Tub va murakkab sonlar

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

Tub va murakkab sonlar Reja: 1. Tub va murakkab sonlar, ularning xossalari. 2. Eratosfen j alviri. 3. Tub sonlar to‘plamining cheksizligi. 4. Arifmetikaning asosiy teoremasi.

$a) Qanday sonlar tub sonlar deyiladi? 1 - Ta’rif. Faqat 2 ta bo‘luvchisi bor natural son tub son deyiladi. b) Qanday sonlar murakkab deyiladi? 2- Ta’rif: 2 tadan ortiq bo‘luvchisi bo‘lgan natural son murakkab son_deyiladi. 1.Har qanday natural sonning kamida 2 ta bo‘luvchisi bor: 1 soni va a sonining o‘zi. M: 3, 5, 17 sonlari tub son, chunki ularning 1 va o‘zidan boshqa bo‘luvcxilari yo‘q. –12. tub son emas, uning 1 va 12 dan boshqa bo‘luvcxilari ham bor, ular 2, 3, 4, 6 sonlari, M: 6 -murakkab son, uning to‘rtta bo‘luvchisi bor. Ular: 1, 2, 3, 6, 0 sonining bo‘luvcxilari cheksiz ko‘p, 1 ning faqat 1 ta bo‘luvchisi bor, shuning uchun bu 0 va 1 ni tub sonlarga ham murakkab sonlarga ham kiritilmaydi. Shunday qilib, nomanfiy butun sonlar to‘plami 4 ta sinfga ajraladi. N 0 = {0}U{l}U{tub sonlar}U{murakkab sonlar} Tub sonlar quyidagi xossalarga ega: 1°. Agar r tub soni 1 dan farqli birorta n soniga bo‘linsa, r=n bo‘ladi. Isbot: haqiqatdan ham r ≠ n bo‘lsa, r sonining 3 ta turli bo‘luvchisi bor bo‘ladi: 1, r, n. Bu esa shartga zid, demak, r-tub son bo‘la olmaydi. 2°. Agap r va q turli tub sonlar bo‘lsa, r tub son q tub songa bo‘linmaydi. Isbot: r tub son bo‘lgani uchun u faqat 1 ga va r ga bo‘linadi. q ≠ r va g ≠1 (q -tub son, 1 tub son emas) bo‘lgani uchun q p 3° Agar a va b natural sonlar ko‘paytmasi r tub songa bo‘linsa, bu sonlardan biri r ga bo‘linadi. Isbot: Faraz qilay lik p a , u holda r -tub son bo‘lgani uchun ularning 1 dan boshqa umumiy bo‘luvchisi yo‘q ab  r => b  r . 4°, 1 dan katta istalgan natural sonning hech bo‘lmaga n da 1 ta tub bo‘luvchisi bor. Isbot: T e skarisini faraz qilaylik, 1 dan katta, birorta ham tub bo‘luvchisi yo‘q natural sonlar mavjud bo‘lsin. Bunday sonlar to‘plamini A bilan belgilasak,$

