logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. O`zgarmas koeffitsientli chiziqli differensial tenglamalar

O`zgarmas koeffitsientli chiziqli differensial tenglamalar

Yuklangan vaqt:

14.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

177 KB
Ko'chirib olish
O`zgarmas koeffitsientli chiziqli differensial tenglamalar. Differensial tenglamalar sistemasi Reja: 1. Ikkinchi tartibli, o ` zgarmas koeffitsientli, chiziqli differensial tenglamalar 2. Differensial tenglamalar sistemalari haqida umumiy ma ` lumotlar 1. Ikkinchi tartibli, o ` zgarmas koeffitsientli, chiziqli differensial tenglamalar Ikkinchi tartibli, o ` zgarmas koeffitsientli, chiziqli differensial tenglama y = y" + P·y  + q·y = f(x) (1) ko ` rinishga ega bo ` lib, tenglamada P va q o ` zgarmas sonlar, f(x) esa uzluksiz funksiyadir. Agar (1) tenglamada f(x) = 0 bo ` lsa, u holda y" + P·y  + q·y = 0 (2) tenglamaga (1) tenglamaning bir jinsli tenglamasi deyiladi. Bir jinslimas (1) tenglama qaralayotganda uning mos bir jinsli (2) tenglamasi muhim ahamiyat kasb etadi. (2) tenglamaning yechimlari to ` plami esa o ` ziga xos xususiyatlarga egaligidan uni maxsus o ` rganish maqsadga muvofiq. Dastlab, chiziqli - erkli va chiziqli bog ` liq funksiyalarga to`xta- lamiz. Vektorlarning chiziqli kombinatsiyasi, chiziqli erkliligi yoki chiziqli bog ` liqligi tushunchalarini ixtiyoriy funksiyalarga ham yoyish mumkin. Berilgan y 1 (x), y 2 (x),..., y n (x) funksiyalarning c 1 , c 2 , ..., c n o ` zgarmas koeffitsientli chiziqli kombinatsiyasi deb, y(x) = c 1 ·y 1 (x) + c 2 ·y 2 (x) + ... + c n ·y n (x) funksiyaga aytiladi. Agar y 1 (x), y 2 (x),..., y n (x) funksiyalardan istalgan biri qolgan- larining chiziqli kombinatsiyasi shaklida ifodalanmasa, ushbu funksiya- lar sistemasiga chiziqli erkli sistema deyiladi. Aksincha, agar qaralayot- gan funksiyalardan hech bo ` lmaganda biri qolganlarining chiziqli kom- binatsiyasi ko ` rinishida ifodalansa, funksiyalar tizimiga chiziqli bog ` liq deyiladi. Bir necha funksiyalardan iborat sistemaning chiziqli erkliligi masa- lasini aniqlash usulmridan biri Bronskiy aniqlovchisi bilan bog ` liq. Ikki y 1 (x) va y 2 (x) funksiyalar tizimi uchun, Bronskiy aniqlovchisi' y ' y y y ) y; W(y 2 1 2 1 2 1  ko ` rinishga ega bo ` lib, uning nafaqat elementlari, shu bilan birga o ` zi ham x ning funksiyasidan iborat. Aniqlovchi xossalariga ko ` ra, agar y 1 , y 2 funksiyalar chiziqli bog ` liq bo ` lsa, Bronskiy aniqlovchisining kattaligi x ning barcha qiymatlarida nolga teng. Demak, agar x ning biror-bir qiymatida W(y 1 ;y 2 ) ≠ 0 bo ` lsa, y 1 va y 2 funksiyalar chiziqli erklidir. Bir jinsli (2) tenglama bir necha yechimlarining har qanday chi- ziqli kombinatsiyasi uning yechimi bo ` la olishini