Ratsional kasrlar maydoni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53 KB

Ko'chirib olish

Ratsional kasrlar maydoni Reja: 1.Ratsional kasr tushunchasi. 2.Ratsional kasrni ko’phad to’g’ri kasrga yoyish. 3.Sodda kasrlar.

Р - maydon bo`lsin. P[x] esa P maydon ko`phadlar halqasi bo`lsin. Q(P[x]) - P[x] halqani nisbatlar maydonini bundan buyon P(x) orqali belgilaymiz. Ushbu maydon x o`zgaruvchili koeffisientlari P dan olingan pasional kasrlar maydoni deyiladi. P(x) rasional kasrlar maydoni cheksiz ko`p elementlardan iborat bo`ladi, uning xarakteristikasi P maydon xarakteristikasiga teng bo`ladi. F p (x) maydon p > 0 xarakteristikali maydonga misol bo`la oladi.. P(x) rasional kasrlar maydonnining har bir elementi f /g ko`rinishda ( yoki ko`rinishda ) f,g - P[x] halqadagi ko`phadlar va g  0.Ta`rifdan f / g = f 1 / g 1  fg 1 = f 1 g bo`ladi. f / g ratsional kasrni f surati g esa maxraji dеyiladi.Kasrni suratini va maxrajini noldan farkli ko`phadga ko`paytirsak yoki surat va maxrajining umumiy bo`luvchisiga bo`lsak kasr o`zgarmaydi. Xususan,deg f-deg g butun son (musbat yoki manfiy) nol bo`lmagan ratsional kasr f /g qanday ifodalashga bog`liq emas. x o`zgaruvchili ratsianal kasr qiskarmaydigan kasr dеyiladi , agarda kasrni surati va maxraji uzaro tub bo`lsa. Har bir ratsional f /g kasr P dan olingan ko`paytuvchi aniqligida biror qiskarmaydigan kasr orqali bir k qiymatli aniqlanadi.Haqiqatan ham,f va g ularning EKUBiga ya`ni (f,g) ga bo`lib biror qisqarmaydigan kasrni hosil qilamiz.Ikkita qisqarmaydigan kasrni ushbu tеngligi f /g = f 1 /g 1 dan esa fg 1 = f 1 g tеnglik , bundan esa f = c f 1 c  P, g = cg 1 munosabatlar kelib chiqadi. Agar deg (f/g) = degf-deg g < 0 bo`lsa, u holda qisqarmaydigan kasr f/g to`g`ri kasr deyiladi. ( nol ko`phadni ham to`g`ri kasrga kiritamiz, chunki shartli ravishda deg 0 = -  deb hisoblaymiz) T е or е ma.P(x) dagi har bir ratsional kasr bir qiymatli ravishda ko`phad va to`g`ri kasrning yigindisi ko`rinishida ifodalanadi. Isboti. f /g qoldiqli bo`lish algoritmini qo`llab, f = qg + r tеnglikni hosil qilamiz, bunda deg r < deg g .Demak f /g = q + r/g tеnglik tеorеmadagi isbotlanishi kеrak bo`lgan tеnglikdir.Ushbu f /g =q 1 + r 1 /g 1 tеnglik bеrilgan ratsional kasrning boshqa bir yozuvi bo`lsin (q 1 ,r 1, g 1  P, deg r 1 <deg g 1 ).Bеrilgan ratsional kasrni o`ng tomonlarini tеnglashtirib quyidagi munosabatga kеlamiz:

q-q 1 = r/g-r 1 /g 1 =( rg 1 - r 1 g)/gg 1 . Shunday qilib, q-q 1  P[x] va deg((rg 1 -r 1 g)/gg 1 ) = deg(rg 1 -r 1 g)-degg-degg 1 < 0, bu hol faqat va faqat q-q 1 = 0 va r/g = r 1 /g 1 bo`lganda o`rinli bo`ladi. Sodda kasrlar To`g`ri kasr f /g  P(x) soda kasr deyiladi, agarda g = p n , n  1, bunda p(x)- keltirilmaydigan ko`phad va deg f < deg p, bo`lsa. Ratsional kasrlar haqida asosiy t е or е ma. T е or е ma.Har bir to`g`ri ratsional kasrni sodda kasrlar yigindisi shaklida yagona ko`rinishida yozish mumkin. Isboti.T е or е ma isbotini ikki qismga ajratamiz: yoyilmani mavjudligi va uni yagonaligini isbotlashga. 1.f/g  P(x) bеrilgan to`g`ri kasr , g ko`phadni unitar ko`phad dеb olsak umumiylikka zid emas.Faraz qilaylik,g = g 1 g 2 yoyilmadagi bu ikki ko`phad uzaro tub va unitar ko`phadlar bo`lsin.Ma'lumki , u holda quyidagi munosabat o`rinli: 1 = u 1 g 1 + u 2 g 2 bunda u 1 ,u 2  P[x] biror ko`phadlar. Ushbu tenglikni ikkala tomonini f ga ko`paytirib f = fu 1 g 1 +fu 2 g 2 tenglikni hosil qilamiz. Agar fu 1 = qg 2 +v 2 , deg v 2 < deg g 2 , bo`lsa u holda f = v 1 g 2 +v 2 g 1 (3) bo`ladi.Bunda, v 1 = qg 1 +fu 2 . Shunday qilib, deg v 2 < deg g 2 va teorema shartiga ko`ra deg f < deg g . Demak,(3) tenglik deg v 1 < deg g 1 bo`lgandagina bajariladi. (3) Tenglikni ikkala tomonini g 1 g 2 ko`paytmaga bo`lib, f /g ratsional kasrni ikkita kasr yigindisiga yoyilmasini topamiz: f /g = v 1 /g 1 +v 2 /g 2 . O`ng tomondagi ikkita kasr ham to`g`ri kasrdir.Agar g j lardan biri yana o`zaro tub ko`phadlar ko`paytmasidan iborat bo`lsa, u holda yuqorida qilingan ishlarni yana bir marta takrorlash lozim bo`ladi. Natijada k е yingi kasr ham ikkita

$to`g`ri kasr yigindisiga yoyiladi. Shunday qilib, oqibat natijada quyidagi yigindiga k е lamiz: (4) bunda (a i ,p i )=1,deg a i < n i deg p i va p i n i lar esa unitary keltirilmaydigan ko`phad p i larning g ni yoyilmasidagi darajalari: g = p 1 n 1 p 2 n 2 .....p m n m (5) bunda p i  p j agarda i  j bo`lsa. Endi a /p n ko`rinishdagi kasrlarni qaraymiz, bunda deg a< ndeg p . Qoldiqli bo`lish algoritmi bizni quyidagi tеngliklar sistеmasiga olib kеladi. a = q 1 p n-1 +r 1 , r 1 = q 2 p n-2 +r 2 , ............................... r n-2 = q n-1 p+r n-1 , r n-1 = q n, bu erda deg q i < deg p barcha i = 1,2,...,n larda. Demak, a = q 1 p n-1 +q 2 p n-2 +...+q n-1 p + q n , bundan esa . Bo`ladi. Shunday qilib deg q i < deg p , demak q i / p i kasrlar 4 oda kasrlardir.Teorema isbotini birinchi qismi tugadi. II. , (6) va f /g ikkinchi ifodasi esa , bo`lsin. Bunda b kl / q k l (6) da uchramagan maxraji q k l ì\ga teng bo`lgan had bo`lsin.f /g ning ikkala ifodasida ham bir xil maxrajli hadlar hosil qilamiz. Buning uchun birida bor bo`lib ikkinchisida bo`lmagan kasrlarga mos kasrlar hosil qilamiz: bunday kasrlarni suratlari qilib nollarni olamiz. So`ngra f /g ning bir ifodasidan ikkinchisini ayiramiz va o`xshash hadlarini ixchamlashtiramiz, natijada quyidagi ayniyatga kelamiz.$

