Butun ratsional ifodalarning kanonik ko`rinishi - Algebra - Referatlar

Butun ratsional ifodalarning kanonik ko`rinishi

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

224 KB

Ko'chirib olish

Butun ratsional ifodalarning kanonik ko`rinishi REJA: 1. KIRISH 2. BUTUN KO`PHADLAR RATSIONAL IFODALARNING KANONIK KO`RINISHI 3. KO`PHA DLARNI BO`LISH 4. BEZU TEOREMASI VA GORNER-RUFFINI SXEMASI 5. KO`PHADNING ILDIZI 6. RATSIONAL IFODALARNING AYNAN TENGLIGI 7. RATSIONAL IFODALARNING KANONIK SHAKL

1. Butun ko`phadlar ratsional ifodalarning kanonik ko`rinishi Ta`rif. Butun ratsional ifoda yoki ko`phad deb argumentlar va o`zgarmas miqdordan faqat qo`shish va ko`paytirish amallari yordamida tuzilgan ifodaga aytiladi. 9, x, x 2 , (x-y) 2 , x 3 +5ax 2 -a 2 , x 3 +5ax 2 -a 3 , 6 2 5 z y x   , (ax+by) 2 [(x-y 4 +3(a x +b 3 y))] ko`phadlarda misol bo`la oladi. 2 2 5 3 5 , , 1 y x x y x y x y x      ifodalarning maxrajlarida argument qatnashgani sababli ko`phad bo`la olmaydi. Biz faqat bir argumentli o`zgaruvchili ko`phadlarni ko`rib chiqa- miz: x 2 +6x-3, 4 2 3 1 2 3    x x x bir argumentli ko`phadlarga misol bo`ladi. Ko`phad birhadlarning yig`indisidan iborat. Ko`phad tarkibidagi eng katta darajali birhadning daraja ko`rsatkichi shu ko`phadning darajasi deyiladi. Ko`phadni darajasi pasayib borish tartibida yozish, ko`phadni standart shaklda yozish deyiladi: P(x)=a 0 x n +a 1 x n-1 +a 2 x n-2 +…+a n-1 x+a n Agar ko`phadning hamma o`xshash hadlari keltirilgan bo`lib, standart shaklda yozilgan bo`lsa, bu shakl ko`phadning kanonik shakli deyiladi. Misol: P(x)=(x-2) 2 +x 3 -2x 2 +1 ko`phadni kanonik shaklga keltiring. Yechish: P(x)=x 2 -4x+4+x 3 -2x 2 +1=x 3 -x 2 -4x+5 ko`phad kanonik ko`rinishga keltirildi.

Ikkita ko`phad P(x)=a 0 x n +a 1 x n-1 +…+ a n va Q(x)=b 0 x n +b 1 x n-1 +…+ b n o`zaro teng deyiladi, agar bir xil darajali noma`lumlar oldidagi koeffitsiyentlar teng, ya`ni a 0 =b 0 , a 1 =b 1 …a n =b n bo`lsa, bu holda P(x)=Q(x) deb yoziladi. Ko`phadlarni qo`shish, ayirish, ko`paytirish mumkin. Natijada yana ko`phad hosil bo`ladi: (x 3 -2x 2 +3)+(x 4 -2x 2 +1)=x 4 +x 3 -4x 2 +4 (3x 3 -2x 2 +1)-(x 3 -2x 2 +4)=2x 3 -3 (x 2 -x)(x 3 +1)=x 5 -x 4 +x 2 -x Mashqlar 101. Ko`phadlarni kanonik shaklga keltiring. 1) P(x)=3x 3 -2x 2 +x-1+(x+2) 2 ; 2) P(x)=x 4 -3x+(x-3) 3 ; 102. P(x)=2x 2 -3x+5 bo`lsa, P(-2),P (1/2), P(3) ni toping. 103. P(x)=x 3 -4x 2 +x bo`lsa, P(-1), P(1/2), P(2) ni toping. 10 P(x) va Q(x) ko`phadlar teng bo`lsa, noma`lum koeffitsiyentlarni toping. 1) P(x)=ax 5 +2x 6 +3x 2 -1; Q(x)=3x 6 +bx 2 -1 . 2) P(x)=ax 3 +2x+3; Q(x)=4x 3 +bx+3 . 105. P(x)±Q(x), P(x)  Q(x) ko`phadlarni toping, agar: 1) P(x)=x 2 -1; Q(x)=x 3 +x 2) P(x)=x-2; Q(x)=2x 2 +3x bo`lsa. Javoblar:

101. x 4 +x 3 -9x 2 +24x-27. 102. 2) 4 )2 1(  P . 203. 2) 8 3 )2 1(   P . 10 2) a=4 , b=2. 105. P+Q=2x 2 +4x-2. P-Q=-2x 2 -2x-2. P-Q=2x 3 -x 2 -6x. 2. Ko`phadlarni bo`lish Berilgan P(x)=a 0 x n +a 1 x n-1 +a 2 x n-2 +…+a n-1 x+a n ko`phadni Q(x)=b 0 x m +b 1 x m-1 +…+b m ko`phadga bo`lish talab qilinsin. Agar shunday S(x) va R(x) ko`phadlar mavjud bo`lib, P(x)=Q(x)  S(x)+R(x) (1) tenglik o`rinli bo`lsa, P(x)-bo`linuvchi, Q(x)-bo`luvchi S(x)- bo`linma va R(x) – qoldiq ko`phadlar deyiladi. Bu yerda R(x) ning daraja ko`rsat- kichi, Q(x) daraja ko`rsatkichidan kichik bo`ladi. R(x)=0 bo`lsa, P(x) ko`phad Q(x) ga qoldiqsiz bo`linadi deyiladi, aks holda bo`lish qoldiqli deyiladi (yoki bo`linmaydi deyiladi). Bo`linma S(x) va qoldiq R(x) ni topishda “aniqmas koeffitsiyentlar usuli” yoki “burchakli bo`lish” usulidan foydalanish mumkin. Bo`luvchi Q(x) va bo`linma S(x) daraja ko`rsatkichlarining yig`indisi P(x) daraja ko`rsatkichiga tengligini hisobga olgan holda, (1) tenglikni S(x) va R(x) koeffitsiyentlari noma`lum bo`lgan shaklda yoza- miz. Ikki ko`phad tengligidan (qavslarni ochib, ma`lum amallarni bajar- gandan keyin) foydalanib, noma`lum koeffitsiyentlarni topish uchun chiziqli tenglamalar sistemasini hosil qilamiz. Bunday sistema yagona yechimga ega bo`ladi. Buni misolda ko`ramiz. 1-misol. P(x)=x 3 +2x 2 -1 ko`phadni Q(x)=x 2 +x+2 ko`phadga bo`lamiz.