tekshirib ko ` rish mum- kin. Agar ikki y 1 (x) va y 2 (x) funksiyalar (2) tenglamaning chiziqli erkli yechimlari bo ` lsa, u holda ularning W(y 1 ;y 2 ) Bronskiy aniqlovchisi x ning hech bir qiymatida nolga teng bo ` la olmaydi. Yuqoridagi mulohazalarga asoslanib, chiziqli bir jinsli differensial tenglamalar nazariyasida markaziy o ` rinni egallagan bir jinsli tenglamaning barcha yechimlari tuziljshi haqidagi quyidagi teoremani isbotlash mumkin. 1 - Teorema. Agar y 1 (x) va y 2 (x) funksiyalar (2) tenglamaning chiziqli erkli yechimlari bo ` lsa, u holda tenglamaning har bir yechimi ularning chiziqli kombinatsiyasi ko ` rinishida ifodalanishi mumkin.) (2) tenglamaning tartiblangan chiziqli erkli y 1 (x) va y 2 (x) yechimlari tizimiga uning fundamental yechimlari sistemasi deyiladi. y 1 (x) va y 2 (x) yechimlarning fundamentallik zaruriy va ham yetarli sharti W(y 1 ;y 2 ) ≠ 0 tengsizlikning bajarilishi hisoblanadi. Ta ` rifdan foydalanib, teoremani o ` zgacha bayon qilish mumkin. Agar y 1 (x) va y 2 (x) bir jinsli (2) tenglamaning fundamental yechimlari tizimlaridan biri bo ` lsa, u holda uning umumiy yechimi: у ( x 0 ) = c 1 y 1 + c 2 y 2 . ko ` rinishga ega, bu yerda, c 1 , c 2 - ixtiyoriy o ` zgarmas sonlardip. Masalan, y" + y = 0 tenglama xususiy yechimlari sifatida y 1 = sin x va y 2 = cosx funksiyalarni tanlash mumkin. Ularning Bronskiy aniqlovchisi1 sin cos cos sin ' y ' y y y 2 1 2 1    x x x x Demak, у 1 va y 2 chiziqli erkli boiganidan, tenglama umumiy yechimi: y(x) = c 1 ·sinx + c 2 ·cosx o ` zgarmas koeffitsientli bir jinsli (2) tenglama fundamental yechimlari sistemasini qurishning sodda usuli mavjud. (2) tenglama xususiy yechimini у = e λ x ko ` rsatkichli funksiya ko ` rinishida qidiramiz. Funksiyani ikki mavta differensiallab, y′ = λ · e λ x , у " = λ 2 · e λ x tengliklarni olamiz. у funksiya va uning hosilalarini (2) tenglamaga qo ` ysak, ( λ 2 + P · λ + q) · e λ x = 0 tenglama hosil bo ` ladi. e λ x ≠ 0 (har doim musbat) ekanligini hisobga olsak, oxirgi tenglamaga teng kuchli ( λ 2 + P · λ + q) = 0 (3) tenglamani olamiz. (3) algebraik tenglamaga (2) differensial tenglamaning xarakteristik tenglamasi deyiladi. (2) tenglamaning fundamental yechimlari sistemasini qurishning navbatdagi qadami quyidagicha: (3) kvadrat tenglama ikki λ 1 va λ 2 haqiqiy yoki kompleks ildizlarga ega boisin. Unda y 1 = e λ1x , y 2 = e λ2x funksiyalarning har biri (2) tenglamaning yechimi bo ` ladi. Agar ushbu funksiyalar chiziqli erkli bo ` lsa, tenglama umumiy yechimi c 1 e λ1x + c 2 e λ2x ko ` rinishda yoziladi. Agar fiinksiyalar chiziqli bog ` liq bo ` lsa, umumiy yechimni qurish jarayoni qo ` shimcha mulohazalarni talab etadi. Umumiy yechimni tuzishning xarakteristik tenglama yechimlari