Xosmas integrallar. Oddiy differensial tenglamalar - Algebra - Referatlar

Xosmas integrallar. Oddiy differensial tenglamalar

Yuklangan vaqt:

14.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

188.5 KB

Ko'chirib olish

Xosmas integrallar. Oddiy differensial tenglamalar Reja: 1. Xosmas integrallar 2. Oddiy differensial tenglamalar 2

1. 1-tur xosmas integral)x( y f  funksiya [a,+  ) oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo ` lsin (1- rasm).  b a dx)x(f integralni qaraymiz. [ a ,+  ) oraliqda )x(f funksiyaning 1-tur xosmas integrali deb, qu- yidagi  b a b dx)x( lim f limitga aytiladi va   a dx)x(f kabi belgilanadi, ya ` ni      b a b a dx)x( lim dx)x( f f (1) Agar limit mavjud va chekli bo ` lsa, u holda xosmas   a dx)x(f integral yaqinlashuvchi deyiladi. Bu limit integralning qiymati sifatida qabul qilinadi. Agar limit mavjud bo ` lmasa yoki xususan cheksiz bo ` lsa, xosmas integral uzoqlashuvchi deyiladi. Xuddi shuningdek, 1-tur xosmas integral (-  ,b] oraliq uchun      b a a b dx)x( lim dx)x( f f kabi aniqlanadi (2-rasm). Faraz qilaylik, )x(f funksiya (-  ;+  ) oraliqda aniqlangan va uzluksiz hamda c  (-  ;+  ) bo ` lsin. U holda xosmas integrallar:      с c dx)x( dx)x( f f yig ` indisi )x(f funksiyaning (-  ;+  ) oraliqdagi 1-tur xosmas integrali deb ataladi va    dx)x(f kabi belgilanadi.

         с c dx)x( dx)x( dx)x( f f f (2) Shunday qilib, (2) yig ` indidagi har bir xosmas integral yaqinlashuvchi bo ` lsa, xosmas integral ham yaqinlashuvchi bo ` ladi. Bu holda (2) yig ` indi s nuqtaning tanlanishiga bog ` liq bo ` lmaydi. 1)             )1 b ( lim 2 )1 2 b 2( lim x 2 lim x dx lim x dx b 1 b b 1 1 - - b b b . 1-rasm 2-rasm Demak, ushbu integral uzoqlashuvchi ekan. 2)                       ) arctg arctg( lim arctgx lim x 1 dx lim x 1 dx a ba a b a 2 a 2 a - b b b b       )2 ( 2 Demak, xosmas integral yaqinlashuvchi ekan. 2. 2-tur xosmas integral )x(f funksiya [ a , b ) oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo ` lib, x = b nuqta atrofida chegaralanmagan bo ` lsin (3-rasm). U holda    b a 0 dx)x( lim f )x( y f 0 a xy y 0 x )x( y f  b

limitga [ a , b ) oraliqda )x(f funksiyasining 2-tur xosmas integrali deyiladi:      b a 0 b a dx)x( lim dx)x( f f (3) Agar (3) limit mavjud va chekli bo ` lsa, xosmas integral yaqinlashuvchi deyiladi. Agar limit mavjud bo ` lmasa yoki cheksizga teng bo ` lsa, xosmas integral uzoqlashuvchi deb ataladi. (a, b ] oraliqda aniqlangan, uzluksiz va x = a nuqta atrofida chegaralanmagan funksiya uchun xosmas integral xuddi shuningdek aniqlanadi (4-rasm):      b a0 b a dx)x( lim dx)x( f f )x(f funksiya [a, b] oraliqning c  [a,b] nuqtasidan tashqari barcha nuqtalarida aniqlangan va uzluksiz bo ` lib , x = c nuqtaning atrofida 3-rasm 4- rasm chegaralanmagan bo ` lsin (5-rasm). U holda bu funksiyaning [ a , b ] kesmadagi 2-tur xosmas integrali xosmas integrallarning yig ` indisi kabi aniqlanadi: 0 a x )x( y f y b  b -   0 a x )x( y f y a+ 