Bo`linmani S(x)=c 0 x+ c 1 ko`rinishda qidiramiz. Q(x) ni darajasi 2ga P(x) ning darajasi 3 ga teng, demak S(x)ning darajasi birga teng bo`- lishi kerak, qoldiqni R(x)=d 0 x+d 1 ko`rinishda qidiramiz. (1) tenglikni yozamiz: x 3 +2x 2 -1=(x 2 +x+2)(c 0 x+c 1 )+d 0 x+d 1 . Bundan ko`rinadiki, c 0 =1 bo`lishi kerak. Qavslarni ochib, o`xshash- larini keltirib x 3 +2x 2 -1=x 3 +(1+c 1 )x 2 +(2+c 1 +d 0 )x+(2c 1 +d 1 ) tenglikni hosil qilamiz. Mos koeffitsiyentlarni tenglashtirib,         1 2 0 2 2 1 1 1 1 1 0 11 d c d cc sistemaga ega bo`lamiz, uni yechib c 1 =1, d 0 =-3, d 1 =-3 ni topamiz. Bo`- linma S(x)=x+1 va qoldiq R(x)=-3x-3 ekan. “Burchakli bo`lish” usulini misolda ko`ramiz. 2-misol. Ushbu ifodaning butun qismini ajratamiz. Quyidagi bo`- lishni bajaramiz: 4x 2 -15ax 3 +20a 2 x 2 +5a 4 x 2 -2ax+4a 2 4x 2 -8ax 3 +16a 2 x 2 4x 2 -7ax-10a 2 -7ax 3 +4a 2 x 2 +5a 4 -7ax 3 +14a 2 x 2 -28a 3 x -10a 2 x 2 +28a 3 x+5a 4 -10a 2 x 2 +20a 3 x-40a 4 8a 3 x+45a 4 Butun qism 4x 2 -7ax-10a 2 bo`lib, qoldiq 8a 3 x+45a 4 ga teng ekan. Berilgan P(x) va Q(x) ko`phadning eng katta umumiy bo`luvchisini topish uchun Yevklid algoritmidan foydalanish mumkin. P(x) ni Q(x) ga bo`lib, qoldiq R 1 (x) ni hosil qilamiz, Q(x) ni R 1 (x) ga bo`lib R 2 (x) qol-

diqni va hokazo hosil qilamiz. Qoldiqlarning darajalari pasayib boradi va oxiri 0 ga teng qoldiqqa ega bo`lamiz. Undan oldingi 0 dan farqli, qoldiq berilgan ko`phadlarning eng katta umumiy bo`luvchisi bo`ladi. 3-misol. P(x)=x 3 -4x 2 +4x-1 va Q(x)=x 2 -x ko`phadlarning eng katta umumiy bo`luvchisi topilsin. Yechish: 1) x 3 -4x 2 +4x-1 x 2 -x 2) x 2 -x x-1 x 3 -x 2 x-3 x 2 -x x -3x 2 +4x-1 0 -3x 2 +3x x-1=R 1 (x) Eng katta umumiy bo`luvchi x-1 ga teng. Mashqlar 106. “Noma`lum koeffitsiyentlar usuli” dan foydalanib, bo`linma va qoldiqni toping: 1) P(x)=x 3 -3x 2 +5, Q(x)=x+2 2) P(x)=2x 3 +5x-3, Q(x)=x 2 +3x 3) P(x)=3x 4 -5x 2 +1, Q(x)=x 2 +3 4) P(x)=4x 4 +3x 3 -x, Q(x)=2x 2 +3x-1 107. “Burchakli bo`lish” usulidan foydalanib, P(x) ni Q(x) ga bo`ling: 1) P(x)=3x 4 -3x 2 +5, Q(x)=2x 2 -x

2) P(x)=x 5 +10x 4 -14x 3 +16x 2 -x+3, Q(x)=2x 2 -3x 3) P(x)=5x 5 -7x 3 +4x-5, Q(x)=x 2 -3 4) P(x)=6x 6 -5x 4 +7x 2 -3x, Q(x)=2x 3 +3x 108. Yevklid algoritmidan foydalanib, ko`phadlarning eng katta umumiy bo`luvchisini toping. 1) P(x)=x 4 -4x 3 +1, Q(x)=2x 3 +2x 2 +1 2) P(x)=x 5 +x 4 -x 2 -2x-1, Q(x)=3x 4 +2x 3 +x 2 +2x-2 3) P(x)=x 5 +x 4 -x 3 -3x 2 -3x-1, Q(x)=x 4 -2x 3 -x 2 -2x+1 4) P(x)=x 6 +2x 4 -4x 3 -3x 2 +8x-5, Q(x)=x 5 +x 2 -x+1 106. 2) bo`linma 2x-6, qoldiq 23x-3. 4) bo`linma ,4 5 2 3 2 2   x x qoldiq 4 5 4 5 x . 107. 2) bo`linma 16 167 8 13 4 23 2 2 3    x x x , qoldiq 3 16 485 x . 4) bo`linma x, qoldiq 2x 4 -5x 3 -x 2 +7x-5. 3. Bezu teoremasi va Gorner-Ruffini sxemasi n n n n n a x a x a x a x a x P          1 2 2 1 1 0 ... ) ( ko`phadni Q(x)=x-a ikkihadga bo`lsak: P(x)=(x-a)  S(x)+R ni hosil qilamiz. Qoldiq R ning darajasi 0 ga teng bo`lgan ko`phad, chunki uning darajasi bo`luvchi Q(x) ning darajasidan kichik. 1-teorema (Bezu). Etyen Bezu (1730-1783)-fransuz matematigi ko`phad P(x) ni x-a ga bo`lganda qoldiq R ko`phadni x=a dagi qiymatiga teng, ya`ni R=P( a ) Isbot. P(x)=( x-a )  S( a )+R tenglikda x ning o`rniga a ni qo`yib topamiz:

P( a )=R, teorema isbotlandi. Natija. Agar R=0 bo`lsa, P(x) x-a ga qoldiqsiz bo`linadi, R≠0 bo`lsa, P(x) x-a ga qoldiqli bo`linadi (bo`linmaydi). 4-misol. P(x)=3x 3 -4x 2 +5 ni x-3 ga bo`lganda qoldiqni toping. Yechish. R=P(3)=3*3 3 -4*3 2 +5=81-36+5=50. 5-misol. P(x)= x n -a n ni x-a ga qoldiqsiz bo`linishini ko`rsating. Yechish. R=P( a )= a n -a n =0 6-misol. P(x)= x 2n +a 2n x+a ga bo`linmasligini ko`rsating. Yechish. R=P(- a ) = a 2n +a 2n =2a 2n ≠0 Bezu teoremasidan P(x) ko`phadni ax+b ikkihadga bo`lishdan hosil bo`ladigan qoldiq R ni ) ( a b P  ga tengligi kelib chiqadi. 7-misol. P(x)=2x 3 -3x 2 +5x+3 ni 2x+1 ga bo`lganda qoldiq nimaga teng? Yechish : .2 1 4 12 10 3 1 3 2 5 4 3 4 1 3 )2 1 ( 5 )2 1 ( 3 )2 1 ( 2 )2 1 ( 2 3                   P R Endi P(x) ko`phadni Q(x)= x-a ikkihadga bo`lganda bo`linma S(x) ning koeffitsiyentlarini aniqlashga o`tamiz. a 0 x n +a 1 x n-1 +…+a n =(x-a)  S(x)+R (2) tenglikda S(x) bo`linmani S(x)= b 0 x n-1 +b 1 x n-2 +…+b n-1 ko`rinishda qidiramiz. (2) tenglikda x ning bir xil darajalari oldidagi koeffitsiyentlarini tenglashtirib, quyidagiga ega bo`lamiz: a 0 =b 0 a 1 =b 1 -ab 0 a 2 =b 2 -ab 1 …………… a n-1 =b n-1 -ab n-2 a n =R-ab n-1