unda eng kichik son mavjud bo‘ladi, chunki natural sonlar to‘plami quyidan chegaralangan. Eng kichik element a bo‘lsin. a>1 bo‘lgani uchun u yoki tub, yoki murakkab son bo‘lishi kerak. a - tub son bo‘la olmaydi, chunki a A va farazga ko‘ra a ning tub bo‘luvchisi yo‘q. a -murakkab son bo‘lsa, u o‘zidan va 1 dan farqli biror b natural bo‘luvchiga ega bo‘lar edi. b  A, chunki b < a . Demak, b ning biror r tub bo‘luvchisi bor, u holda tranzitiv lik xossasiga ko‘ra, p a p b b a      bu farazimizga zid. Demak 1 dan katta barcha natural sonlar hech bo‘lmaganda 1 ta tub bo‘luvchiga ega. 5°. a murakkab sonning eng kichik tub bo‘luvchisi – a dan katta emas. Isbot: a -murakkab son, r -uning eng kichik– tub bo‘luvchisi bo‘lsin. U holda a = bp bo‘ladi. Bundan kelib chiqadiki r  b, aks holda b ning tub bo‘luvcxilari r dan kichik bo‘lib, a soni r dan kichik tub bo‘luvchiga ega bo‘lib qolar edi. r  b , tengsiz likning ikkala qismini r ga ko‘paytiramiz. r 2  b = a ni hosil qilamiz, Bundan r 2 ≥ a va r  a ga ega bo‘lamiz. Bu xossadan sonning tub yoki murakkabligini tekshirishda, sonni tub ko‘paytuvcxilarga ajratishda foydalaniladi. Masalan: 137 sonini olay lik 121<137<144 ya’ni 11 2 <137<12 2 bundan 11 < 137 < 12. Demak, 137 soni 12 dan kichik tub sonlarga bo‘linmasa, tub son bo‘ladi. 137 soni 2, 3, 5, 7, 11 sonlarining birortasiga ham bo‘linmaydi. Demak, 137 -tub son. 2, Eratosfen g‘alviri. Tub sonlar jadvalini tuzishning qulay usulini eramizdan avvalgi III asrda Aleksandriyada yashagan grek matematigi va astronomi aniqlagani uchun uni Eratosfen g‘alviri deb ataladi. Bu usulga ko‘ra 2 dan biror n natural songacha bo‘lgan barcha natural sonlar yozib chiqiladi. So‘ng 2 dan boshqa barcha 2 ga karrali sonlar o‘chiriladi, bunda 2 dan boshqa barcha juft sonlar, ya’ni har ikkinchi son o‘chiriladi. 2 dan keyin o‘chirilmay qolgan 1 - son 3, endi 3 dan tashqari barcha 3 ga karrali sonlarni o‘chiramiz, bunda 3 dan boshlab har 3 -son o‘chiriladi, ba’zi sonlar 2 martadan o‘chiriladi. 3 dan keyin o‘chirilmay qolgan son 5 bo‘lgani uchun 5 dan tashqari barcha 5 ga karrali, ya’ni Har 5 -sonni o‘chiramiz. Shu taxlit l dan katta bo‘lmagan

o‘chirilmay qolgan songacha davom etgiriladi. Natijada n gacha bo‘lgan barcha tub sonlar qatoriga ega bo‘lamiz. Masalan n = 40 bo‘lsin. Quyidagi qatorga ega bo‘lamiz. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 1 dan 40 gacha bo‘lgan tub sonlar quyidagilardan iborat: 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37. 3. Tub sonlar to‘plamining cheksizliga. Tub sonlar to‘plamining cheksiz ekanligi eramizdan avvalgi III asrda Aleksandriyada yashagan grek matematigi Evklid tomonidan isbot qilingan. Evklid teoremasi: Tub sonlar to‘plami cheksizdir. Isbot: tub sonlar to‘plami chekli deb faraz qilay lik. U holda R = {r 1 , r 2 ,...r n } tub sonlar to‘plamiga ega bo‘lamiz. a = r 1 , r 2 ,...r n+1 sonni hosil qilay lik. a soni tub emas, chunki u a 1 , a 2 ,...a n tub sonlarning hammasidan katta va barcha tub sonlar to‘plami R ga kirmaydi. a soni murakkab ham bo‘la olmaydi, chunki 4° ga ko‘ra barcha murakkab sonlarning kamida 1 ta tub bo‘luvchisi bo‘lishi kerak, bu tub bo‘luvchi r 1 , r 2 ,...r n tub sonlarning biri bo‘lishi kerak, lekin a soni bu tub sondarning birortasiga ham bo‘linmaydi, (ularning har biriga bo‘lganda 1 qoldiq chiqadi). Demak, R to‘plamga kirmaydigan 1 ta bo‘lsa ham tub son bor ekan. Bu qarama - qarsxilik farazimiz noto `g`ri ligini ko‘rsatadi. Demak, tub sonlar to‘plami cheksiz ekan. 4. Arifmetikaning asosiy teoremasi.