     b с c a b a dx)x( dx)x( dx)x( f f f (5) 5-rasm Agar (5) formulaning o ` ng tarafidagi har bir xosmas integral yaqinlashuvchi bo ` lsa, )x(f funksiyadan [ a , b ] oraliqda olingan xosmas integral ham yaqinlashuvchi bo ` ladi. Misollar: 1)   1 0 x 1 dx xosmas integralni hisoblang. Integral ostidagi x 1 1 y   funksiya x = 1 nuqtada uzilishga ega. Demak,                     )0 1 1 1 ( lim 2 x 1 2 lim x 1 dx lim x 1 dx 0 10 0 1 0 1 0 0 2 )1 ( lim 0     -2 2)   2 0 2)1 x( dx xosmas integralni hisoblang. Integral ostidagi 2)1 x( 1 y   funksiya x = 1  [0,2] nuqtada 2-tur uzilishga ega. Demak,                        2 2 1 0 2 1 1 0 0 1 2 0 2 2 1 2 0 2 1 1 0 2 0 1 2 1 x 1 lim 1 x 1 lim )1 x( dx lim )1 x( dx lim )1 x( dx xbca  2 1 )x( y f  0y c +  2c -  1

                   2 0 2 1 0 1 1 1 lim 1 1 limDemak, berilgan integral uzoqlashuvchi ekan. Oddiy differensial tenglamalar l. Oddiy differensial tenglamalarning asosiy tushunchalari Matematika va uning tatbiqlarining muhim masalalari x ni emas, balki uning biror noma ` lum y(x) funksiyasini topish masalasi qo ` yilgan va tarkibida x, y(x), shu bilan birga uning y′(x), y"(x),...,y (n) (x) hosilalarini o ` z ichiga olgan murakkab tenglamalarni yechishga keltiriladi. Masalan, y′ + 2y - x 3 = 0, y" = с ·ax, у ′" + у = 0. Erkli o ` zgaruvchi x ni, noma ` lum y(x) funksiyani va uning n tartibli hosilasiga qadar hosilalarini bog ` lovchi tenglamaga n-tartibli oddiy diffcrcnsial tcnglama deyiladi. Yuqoridayozilgan tenglamalar, mos ravishda, birinchi, ikkinchi va uchinchi tartibli differensial tenglamalardir. Umumiy ko ` rinishda n-tartibli differensial tenglama F(x, y, y′, y",..., y n ) = 0 (1) shaklda yoziladi. (1) tenglamani ayniyatga aylantiruvchi va kamida n marta differensial-lanuvchi har qanday у = f(x) funksiyaga differensial tenglama yechimi deyiladi. Masalan, у = e -x funksiya y′ + у = 0 differensial tenglama yechimi bo ` lib, tenglamaning cheksiz ko ` p yechimlaridan biridir. Har qanday у = c·e -x funksiya ham, bu yerda, с - ixtiyoriy o ` zgarmas, tenglamani qanoatlantiradi. Ushbu differensial tenglama yechilganda, uning yechimi у = с ·e -x ko ` rinishdan o ` zgacha bo ` lishi mumkin emasligini aniqlaymiz.

Shu ma ` noda, у = с ·e -x funksiya uning umumiy yechimi deyiladi. Umumiy yechimda ixtiyoriy o ` zgarmas с qatnashgani uchun, tenglama yechimlari to ` plami yagona ixtiyoriy с o ` zgarmasga bog ` liq deyiladi. O ` zgarmas с ga turli son qiymatlar berilganda, uning konkret yoki xususiy yechimlari kelib chiqadi. у ′" = 0 differensial tenglama yechimlarini bevosita qurish mum- kin: y" = c 1 , y′ = c 1 x+c 2 , у = c 1 x 2 /2 + c 2 x + c 3 . Bu yerda, c 1 , c 2 va c 3 ix- tiyoriy o ` zgarmaslar bo ` lib, ularning har qanday qiymatlarida у = c 1 x 2 /2 + c 2 x + c 3 funksiya differensial tenglamani qanoatlantiradi va umumiy yechim bo ` lib hisoblanadi. y′"=0 differensial tenglama umumiy yechimi uch ixtiyoriy o ` zgarmasga bog ` liq va o ` zgarmaslar har birining konkret qiymatlarida xususiy yechim hosil bo ` ladi. Yuqoridagi misollardan differensial tenglama umumiy yechimi o ` zgarmaslari soni tenglamaning tartibiga teng ekanligini va uning xu- susiy yechimlari umumiy yechimdan o ` zgarmaslarining konkret qiy- matlarida kelib chiqishini xulosa qilish mumkin. Differensial tenglama yechimlarini qurish jarayoniga differensial tenglamani integrallash deb yuritiladi. Differensial tenglamani integrallab, masalaning qo ` yilishiga qarab, uning yoki umumiy yechimi tuziladi yoki xususiy yechimi topiladi. Birinchi tartibli differensial tenglama umumiy F(x; y; y  ) = 0 yoki y  hosilaga nisbatan yechilgan y′ = f(x;y) (2) ko ` rinishda yozilishi mumkin. Ushbu tenglamalar ham, odatda, cheksiz ko ` p yechimga ega bo ` lib, ulardan biror-bir xususiy yechimni ajratib olish qo ` shimcha shartni talab