Bu tengliklardan ketma-ket noma`lum koeffitsiyentlarni topamiz: b 0 =a 0 , b 1 =ab 0 +a 1 , b 2 =ab 1 +a 2 ,…,b n-1 =ab n-2 +a n-1 , R=ab n-1 +a n . topilganlarni quyidagi jadvalga joylashtirish maqsadga muvofiq bo`ladi. a 0 a 1 a 2 … a n-1 a n b 0 =a 0 b 1 =ab 0 +a 1 b 2 =ab 1 +a 2 … b n-1 =ab n-2 +a n-1 R=a 0 b n-1 +a n Keltirilgan usul Gorner (Xorner Uilyam (1786-1837) – ingliz matematigi) sxemasi deb ataladi. 8-misol. Gorner sxemasi yordamida P(x)=x 5 -3x 3 +5x-4 ko`phadni x+2 ga bo`lganda bo`linma va qoldiqni toping. Yechish. Jadvalning birinchi qatorida P(x) ning koeffitsiyentlari 1, 0, - 3, 0, 5, - 4 ni joylashtiramiz. Ikkinchi qatoriga a=-2 ni qo`yib bularni topamiz: a 0 =1 a 1 =0 a 2 =-3 a 3 =0 a 4 =5 a 5 =-4 a=-2 b 0 =1 b 1 =-2 b 2 =1 b 3 =-2 b 4 =9 R=-22 Topilgan koeffitsiyentlarga ko`ra bo`linma S(x)=x 4 -2x 3 +x 2 -2x+9 qoldiq R=-22 ga teng. Mashqlar 109. P(x) ko`phad Q(x) ikkihadga bo`linadimi? 1) P(x)=x 80 -4x+3, Q(x)=x-1; 2) P(x)=x 80 -4x+3, Q(x)=x+1; 3) P(x)=x 80 -4x+3, Q(x)=x 2 -1. 110. 1) x 4 -3x+1 ni x-2 ga 2) 3x 5 -4x 3 +2x-1 ni x+2 ga

3) x 4 +2x 3 -3x+2 ni 2x+1 ga va 2x-3 ga bo`lganda qoldiqni toping. 111. m ning qanday qiymatlarida 3x 3 -4x 2 -m ko`phad x-1 ga bo`linadi. 112. Gorner-Ruffini sxemasi yordamida P(x) ni Q(x) ga bo1`ganda bo`linma va qoldiqni toping. 1) P(x)=x 3 -3x 2 +5x-4, Q(x)=x+2, 2) P(x)=2x 4 -3x 2 +5, Q(x)=x-2, 3) P(x)=5x 5 -4x 3 +8x, Q(x)=x-1 4) P( x )= x 6 +3x 5 +4x 2 +3, Q(x)=x+1. Javoblar: 109.ha. 110. 2) -69. 111. m=-2. 112. 2) bo`linma 2x 3 +4x 2 +3x+6 , qoldiq 17. 4) bo`linma x 5 +2x 4 -4x 3 +4x 2 , qoldiq 3. Ko`phadning ildizi Ta`rif. Agar P(x)=a 0 x n +a 1 x n-1 +…+a n bo`lib, P( a )=0 bo`lsa, a son P(x) ko`phadning ildizi deyiladi. Misol. P(x)=x 3 -3x 2 +5x-3 ko`phad uchun 1 son ildiz bo`ladi. Haqiqatda, Р (1)=1-3+5-3=0 a son P(x)= a 0 x n +…+a n ko`phadning ildizi bo`lishi uchun, P(x) ni x-a ga bo`linishi zarur va yetarlidir. Isbot. 1) Zaruriyligi, a son P(x) ning ildizi bo`lsin, u holda ta`rifga ko`ra P( a )=0 bo`ladi. Bezu teoremasiga asosan esa R=P( a )=0. Bu esa P(x) ni x-a ga bo`linishini bildiradi. 2) Yetarliligi P(x) ko`phad x-a ga bo`linsin, u holda R=0 bo`ladi.