Matematikada ko‘pincha sonni ko‘paytuvcxilarga ajratish, yoki uning bo‘luvcxilarini topish masalasiga duch kelamiz. Shu o‘rinda quyidagi teoremani bilib qo‘yish foydalidir. Bu teoremani natural sonlar arifmetikasining asosiy teoremasi deyilady va quyidagicha ifodalanadi: Teorema. Har bir murakkab son yagona usul bilan tub sonlar ko‘paytmasiga ajratiladi. Isboti: Teoremada sonning tub sonlar k o` paytmasiga ajratishning mumkinligi va bunday ko‘paytmaning yagonaligi haqida gapiriladi. Bu tasdiqlarni alohida isbot qilamiz. Tasdiqlarning birinchisini teskarisini faraz qilish yo‘li bilan isbot qilay lik: Faraz qilamiz, tub sonlar ko‘paytmasi shaklida yozib bo‘lmaydigan murakkab sonlar mavjud. Ularning to‘plamini A bilan, to‘plamning eng kichik elementini a bilan belgilaymiz. a- murakkab son va u tub ko‘paytuvcxilarga ajralmaydi. a murakkab son bo‘lgani uchun uning o‘zidan kichik murakkab bo‘luvcxilari bor: a 1 a 2 bo‘lsin. a 1 <a, a 2 <a bo‘lgani uchun a 1 a 2 sonlari A to‘plamga kirmaydi, demak ular yoki tub sonlar ko‘paytmasiga ajraladi. a 1 =p 1 ...r n  a 2 =q 1 ...q n bo‘lsin, u holda a=p 1 ...p n q i ...q n shaklda tub ko‘paytuvcxilarga ajraladi va bu farazimizga zid. Demak, tub sonlar ko‘paytmasiga ajralmaydigan murakkab son bo‘lishi mumkin emas. Ikkinchi tasdiqni isbotlaymiz, ya’ni murakkab sonning tub sonlar ko‘paytmasi ko‘rinishida yagona usul bilan yozish mumkin. Faraz qilay lik, turlicha tub sonlar ko‘paytmasiga ajraladigan murakkab sonlar mavjud, ularning to‘plami A va eng kichik elementi a bo‘lsin. Farazga ko‘ra a=r 1 ...r m va a=q 1 ...q k . Teng liklarning o‘ng tomonlarini tenglaymiz: p 1 ...p m = q 1 ...q k . Bu teng likning chap qismi p i ga bo‘linadi, demak o‘ng qismi ham bo‘linishi kerak, kq q ...1 tub sonlar bo‘lgani uchun, ularning biri, masalan, p q ...1 ga bo‘linadi, tub sonlar xossasiga ko‘ra 1 1... p q bo‘ladi. Teng likning ikkala qismini p 1 ga bo‘lsak, c q q p p k n   ... ... 2 2 soniga ega bo‘lamiz, 2 ^ : 1 1   p p a c bo‘lgani uchun s>a va u A to‘plamga tegshpli bo‘lmaydi, demak u tub sonlar ko‘paytmasi shaklida yagona usul bilan yoziladi. Demak, k n q q p p ... ^ ... 2 2 yoyilmalar tarkibiga

ko‘ra bir xil va faqat ko‘paytuvcxilar tartibi bilangina farq qilishi mumkin. U holdak n q qq p p p ... ^ ... 2 1 2 1 ham bir xil sonlardan iborat bo‘ladi. Bu esa, . farazimizga zid. Demak istalgan murakkab son faqat bir xil usul bilan tub sonlar ko‘paytmasiga ajratiladi va turli ko‘paytmalar mavjud bo‘lsa, ular faqat ko‘paytuvcxilar tartibi bilan farq qiladi. Bunday ko‘paytmada odatda sonning tub bo‘luvcxilari o‘sib borish tartibida, bir xil ko‘paytuvcxilarni esa, daraja ko‘rinishida yoziladi. Ko‘paytmaning bu shaklini sonning kanonik yoyilmasi deyiladi. a sonining kanonik yoyilmasi na n a a p p p a ...2 1 2 1  shaklida bo‘ladi, bu erda p1<p 2 <...<p n . Masalan, 150=2x3x5x5 bo‘lsa, kanonik yoyilmasi 2xZx5 2 ko‘rinishida, 2000 soni uchun esa, 200=2 3 x5 2 ko‘rinishida bo‘ladi.

O'xshashlar

Kompleks sonlar

Kompleks sonlar 2

Sonlar ketma – ketligi

Vektоrlarning murakkab ko’paytmalari

Kompleks sonlar nazariyasi 2