bilan bog ` liq barcha hollarini qaraymiz: 1- hol: λ 1 va λ 2 ildizlar haqiqiy va turlicha. Ularga mos y 1 = e λ 1x va y 2 = e λ 2x yechimlar chiziqli erkli, chunkix x x x e e e e y y W 2 1 2 1 2 1 2 1 ) ; (          Demak, y 1 va y 2 fundamental yechimlar sistemasini tashkil etadi. Misol. y" - 8y′ + 7y = 0 tenglama umumiy yechimini quring. Xarakteristik tenglama λ 2 - 8 λ + 7 ko ` rinishga ega va uning ildizlari λ 1 = 1, λ 2 = 7. Natijada, chiziqli erkli y 1 = e x va y 2 = e 7x xususiy yechimlami olamiz. Tenglama umumiy yechimi y = c 1 - e x + c 2 ·e 7 . 2-hol: λ 1 va λ 2 ildizlar o ` zaro qo ` shma λ 1 = α + β i va λ 2 = α - β i kompleks sonlar, bu yerda – β ≠ 0. Ildizlarga mos kompleks yechimlami Z 1 va Z 2 deb belgilaymiz: Z 1 = e ( α + β i) , Z 2 = e ( α - β i) λ 1 ≠ λ 2 bo ` lganidan, ular chiziqli erkli. Eyler formulasidan foydalanib, Z 1 = e α x ·(cos β x + i·sin β x), Z 2 = e α x ·(cos β x - i·sin β x), funksiyalarni olamiz. Funksiyalarining quyidagi chiziqli kombinatsiyalarini tuzamiz: y 1 = 1/2 (Z 1 + Z 2 ) = e α x ·cos β x, y 2 = l/(2·i)(y 1 - y 2 ) = e α x ·sin β x. y 1 va y 2 funksiyalar (2) tenglamaning haqiqiy yechimlari bo ` lib, chiziqli erklidir. Natijada, umumiy yechim у = c 1 · e α x ·cos β x + c 2 ·e α x ·sin β x = e α x ·( c 1 ·cos β x + c 2 ·sin β x) ko ` rinishda yoziladi. Misol. y"- 6y′ + 10y = 0 tenglama umumiy yechimini toping. Xarakteristik tenglama λ 2 - 6 λ + 10 = 0 bo ` lib, uning ildizlari λ 1 = 3+i, λ 2 = 3-i. Shunday qilib, xususiy yechjimlar y 1 = e 3x ·cosx, y 2 = e 3x ·sinx. Umumiy yechim: у = e 3x ·(c 1 – cosx + c 2 ·sinx). 3-hol: λ 1 va λ 2 ildizlar o ` zaro teng va haqiqiy. λ 1 = λ 2 ildizlarga xususiy e λ 1 x va x· e λ 1 x chiziqli erkli (tekshirib ko ` ring) yechimlami mos qo ` yish mumkin. Shunday qilib, umumiy yechim у = c 1 ·e λ 1 x + c 2 ·x·e λ 1 x = e λ 1 x ·(c 1 + c 2 ·x). Misol. y" + 4y` + 4y = 0 tenglama umumiy yechimini toping. Xarakteristik tenglama λ 2 + 4 λ + 4 = 0 va λ 1 = λ 2 = - 2. Umumiy yechim у = е -2х ·(с 1 + с 2 ·х). 2 - Teorema. Bir jinslimas (1) differensial tenglamaning umumiy yechimi ushbu tenglama biror y 0 (x) xususiy yechimi va mos bir jinsli (2) tenglama umumiy yechimlari yig ` indisiga teng. (1) tenglama biror-bir xususiy yechimini ixtiyoriy o ` zgarmasni variantsiyalash usulida qurish mumkin. Agar (1) tenglamaning o ` ng tomoni f(x) = P(x)·e αx ko ` rinishda bo ` lsa, bu yerda, P(x) - ko ` phad, u holda tenglamaning xususiy yechi- mini qu-rishning oddiy usuli mavjud. I hol: Agar α xarakteristik tenglamaning ildizlaridan biri bo ` lmasa, xususiy yechim у = Q(x)·e αx ko ` rinishda qidiriladi. Bu yerda: Q(x) - darajasi P(x) ning darajasiga teng aniqmas koeffitsiyentli ko ` phad. у = Q(x)·e αx ifoda (1) tenglamaga qo ` yiladi, e αx ga qisqartirilgandan so ` ng, ko ` phadlar tengligidan, Q(x) ko ` phadning aniqmas koeffitsiyentlari aniqlanadi. Misol. y" - 6y′ + 8y = (3x - l)·e x tenglamaning xususiy yechimini toping. Ushbu holda a = 1, xarakteristik tenglama ildizlari esa 2 va 4 ga teng. Masala yechimini у = (ax + b)·e x ko ` rinishda qidiramiz. Funksiya hosilalarini aniqlaymiz: y′ = a·e x + (ax + b)·e x = (ax + a + b)·e x y" = a·e x + (ax + a + b)·e x = (ax + 2a + b)·e x у , у ′, у " ifodalarni tenglamaga qo ` yiladi va e x ga qisqartirilgandan so ` ng: (ax + 2a + b) - 6 (ax + a + b) + 8 (ax + b) = x - 1 yoki 3ax - 4a + 3b = 3x - l. Mos koeffitsiyentlarni tenglab, a = 1, b = -1 natijani olamiz. Izlana- yotgan xususiy yechim: y = ( х - 1)· е х ; II hol: Agar α xarakteristik tenglamalardan biriga teng bo ` lib, ikkinchisidan, farq qilsa, xususiy yechim у = x·Q(x)·e αx ko ` rinishida izlanadi. III hol: Agarda a xarakteristik tenglama ikki karrali ildizlariga teng bo ` lsa, u holda xususiy yechim у = x 2 ·Q(x)·e αx ko ` rinishida qidiriladi. 2. Differensial tenglamalar sistemalari haqida umumiy ma ` lumotlar Agar bir noma ` lum funksiyani emas, balki bir yo ` la bir nechta noma ` lum funksiyani topish masalasi qo ` yilgan bo ` lsa, umuman olganda, masala chekli shartlari - tenglamalari ham bir nechta bo ` lishi zarur bo ` ladi. Agarda masala tenglamalari differensial tenglamalardan iborat bo ` lsa, u holda differensial tenglamalar sistemasi haqida gapirish mumkin. Sistema har bir tenglamasida hosila tartibi 1 dan oshmasa, sistema bi-rinchi tartibli differensial tenglamalar sistemasi deb yuritiladi. Ikki noma ` lum funksiyali ikki birinchi tartibli differensial tenglamalar sistemasi, odatda, φ (х, у 1, y 2 , dy 1 / dx ; dy 2 / dx ) = 0 φ ( x , у 1 , у 2 , dy 1 / dx ; dy 2 / dx ) = 0 (4) ko ` rinishda yoziladi. Bir tenglama uchun Koshi masalasining qo ` yilishi tabiiy ravishda differensial tenglamalar sistemasi uchun umumlashtiriladi. Masalan, (4) sistema uchun Koshi masalasi boshlang ` ich y 1 (x 0 ) = y 1 0 , y 2 (x 0 ) = y 2 0 shartlarni qanoatlantiravchi y 1 (x), y 2 (x) yechimlarni topishni anglatadi. Har qanday yuqori tartibli differensial tenglamani yoki tenglamalar sistemasini birinchi tartibli differensial tenglamalar sistemasiga keltirish mumkin. Masalan, y" = f(x, у , у ′) tenglamani y′ = u u′ = f(x, y, u) sistema bilan almashtirish mumkin. 3. Birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamalar sistemalari. Yuqori tartibli yagona differensial tenglamaga keltirish Differensial tenglamalar sistemasining maxsus ko ` rinishi, chiziqli sistemalarni qarash bilan cheklanamiz. Ikki noma ` lum y 1 (x), y 2 (x) funksiyalar holi uchun chiziqli sistema dy 1 /dx = a 11 ·y 1 + a 12 · y 2 dy 2 /dx = a 21 ·y 1 + a 22 · y 2 (5) ko ` rinishga ega bo`lib, umuman olganda, α ij koeffitsiyentlar erkli o ` zgaruvchi x ning uzluksiz funksiyalaridir. (5) sistemani integrallash usullaridan biri, bir noma ` lumli ikkinchi darajali differensial tenglamaga keltirishdir. (5) sistemaning birinchi tenglamasi ikkala qismini x bo ` yicha differensiallaymiz,2 12 1 11 2 12 1 11 21 2 y dx dα y dx dα dx dy α dx dy α dx y d         tenglamada dy 1 /dx, dy 2 /dx hosilalar sistemadagi ifodasi bilan almashtirilganda, 2 12 1 11 2 22 1 21 21 2 12 1 11 11 21 2 y dx dα y dx dα ) y α y (α α ) y α y (α α dx y d             tenglama o ` ng qismida y 1 va y 2 qatnashgan hadlar guruhlanganda 2 1 1 21 2 y y dx y d       (6) ko ` rinishni oladi, bu yerda β 1 va β 2 koeffitsiyentlar α ij koeffitsiyentlar va ularning hosilaiari orqali aniq va ravshan ifodalanadi. (6) tenglamani (5) sistemaning birinchi tenglamasi bilan birgalikda qarab,            2 2 1 1 21 2 2 12 1 11 1 y y dx y d y y dxdy     (7) sistemani olamiz. Erkli o ` zgaruvchi x ning qaralayolgan sohasida 0 2 1 12 11      muno- sabat o ` rinli bo ` lsa, (7) sistemani у 1 va y 2 ga nisbatan yechish, ya ` ni dx dy 1 va 21 2 dx y d lar orqali ifodalash mumkin. Natijada, 21 2 1 1 dx y d b dx dy a y     (8) 212 1 2 dx y d d dx dy c y     (9) tenglamalarga ega bo ` lamiz. (8) tenglama yagona y 1 (x) noma ` lum funk- siyali, ikkinchi tartibli chiziqli tenglamadir. Agar dastlabki (5) sistemada α ij koeffitsiyentlar o ` zgarmas bo ` lsa, (8) tenglama ham o ` zgarmas koef- fitsiyentli bo ` lib, ushbu tenglamani yuqorida ko ` rilgan qulay usulda yechish mumkin. Misol. Sistemani yeching.          2 1 2 2 1 1 3 2 2 y y dxdy y y dxdy Birinchi tenglamani ikkala qismini differensiallaymiz, natijada . 4 3 ) 3 2( 2 ) 2 ( 2 2 1 2 1 2 1 2 1 21 2 y y y y y y dx dy dx dy dx y d            sistemaning birinchi tenglamasi bilan birgalikda          2 1 21 2 2 1 1 4 3 2 y y dx y d y y dxdy ko ` rinishni oladi. Oxirgi sistemani y 1 va y 2 larga nisbatan yechamiz:          212 1 2 212 1 1 21 23 2 dx y d dxdy y dx y d dxdy y Natijada, noma ` lum y 1 (x) funksiyaga nisbatan 0 2 1 1 21 2     y dx dy dx y d tenglama hosil boladi. Ushbu tenglamani ma ` lum usulda yechamiz va y 1 =(c 1 +c 2 -x)·e x funksiyani olamiz. Oxirgi sistema ikkinchi tenglamasi yordamida y 2 =-1/2·(2c 1 +c 2 +2c 2 x)·e x yechim ham kelib chiqadi. Quyidagi almashtirishlarni kiritamiz: 1 1 y dx dy   , 2 2 y dx dy   ,       22 21 12 11     A       2 1 y y y ,       2 1 y y Y    Yuqoridagi almashtirishlar yordamida, (5) sistemani ixcham A·Y Y   (10) matritsali tenglama ko ` rinishida yozish mumkin.) Masalan, quyidagi      2 1 2 2 1 1 3 24 y y y y y sistemaning matritsa ko ` rinishi                    2 1 2 1 3 2 1 4 y y