Yana Bezu teoremasiga asosan P( a )=R=0 bo`lib, a son P(x) uchun ildiz ekanligini bildiradi. x n +a 1 x n-1 +…+a n =0 tenglamaning butun ildizi ozod had a n ning butun bo`luvchisidir. Agar q p ko`rinishidagi ratsional son ildiz bo`lsa, u holda p ozod had a n ning q esa bosh koeffitsiyent 1 ning bo`luvchisi bo`lishi zarur. Mashqlar 113. Tenglamaning butun ildizlarini toping. 1) x 3 +3x 2 +3x-2=0 2) x 3 -2x 2 -x-6=0 11 Tenglamaning barcha ildizlarini toping. 1) x 3 +x 2 -4x-4-0 2) x 3 -3x 2 -4x+12=0 Javoblar: 113. 2)3. 11 2) -2; 2: 3. 5. Ratsional ifodalarning aynan tengligi Ratsional ifodani aynan almashtirish deb berilgan ifodani berilga- niga o`xshamaydigan shunday yangi ifoda bilan almashtirish tushunila- diki, ikkalasining qiymatlari teng bo`lsin. Misol: 2 2 )5 ( 15 8    x x x berilgan bo`lsa, kasr suratini x 2 +8x+15=(x+3) (x+5) ko`rinishda yozib berilgan kasrni 5 3   x x bilan almashtiramiz. Ikkala kasr-ning barcha x≠-5 dagi qiymatlari o`zaro teng bo`ladi. Umumiy mavjudlik sohasida bir ratsional ifodani unga aynan teng ifoda bilan almashtirishga shu ifodani aynan almashtirish deyiladi. Bun- day almashtirishlar tenglamani yechishda, teoremalar va ayniyatlarni

isbotlashda, masala va misollarni yechishda ishlatiladi. Almashtirishlar kasrlarni qisqartirish, qavslarni ochish, umumiy ko`paytuvchini qavsdan chiqarish, ifodani ko`paytuvchilarga ajratish, o`xshash hadlarni ixcham- lash va shu kabilardan iborat bo`ladi. Almashtirishlarni bajarishda quyida- gilardan foydalanish tavsiya etiladi. Agar x 1 va x 2 ax 2 +bx+c=0 tenglamaning ildizlari bo`lsa, u holda ax 2 +bx+c=a(x-x 1 )(x-x 2 ) tenglik o`rinli bo`ladi. Qisqa ko`paytirish formulalari va ba`zi umumlashtirilganlari: (a±b) 2 =a 2 ±2ab+b 2 (a±b) 3 =a 3 ±3a 2 b+3ab 2 ±b 3 (a+b)(a-b)=a 2 -b 2 (a+b)(a 2 -ab+b 2 )=a 3 +b 3 (a-b)(a 2 +ab+b 2 )=a 3 -b 3 (a±b) 4 =a 4 ±4a 3 b+6a 2 b 2 ±4ab 3 +b 4 (a±b) 5 =a 5 ±5a 4 b+10a 3 b 3 ±10a 2 b 3 +5ab 4 ±b 5 a 4 -b 4 =(a-b)(a 3 +a 2 b+ab 2 +b 3 )=(a-b)(a+b)(a 2 +b 2 ) a 5 +b 5 =(a+b)(a 4 -a 3 b+a 2 b 2 -ab 3 +b 4 ) Daraja bilan amallar a a……  a=a n n ma a n ∙a k =a n+k , ,1 , 0   a a a a kn k n . ) ( , , 1 ,1 km nm mkn n n n n n n b a ba a b b a a a a a              

Misollar. 1) Kasrni qisqartiring. 2 2 2 4 12 3 3 y x x x y x    ketma-ket amallarni bajarib, topamiz: y x x y x y x x x y x       ) )( ( 4 12 ) (3 2 2) Ifodani soddalashtiring. 13 17 5 26 5 2 2 3 2 3       x x x x x x Suratdagi ko`phadning butun ildizlari ozod had 26 ning bo`luvchilari -26, -13, -2, -1, 1, 2, 13, 26 orasida bo`lishi mumkin. Bu sonlarni ketma-ket x 3 -2x 2 +5x+26 ko`phaddagi x o`rnida qo`yib x=-2 ildiz ekanligini aniqlaymiz. Shuning uchun (bu ko`phadni x+2 ga bo`lib, bo`linma x 2 -4x+1 ni topamiz): x 3 -2x 2 +5x+26=(x+2)(x 2 -4x+1) Shunga o`xshash x 3 -5x 2 +17x-13=(x-1)(x 2 -4x+1) Bularni kasrning surat va maxrajga qo`yib, topamiz: .1 2 )1 4 )(1 ( )1 4 )(2 ( 13 17 5 26 5 2 2 2 2 3 2 3                 x x x x x x x x x x x x x x Mashqlar 115. 1) 153 5 102 125 16 51)2 174 58 87 116 2 2 3 9 4 8       ni hisoblang. 116. Quyidagi kasrlarni qisqartiring:

1 2 3 2 2 3 1 2 1 4 8 37 9 6 )6 21 7 )5 27 12)4 )3 )2 64 48)1            n m n m m m nm m mnm m m n m n m mn m n b a b a y x y x b a b a y x y x ba b a bca cba 3 3 2 4 3 3 9 )7        b a b a 2 2 2 3 3 2 2 2 3 1 2 5 9 6 )9 ) 5( 10 )8                       z y x z y x bc a b a c 117. Kasrlarni qisqartiring : 3 27 )4 4 2 8 )3 2 8)2 1 1 )1 3 2 3 3 2 3           a a a a a a a a a a 1 1 )5 2 3    a a a 3 9 6 )8 3 9 6 )7 2 3 4 9)6 2 2 2         b b b a a a a a 118. Ifodani soddalashtiring : 7 7 7 ) 10 5 6 10 7 )9 8 6 12 7 )8 1 1 )7 1 1 )6 12 7 6 5 )5 6 3 8 )4 1 1 )3 1 1 )2 3 4 6 )1 2 2 3 2 4 2 4 2 2 2 3 2 3 2 2 3 2 3 2 3 3 3 4 2 2                                       x x x x a a a a a a a a x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 119. Ayniyatni isbotlang : 1 1 5 5 16 4)1 ( )1 2 3 2        n n n n n n 2 )3 ( 5 3 10 2 9 )2 2 2 3        a a a a a a a a

120. Ifodani soddalashtiring :4 2 2 4 2 2 2 2 2 2 3 2 2 2 2 2 4 4 2 2 2 2 4 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 4 ) ( ) ( )7 4 2) ( : 1 2 :3 3 )6 2 2 2 2 2 )5 3 6 2 3 4 2 )4 ) ( )3 1 1 1 1 )2 2 )1 y y x x xy x xy y x x x y y x y x y x x x y y x xy y x a ab b b b a ab b a ab b b b b a a b a b a b b a a a n n an a n n an a nm n m mn n m n m n m n m n m                                                              2 2 2 2 2 4: 5 2 1 4 5 2 )8 y x y y x y x y x            2 2 2 2 2 9 3 10 2 ) )( 3( 2 3 )9 x a x ax x a a x x ax a          Javoblar: . 115. 2) 40. 116. 2) ab 2 ; 4) 2 9 4 b an ; . 5 2 )8 ; 3 2 )6 5 2 2 ac b a . 5 2 24 )8; 1 )6 ; 26 1 )4 ;1 )2. 120.1 ) 10;2 3 )8;1 )6 );4 2 (3 1)4;1 )2. 118 , )8;1 )6 ;9 3 )4 ; 2 4)2. 117 2 2 2 2 y x xy a n n n x a a x x x x a b a a a a a                   6. Ratsional ifodalarning kanonik shakli Ta`rif: Argument (o`zgaruvchi)larga nisbatan ratsional ifoda deb o`zgarmas miqdorlardan va o`zgaruvchilarni qo`shish, ayirish, ko`payti- rish va bo`lish amallari yordamida tuzilgan ifodaga aytiladi. y x b a y x ab b y a x x x b cx by ax 1 1 ;2 1 3 ; 2 2 2 2           va hokazolar ratsional ifodalarga mi-