etadi. Ko ` p hollarda ushbu shart Koshi masalasi shaklida qo ` yiladi. Koshi masalasi y′ = f(x;y) differensial tenglamaning y/x = x 0 = y 0 boshlang ` ich shartni qanoatlantiravchi yechimini topishdan iborat. Masala yechimi mavjudlik va yagonalik sharti quyidagi teoremadan aniqlanadi. Teorema . Agar f(x ; у ) funksiya boshlang ` ich (x 0 ;y 0 ) nuqtaning biror atrofida aniqlangan, uzluksiz va uzluksiz д f / д у xususiy hosilaga ega bo ` lsa, u holda (x 0 ;y 0 ) nuqtaning shunday bir atrofi mavjudki, ushbu atrofda y` = f(x;y) differensial tenglama uchun y/x = x 0 = y 0 boshlang ` ich sharth Koshi masalasi ycchimi mavjud va yagonadir. Differensial tenglamaning umumiy va xususiy yechimlari tushunchalariga aniqlik kiritamiz. Agar boshlang ` ich (x 0 ;y 0 ) nuqtaning berilishi (2) tenglama yechimining yagonaligini aniqlasa, u holda ushbu yagona yechimga xususiy yechim deyiladi. Boshqacha aytganda boshlang ` ich shart bir qiymatni aniqlaydigan yechim xususiy yechimdir. Differensial tenglamaning barcha xususiy yechimlari to ` plamiga esa, umumiy yechim deyiladi. Odatda, umumiy yechim yoki oshkor y - φ(x,c) yoki oshkormas φ ( х , у , с ) = 0 ko ` rinishda yoziladi. Boshlang ` ich (x 0 ;y 0 ) shart asosida с o ` zgarmas у 0 = φ( х 0 ; с ) tenglamadan topiladi. Tenglamaning umumiy integral) (yoki yechimi) deb, с o ` zgarmasning turli qiymatlarida barcha xususiy yechimlari aniqlanadigan φ( х , у , с ) = 0 munosabatga aytiladi. Masalan, yechimning mavjudlik va yagonalik teorema shartlari yuqorida ko ` rilgan y′ = -y tenglama uchun xy tekislikning har bir

nuqtasida bajariladi. Tenglama umumiy yechimi y = c·c x formuladan iborat boiib, har qanday boshlang ` ich y/x = x 0 = y 0 shart mos с o ` zgarmas tan-langanda, qanoatlantiriladi. O`zgarmas с y 0 = c·c -x 0 tenglamadan topiladi va c = y 0 ·e x 0 . Differcnsial tenglamani yechish uning umumiy yechimini (yoki umu- miy integralini) topishni anglatadi. (2) differensial tenglama yechimi mavjudligi va yagonaligini ta ` min- laydigan muhim shartlardan д f/ д y xususiy hosilaning uzluksizligidir. Ba ` zi bir nuqtalarda ushbu shart bajarilmasligi va ular orqali birorta ham integral chiziq o ` tmasligi yoki, aksincha, bir nechta integral chiziqlar o ` tishi mumkin. Bunday nuqtalarga differensial tenglamaning maxsus nuqtalari deyiladi. Differensial tenglamaning integral chizig ` i faqat uning maxsus nuqtalaridan iborat bo ` lishi mumkin. Ushbu egri chiziqlar tenglamaning maxsus yechimlari deb yuritiladi. 2. O`zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglamalar. Bir jinsii differensial tenglamalar Birinchi tartibli ikkala qismini oddiy integrallash yo ` li bilan yechiladigan sodda tenglama y′ = f(x) (3) ko ` rinishga ega. Natijada, y = ∫f(x)dx va agar f(x) funksiyaning bosh- lang ` ich funksiyalaridan biri F(x) bo ` lsa, umumiy yechim y = F(x)+c ko ` rinishda yoziladi. (3) tenglamaning muhim umumlashmasi bo ` lmish o ` zgaruvchilari aj - raladigan differensial tenglama:

y′ = P(x) - q(y) yoki dy/dx = P(x) · q(y) (4) shaklda yozilishi mumkin. Noma ` lum funksiya у ning qaralayotgan o ` zgarish sohasida q(y) ≠ 0 shart bajariladi deb, (4) tenglamani o ` zgaruvchilari ajralgan. dy/q(y) = P(x)·dx shaklda yozamiz va ikkala qjsmini integrallab, ∫ dy/q(y) = ∫ P(x)·dx tenglikni olamiz. Q(y) funksiya l/q(y) funksiyaning, P(x) esa p(x) ning boshlang ` ich funksiyalaridan biri bo ` lsa, (4) tenglamaning umumiy in- tegrali: Q(y) = P(x) + c ko ` rinishdan iborat. Masala. y′ = x - y 2 tenglamaning barcha yechimlarini topish talab qi- lingan bo ` lsin. y ≠ 0 shart o ` rinli deb, tenglama o ` zgaruvchilarini aj- ratamiz. dy/dx = x·y 2 yoki dy/y 2 = x·dx. Tenglamani integrallab, -1/y = ½ - x 2 + с yoki c x y    2 2 1 1 ko ` rinishda umumiy yechimni olamiz. Ushbu yechimga tenglamani yechish jarayonida yo ` qotilgan y = 0 yechimni ham qo ` shish lozim. Bi- rinchi tartibli bir jinsli differensial tenglama deb, dy/dx = f(y/x) (5) ko ` rinishdagi tenglamaga aytiladi. (5) tenglamani yechish uchun noma ` lum y(x) funksiyadan u(x) = y(x)/x funksiyaga o ` tamiz. Unda,

у = x·u, dy/dx = u + x·du/dx tengliklar o ` rinli bo ` lib, (5) tenglama: u + x·du/dx = f(u) yoki du/(f(u) - u) = dx/x ko ` rinishga keltiriladi. Oxirgi tenglama o ` zgaruvchilari ajralgan differensial tenglamadir va ma ` lum usulda yechiladi. Natijada,. ln ) ( c x u u f du     u(x) funksiya topilgandan so ` ng, y(x) = x·u (x) funksiyaga qaytiladi. Masala. 0    y x y x y tenglamani yeching. Ushbu tenglama bir jinsli tenglama, chunki 1 1 1 / 1 /             u u x y x y x y x y x y f bu yerda, u = y/x. Noma ` lum u fiinksiyaga nisbatan o ` zgaruvchilari ajralgan: x dx u u u du     1 1 yoki x dx u u du u       1 2 )1 ( 2 tenglama hosil bo ` ladi. Tenglamani integrallasak, -1/2 · ln|-u 2 + 2u + 1| = ln|x| - 1/2 - ln|C| tenglikni va so ` ngra, |-u 2 + 2u + l| -l/2 = |x|· 1/ C yoki x 2 ·|- u 2 + 2u + l| = |C| yechimlarni va oxirida y = x - u funksiyaga qaytib, oshkormas shaklda: х 2 + 2 ху - у 2 = С umumiy integralni quramiz. 3. Birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamalar.

Bernulli tenglamasi Birinchi tartibli F(x,y,y`) = 0 differensial tenglamaning chap qismi у va y` larga chiziqli bog ` liq shakliga chiziqli tenglama deyiladi. Chiziqli, birinchi tartibli differensial tenglama, y′ + P(x)·y = f(x) (6) ko ` rinishda yozilishi mumkin. (6) tenglamani integrallash jarayoni, odatda, ikki bosqichdan iborat. Dastlab, tenglama o ` ng tomonidagi f(x) funksiyani 0 bilan almashtiriladi va y′ + P(x) - y = 0 (7) tenglamaning umumiy yechimi topiladi. (7) tenglama (6) tenglamaning mos chiziqli bir jinsli tenglamasi deyiladi. (6) tenglamaning o ` zi esa, agar f(x) ≠ 0 bo ` lsa, bir jinsli bo ` lmagan tenglama deyiladi. Bir jinsli tenglamaning umumiy yechimi qurilgandan so ` ng, bir jinsli bo ` lmagan tenglamaning biror-bir y 1 (x) xususiy yechimi topiladi. Bir jinsli bo ` lmagan (1) tenglama umumiy yechimi, ushbu tenglama biror-bir xususiy y 1 (x) yechimi bilan uning mos bir jinsli tenglamasi umumiy yechimlari yig ` indisiga teng. Birinchi bosqichda bir jinsli (7) tenglamani yechamiz. Tenglama o ` zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglama bo`lgani uchun, dy/y = - P(x)·dx. Oxirgi tenglamani integrallab, y = C·e -P(x) umumiy yechimni quramiz, bu yerda, P(x) flinksiya p(x) ning boshlang ` ich funksiyalaridan bin.

