиб туради. Бу қунт билан изланган ва жилваларга чўмган шакллар санъатининг кейинги даври ривожланишидан дарак беради. Хулоса қилиб айтганда, Миср меъморчилигида Карнак қандай роль ўйнаган бўлса, Фили ороли меъморчилиги ҳам Рим-Миср эллинизми даврида худди шундай роль ўйнаган. Деярлик ҳар бир ҳукумдор оролда нимадир қурган ва эрамиз бошларида улар архитектура музейларига айланган. Ниҳоят, эрамизнинг 30 йилларига келиб, Миср Рим империяси вилоятларидан бирига айланди. Чунки Рим императори Октавиан Птолемейларнинг сўнгги қироличаси Клеопатра устидан ғалаба қозониб, ҳукумдорликни узил - кесил ўз фойдасига ҳал қилганди. Сўнгра христиан дини вужудга келди. Шу туфайли Мисрдаги қадимги тил ва дин унутилди.

Эрамизнинг VII асрига келиб, араб мусулмонлари мамлакатни забт этдилар ва у ерда ўрнашиб олдилар. Ана шу вақтдан бошлаб Миср тарихи, маданияти санъати ва меъморчилигида янги бурилишлар бошланди. Бу қарийиб 13 асрлик даврни ўз ичига олади.

O'xshashlar

Қадимги Греция архитектураси

Қадимги Рим архитектураси

Шарқий Сахолиблар Словянлар, қадимги Рус архитектураси

Афғонистон архитектураси

Хиндистон архитектураси