sol bo`ladi, 1 sin 1 cos )1 1 ( ; 3 3 3 3          x x x x tg x x x x ifodalar ratsional bo`la olmaydi, chunki argumentlar ustida transsendent amallarni bajarilishi lozim. Ta`rif: Ikkita ko`phadning nisbati ) ...,, , ( ) ...,, , ( z y x Q z y x P algebraik yoki ratsional kasr deyiladi. Har qanday ko`phadni maxraji birga teng bo`lgan ratsional kasr deb tushunish mumkin. Shunday qilib, ko`phadlar to`plami ratsional kasr to`plamining qism to`plamidir. Kasr maxraji noldan farqli bo`ladigan argumentlarning barcha qiymatlari to`plami algebraik kasrning aniqlanish sohasi deyiladi. )1 )(1 ( 3 2 2   x x x kasrning aniqlanish sohasi x≠±1 bo`ladigan barcha haqiqiy sonlar to`plamidan iborat. Agar algebraik kasrning surat va maxrajida mumkin bo`lgan hamma amallar bajarilib, standart shaklda (darajalari o`suvchi yoki kamayuvchi tartibda) yozilgan bo`lsa, ratsional kasr kanonik shaklga keltirilgan deyiladi. Ratsional kasrlarni soddalashtirish deb surat va maxrajida qavslarni ochish, umumiy ko`paytuvchilarni qavsdan tashqariga chiqarish, o`xshash hadlarni ixchamlash (keltirish), surat va maxrajda umumiy bo`lgan ko`paytuvchilarga qisqartirish va shu kabilardan iborat bo`ladi. Misol: a ab b a b b a a b ab a b b a a b b a                     2 2 2 4 2 2 2 2 4 4 4: 2 2 2 ifoda soddalashtirilsin. Yechish: Qavs ichidagi ikkinchi kasr maxrajini a 2 -ab-2b 2 =-(a+b) (2b-a) ko`rinishida va bo`luvchini )1 )( ( )2 2)(2 2( ) ( ) ( 4 ) 2( 2 2 2 2             a b a b a b a b a b a a b a ko`rinishida yozib, ketma-ket amallarni bajaramiz: .)2 2 )( 2( 1 )2 2 )(2 2( )1 )( ( ) 2 )( ( 2 )1 )( ( )2 2 )(2 2(: ) 2 )( ( 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2                                     b a a b a b a b a a b a a b b a b b a b a a b a b a b a a b b a b b a a b b a

Mashqlar 121. Quyidagi ifodalarni soddalashtiring.) 2 (2 1 2 : 2 2 1 2 )4 3 4 4 )2 ( 3 2 )3 , 2 6 3 2 4 6 ) 2 ( 2 )2 , :) ) ( ()1 2 2 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 a a ab a a b a a a a a a a a a b a a a b a b b b a a b a c b a c b a c b a                                             Javoblar: 121. 2) . 6 a 4) a ab 1 2 

ADABIYOTLAR 1. Alimov Sh. A. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari, o`rta maktabning 10-11 sinflari uchun darslik. Toshkent, “O`qituvchi”, 1996- yil va keyingi nashrlari. 2. Kolmogorov A. N. tahriri ostida. Algebra va analiz asoslari. 10- 11 sinflar uchun darslik. Toshkent, “O`qituvchi”, 1992-yil. 3. Vafoyev R. H. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, “O`qituvchi”, 2001-yil. 4. Abduhamidov A. U. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun sinov darsligi. Toshkent, “O`qituvchi”, 2001 yil. 5. Antonov K. P. va boshqalar. Elementar matematika masalalari to`plami. Toshkent, “O`qituvchi”, 1975-yil va keyingi nashrlari. 6. Skanavi M. N. tahriri ostida. Matematikadan masalalar to`plami. Toshkent, “O`qituvchi”, 1983-yil va keyingi nashrlari.

O'xshashlar

Kvadratik shakllar va ularni kanonik ko`rinishga keltirish

Ratsional kasrlar maydoni

Maple tizimining asosiy ob`ektlari. ifodalarni qayta ishlash komandalari

Ratsional kasrlarni eng sodda kasrlarga yoyish yo’li bilan ratsional funksiyalarni integrallash

Butun nomanfiy sonlarning bo’linuvchаnligi