y y   4. O`zgarmas koeffitsiyentli differensial tenglamalarning chiziqli sistemasi va uning umumiy yechimini toping (5) sistemaning α ij koeffitsiyentlari o ` zgarmas bolsa, sistemani yechishda chiziqli algebra usullarini qo ` llash imkoni mavjud. Dastlab boshida (5) sistema Trivial (nol) y 1 (x) = 0, y 2 (x) = 0 yechimlarga ham ega ekanligmi tekshirib ko ` rish qiyin emas. Sistemamng notrivial (nolmas) yechimlarini y 1 = P 1 ·e λx , y 2 = P 2 ·e λx yoki matrisa у = Р ·e λx , bu yerda,       2 1 P P P ko ` rinishida qidiramiz. Y = λP·e λx bo ` lganidan, Y va Y larni (10) tenglamaga qo ` yib, e λx ga qisqartirilgandan so ` ng, λ , P juftliklarni topish uchun matritsali A·P = λ ·P (11) tenglamani olamiz. (11) tenglamani yechish A matritsaning xos P vektorlari va X qiymatlarini topish masalasidir. A matritsaning xos qiymatlari0 2211 1211              (12) xarakteristik tenglama ildizlari bo ` lib, so ` ngra xos qiymatlarining har birigategishli xos vektorlar quriladi.) λ 1 va λ 2 sonlar (12) xarakteristik tenglamaning turli haqiqiy ildizlari bo ` lsin. Agar P 1 vektor λ 1 xos qiymatga tegishli biror-bir xos vektor, P 2 esa λ 2 xos qiymatga mos biror xos vektor bo ` lsa, u holda (10) tenglama- ning ikki xususiy yechimlari Y 1 = P 1 ·e λ 1·x , Y 2 = P 2 ·e λ 2·x formulalardan aniqlanadi. Umumiy yechim Y = C 1 ·Y 1 + C 2 ·Y 2 , ko ` rinishga ega, bu yerda C 1 va C 2 ixtiyoriy o ` zgarmaslar. Agar λ 1 = λ 2 bo ` lsa, unda ikki Y 1 va Y 2 xususiy yechimlarning o ` rniga birgina Y 1 yechimni olamiz. Ushbu holda ikki xususiy yechim sifatida Y 1 va x·Y 1 lar tanlanadi. Agarda X 1 va X 2 sonlar haqiqiy sonlar bo ` lmasa, u holda λ 1 = α + β ·i, λ 2 = α - β ·i - bu yerda β ≠ 0. λ 1 va λ 2 kompleks xos qiymatlarga mos xos vektorlar quriladi. Xususiy Y 1 = P 1 ·e λ 1·x , Y 2 = P 2 ·e λ 2·x yechimlar ham o ` zaro qo ` shma kompleks bo ` ladi. Haqiqiy yechimlarni olish uchun Y 1 va Y 2 larning chiziqli kombinatsiyasini quyidagi ko ` rinishda Y 10 = Y 1 + Y 2 , Y 20 = (l/2i)(Y 1 - Y 2 ) quramiz. Misol. Sistemani yeching.         2 1 2 2 1 1 3 3 2 4 y y dxdy y y dxdy Ushbu sistema uchun       3 3 2 4 A A matritsaning xos qiymatlari λ 1 = 1, λ 2 = 6 va ularga tegishli xos        3 2 1P ,       1 1 2P vektorlar qurilgan (I - qism, §17 ga qarang). Xususiy yechimlar xe Y        3 2 1 , x e Y 6 2 1 1       Matritsa ko ` rinishda umumiy yechim x x e C e C Y 6 2 1 1 1 3 2               ko ` rinishda yozilib, undan esa y 1 (x) = - 2C 1 ·e x + C 2 ·e 6x , y 2 (x) = 3C 1 ·e x + C 2 ·e 6x umumiy yechimlar olinadi.

O'xshashlar

Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi
Chiziqli tenglamalar
Chiziqli tenglamalar sistemasi
Differensial tenglamalar haqida tushuncha
Yuqori tartibli differensial tenglamalar