(7) Bu erda M  m+  va i > m larda p i lar uchun biror q k lar olingan, N i esa quyidagi shartni qanoatlantiradigan qilib olingan: a i,Ni -b i,Ni  0 (8) (7) ayniyatni ga ko`paytirib, ushbu polinominal ayniyatni hosil qilamiz. , Bundagi u ko`phadning ko`rinishi bizni qiziqtirmaydi.Asosiysi ushbu ayniyatdan ifodani р 1 ga bo`linishi kelib chiqadi. Lekin (, р 1 )=1 ekanligidan (a 1,N1 -b 1N1 ) ni р 1 ga bo`linishi kelib chiqadi.Olishimizga ko`ra esa deg(a 1,N1 -b 1,N1 )  max{deg a 1 , N1 , degb 1,N1 } < deg p 1 edi. Demak , a 1 , N1 -b 1 , N1 =0. Bu esa (8) ga ziddir. Teorema isbotlandi. Ushbu teoremadan foydalanib(4) ko`rinishdagi to`g`ri kasrlarni sodda kasrlar yig`indisiga yoyish mumkin. Agarda g = (x-c) n h, h( c )  0 bo`lsa, u holda b 1 =f( c)/h( c) deb olsak, u holda f( c)-b 1 h( c) = 0 tenglikni hosil qilamiz. Bu tenglik faqat f- b 1 h = (x-c) f 1 bo`lgandagina o`rinli bo`ladi. Shunday qilib, Ushbu kasrga hozirgi usulni qo`llab x-c darajasini yana bittaga kamaytiramiz va xakazo. n qadamdan kеyin quyidagi yoyilmaga kеlamiz: Agar h (va demak g = (x-c) n h ) chiziqli ko`paytuvchilarga to`la yoyilsa, u holda b ki /(x-c i ) k ko`rinishdagi sodda kasrlarni qo`shib va yagonalik xossasidan foydalanib,aytilgan tеorеmaning boshqa bir ta'riflanishiga kеlamiz. Bu holda barcha kеltirilmaydigan p i ko`paytuvchilar (4) da chiziqli yoki kvadratik bo`ladilar va dеmak sodda kasrlarning ko`rinishi quyidagicha bo`ladi. (9) Bu ifodalarni topishda «aniqmas koeffitsеntlar usuli»dan foydalanish mumkin.U quyidagidan iboratki f /g kasrlarni (9) ko`rinishdagi sodda kasrlar yigindisiga yoyish va tеnglikni ikkala tomoniga g ni ko`paytirib hosil bo`lgan

ko`phadlarni x noma'lumning bir xil darajalari oldida turgan koeffitsеntlarini tеnglashtirib d,e,...koeffitsеntlarini topamiz.

Adabiyotlar 1.Кострикин А.И. Введение в алгебру.Учебник.М.Наука,1977г. 2.Ҳожиев Ж., Файнлейб.Ф.С. Алгебра ва сонлар назарияси курси. Т. 2001 й. 3. Курош Ф.Г. Олий алгебра курси. Т.Укитувчи . 1976 й. . 4 .Фадеев Д.К.,Соминский И.С.Сборник задач по в ы сшей алгебре. М.Наука .1976 г. 5. Гелфанд И.М. Лекции по линейной алгебре. http :// www . mcmee . ru , http :// lib . mexmat . ru . 6. Курош А.Г. Курс высшей алгебре http :// www . mcmee . ru , http :// lib . mexmat . ru .

O'xshashlar

Eng sodda ratsional kasrlar va ularni intеgrallash

Ratsional kasrlarni eng sodda kasrlarga yoyish yo’li bilan ratsional funksiyalarni integrallash

Butun ratsional ifodalarning kanonik ko`rinishi

Ratsional ko’rsatkichli darajali funksiya. Irratsional ko’rsatkichli darajaning mavjudligi

Bo`linish alomatlari