lkkinchi bosqichda (6) tenglama xususiy yechimlaridan birini ixtiyoriy o ` zgarmasni variatsiyalash usulida, ya ` ni y,(x) xususiy yechimni y 1 (x) = u(x)·e -P(x) shaklda qidiramiz. Ushbu ifodani (6) tenglamaga qo ` yamiz va u(x) noma ` lum funksiyaga nisbatan, u′- e -P(x) - u·P′(x)·e -P(x) + P(x)·u·e -P(x) = f(x) tenglamani olamiz. P′(x) = p(x) munosabat o ` rinli bo ` lgani uchun, tenglamaning chap tomondagi ikkinchi va uchinchi hadlari o ` zaro yeyi- shadi. Natijada, u′·e -P(x) = f(x) yoki du/dx = f(x)·e P(x) tenglama kelib chiqadi. Uni integrallab, cheksiz ko ` p u(x) = ∫ f (x) ·e P(x) dx boshlang ` ich funksiyalardan birini tanlaymiz. Masala. y′ - 2x(y + l) = 0 tenglamani yeching. Tenglama y′ - 2x - y = 2x shaklda yozilishi mumkin va chiziqli tenglamadir. Tenglamaning mos bir jinsli tenglamasi y′ – 2x - y = 0 ko ` rinishga ega. O ` zgaruvchilarni ajratib, so ` ngra integrallaymiz: dy/y = 2x·dx ↔ ln|y| = x 2 +ln|c| ↔ y = ± c·e x2 Dastlabki bir jinslimas tenglamaning xususiy yechimi y 0 (x) ni y 0 (x) = u(x)·e x2 ko ` paytma ko ` rinishida topamiz: u′ - e x2 + 2x·u·e x2 - 2x·u·e x2 = 2x ↔ u′ = 2x·e -x2 va u(x) = - e -x2 +c, umumiy yechimdan u(x) = - e -x2 xususiy yechimni tanlaymiz. Natijada, y 0 (x) = - e -x2 ·e x2 = -1, shunday qilib, berilgan tenglamaning umumiy yechimini xususiy y = - l va mos bir jinsli tenglama umumiy yechimi y = c·e x2 larning yig ` indisidan iborat: y(x) = c·e x2 - l;

Chiziqli differensial tenglamani yechishda qo ` llanilgan usul ba ` zi chiziqsiz tenglamalarni ham yechish imkonini beradi. Xususan, chiziqsiz y′+ P(x)·y = q(x)·y n (8) Bernulli tenglamasi deb yuritiladigan tenglamani yuqoridagi usulni qo ` llab, yechish mumkin. Dastlab, y′ + P(x)·y = 0 bir jinsli tenglamaning yechimlaridan biri y 0 (x) ni topamiz. (8) tenglama umumiy yechimini y(x) = u(x)·y 0 (x) ko ` rinishda qidiramiz. Natijada, noma ` lum u(x) ga nisbatan, u′(x)·y 0 (x) = q(x)·u n (x) - y 0 n (x) o ` zgaruvchilari ajraladigan tenglama kelib chiqadi va integrallanadi. Masala. y′+ 2y - e 2x ·y 2 = 0 tenglamani yeching. Dastlab, bir jinsli y′+ 2y = 0 tenglamani integrallaymiz va uning у = c·e -2x umumiy yechimini olamiz. Yechimlaridan biri sifatida y 0 (x) = e -2x funksiyani qarash mumkin. So ` ngra, berilgan tenglamada y(x) = u(x)·e -2x almashtirish bajaramiz: e -2x ·u′ = e -4x ·e 2x ·u 2 yoki du/u 2 = l. Oxirgi tenglamani integrallab, u(x) = l/(c - x) tenglikni olamiz. Natijada, tenglama umumiy yechimi: y(x) = u(x) ·y 0 (x) = e -2x /(c - x).

O'xshashlar

Aniq integrallarni taqribiy hisoblash Xosmas integrallar

Differensial tenglamalar haqida tushuncha

Yuqori tartibli differensial tenglamalar

O`zgarmas koeffitsientli chiziqli differensial tenglamalar

Hususiy hosilali differensial tenglamalar uchun asosiy masalalarning qo‘yilishi