logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Parametrik ko‘rinishda berilgan funksiya tushunchasi. Parametrik ko‘rinishda berilgan funksiyaning hosilasini topish

Parametrik ko‘rinishda berilgan funksiya tushunchasi. Parametrik ko‘rinishda berilgan funksiyaning hosilasini topish

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

178 KB
Ko'chirib olish
Parametrik ko‘rinishda berilgan funksiya tushunchasi. Parametrik ko‘rinishda berilgan funksiyaning hosilasini topish Reja: 1. Parametrik ko‘rinishda berilgan funksiya tushunchasi. 2. Parametrik ko‘rinishda berilgan funksiyaning hosilasi. 3. Skalyar argumentli vektor funksiya va uning hosilasi 4 . Vektor funksiyani ng hosilasi . Ko‘pincha x o‘zgaruvchining u funksiyasi bitta y=f(x) tenglama bilan berilmasdan, balki x va u lar parametr deb ataladigan uchinchi t o‘zgaruvchining funksiyalari sistemasi  )t( y ),t( x  (1) orqali beriladi. Bu erda t o‘zgaruvchi biror [  ,  ] kesmadan qiymat qabul qiladi. Bunday sistema orqali aniqlangan funksiya parametrik ko‘rinishda berilgan funksiya deyiladi. Parametrik ko‘rinishda berilgan funksiyani x va y larni bog‘laydigan bitta formula orqali berish uchun (1) sistemada t parametrdan qutilish zarur. Buning uchun (1) sistemadagi tenglamalardan biridan, masalan, birinchi x=  (t) tenglamadan t ni x orqali ifodalaymiz, ya’ni t=  1 (x), (bu erda t=  1 (x) funksiya x=  (t) funksiyaga nisbatan teskari funksiya) va uni y=  (t) ifodaga qo‘yamiz. U holda y=  (  1 (x))=f(x) bo‘ladi, ya’ni y o‘zgaruvchi x argumentning funksiyasi sifatidagi ifodasi hosil bo‘ladi. Endi (1) sistema bilan berilgan x va y larni Oxy tekislikdagi nuqtaning koordinatalari sifatida qaraymiz. U holda [  ,  ] kesmadan olingan t parametrning har bir qiymatiga tekislikda aniq bitta nuqta mos keladi. Agar x=  (t), y=  (t) funksiyalar t parametrning uzluksiz funksiyalari bo‘lsa, u holda (1) sistema tekislikda biror uzluksiz chiziqni ifodalaydi. Bu holda chiziq (1) parametrik tenglamalar bilan berilgan deyiladi. (1) sistemadagi tenglamalar shu chiziqning parametrik tenglamalari deyiladi. Chiziqlarni parametrik usulda berilishiga misol sifatida markazi koordinatalar boshida, radiusi R teng bo‘lgan aylana tenglamasini keltirish mumkin:    t sinR y ,t cosR x t  [0;2  ], bu erda t geometrik nuqtai nazardan aylananing markaziy burchagini ifodalaydi. ( 1-rasm) Aynan shu t parametrni vaqt deb qarashimiz ham mumkin. Haqiqatan ham, nuqtaning tekislikdagi har qanday harakatini t vaqtning funksiyasi bo‘lgan x va y koordinatalar orqali berish mumkin. Shunday qilib, fizik nuqtai 13-rasm nazardan (1) sistemadagi ikki funksiya harakatdagi nuqtaning traektoriyasini aniqlaydi. Qaralayotgan masala mazmunidan kelib chiqqan holda t parametrga turli ma’no berish mumkin. M asalan t parametr burchak, vaqt, temperatura , yoy va h. b o‘lishi mumkin. 2. Parametrik ko‘rinishda berilgan funksiyaning hosilasi. Faraz qilaylik x argumentning y funksiyasi quyidagicha         t ),t( y ),t( x (2) parametrik tenglamalar bilan berilgan bo‘lsin. Agar x=  (t) funksiya teskarilanuvchi bo‘lsa, ya’ni t=  1 (x) mavjud bo‘lsa, u holda y=  (t) tenglamani y=  (  1 (x)) ko‘rinishda yozib olish va y=  (  1 (x)) funksiyaning hosilasini topish masalasini qarash mumkin. O datda bu masala parametrik tenglamalar bilan berilgan funksiyaning hosilasini topish masalasi deb ham yuritiladi. Teorema . Aytaylik  (t) va  (t) funksiyalar  ;  da uzluksiz va (  ;  ) da differensiallanuvchi hamda  ’(t) shu intervalda ishorasini saqlasin. Agar x=  (t) funksiyaning qiymatlar to‘plami [ a,b ] kesma bo‘lsa, u holda x=  (t), y=  (t) tenglamalar [ a,b ] da uzluksiz, ( a,b ) da differensiallanuvchi bo‘lgan y=f(x) funksiyani aniqlaydi va  )t(&#39; t&#39; &#39;x &#39;y )x(&#39;f &#39;y t t x     (3) formula o‘rinli bo‘ladi. Isboti . Teorema shartiga ko‘ra  ’(t) funksiya  ;  da ishorasini saqlaydi, aniqlik uchun  ’(t)> 0 bo‘lsin. U holda x=  (t) funksiya  ;  da uzluksiz va qat’iy o‘suvchi bo‘ladi. Shuning uchun [ a,b ] kesmada unga teskari bo‘lgan uzluksiz, qat’iy o‘suvchi t= 1 (x) funksiya mavjud va bu funksiya ( a,b ) oraliqda differensiallanuvchi, hosilasi t x &#39;x &#39;t 1  formula bilan hisoblanadi. Bu holda y=  (t)=  (  1 (x)) funksiya ham [ a,b ] kesmada uzluksiz bo‘ladi. Bu funksiyaning hosilasini topamiz. Murakkab funksiyaning hosilasini hisoblash qoidasiga ko‘ra x t х &#39;t&#39;y у  , bundan esa ) &#39;x( &#39;x &#39;y &#39;x &#39;y &#39;y t t t t t x 0 1     bo‘lishi kelib chiqadi. Teorema isbot bo‘ldi. (  ;  ) da  ’(t) <0 bo‘lgan holda teorema shunga o‘xshash isbotlanadi. Misol. Ushbu    2 0 44 33 / t ,t sin y ,t cos x  parametrik tenglamalar bilan berilgan funksiyaning hosilasini toping. Yechish. (0 ,  /2) da 0 12 2   t sint cos &#39;xt va bu kesmada yuqoridagi teoremaning barcha shartlari bajariladi. Shuning uchun (3) formulaga ko‘ra tgt t sint cos t cost sin &#39;yx    2 2 12 12 bo‘ladi. Ravshanki,        t ,)t(&#39; )t(&#39; &#39;y ),t( xx (4) tenglamalar u’ x funksiyani x ning funksiyasi sifatida parametrik ifodalaydi. Faraz qilaylik (4) tenglamalar sistemasi yuqoridagi teorema shartlarini qanoatlantirsin. U holda u’ x funksiyaning x bo‘yicha hosilasi, ya’ni y ning x bo‘yicha ikkinchi tartibli hosilasini quyidagicha hisoblash mumkin: 3 2 ))t(&#39; ( )t( )t(&#39; )t(&#39; )t(&#39;&#39; )&#39; &#39;x( )&#39; &#39;y( &#39;t )&#39; &#39;y( &#39;) &#39;y( &#39;&#39;y t t t x x t x x x x             . Shunday qilib, quyidagi qoida o‘rinli ekan: y ning x bo‘yicha ikkinchi tartibli hosilasini topish uchun parametrik ko‘rinishda berilgan funksiyaning birinchi tartibli hosilasi u’ x ni t parametr bo‘yicha differensiallab, so‘ngra hosil qilingan natijani x’ t ga bo‘lish kerak. Misol tariqasida yuqorida berilgan funksiyaning ikkinchi tartibli hosilasini topamiz: y’ x =tgt, (y’ x )’ t =(tgt)’ t =1/cos 2 t va x’ t =-12cos 2 t sint ekanligini e’tiborga olsak, qoidaga ko‘ra t sin t cos y&#39;&#39; x   4 12 1 2 bo‘ladi. Xuddi shu usulda uchinchi va boshqa yuqori tartibli hosilalar ham hisoblanadi. 3. Skalyar argumentli vektor funksiya va uning hosilasi 1. Vektor funksiya tushunchasi. Ta’rif . Agar E sohadan olingan har bir haqiqiy t songa biror qoidaga ko‘ra bittadan r (t) vektor mos qo‘yilgan bo‘lsa, E to‘plamda t haqiqiy o‘zgaruvchining vektor funksiyasi berilgan deyiladi. Agar R 3 fazodagi bazis ( i , j , k ) b o‘ lsa, u holda vektor funksiyani r ( t ) =x(t) i + y(t) j +z(t) k ( 10. 1) ko‘rinishda yozish mumkin. Bunda x(t), y(t), z(t) lar r vektorning koordinata o‘qlaridagi proeksiyalaridir. Vektor funksiyaning berilishi bilan uchta skalyar funksiya x(t), y(t), z(t) larning berilishi teng kuchlidir. Agar r ( t ) vektoring boshlan g‘ ich nuqtasi koordinatalar boshiga joylashtirilsa (bunday vektor radius-vektor deb ataladi), u holda r ( t ) vektor uchlarining geometrik 1 4 -rasm o‘rni vektor funksiyaning godografi deyiladi. Godografning fizik ma’nosi shundan iboratki, agar t parametr vaqt deb olinsa, r ( t ) radius-vektorning godografi harakatdagi nuqtaning traektoriyasini bildiradi. (1 4 -rasm) 4 . Vektor funksiyani ng hosilasi . Agar t  t 0 nuqtada x(t), y(t), z(t) funksiyalar limitga ega bo‘lsa, r (t) vektor funksiyaning t  t 0 nuqtadagi limiti k)t(z lim j)t(y lim i)t(x lim )t(r lim t t t t t t t t    0000        ( 10. 2) bo‘ladi. Agar ) t(r )t(r lim t t 0 0     bo‘lsa, vektor-funksiya t  t 0 da uzluksiz deyiladi. Endi r ( t ) vektor-funksiyaning hosilasi haqidagi masalaga o‘tamiz.  ) t(r 0  vektorning boshi koordinatalar boshida deb faraz qilamiz. Bu holda r ( t ) vektor-funksiyaning godografi parametrik ko‘rinishda x  x(t), y  y(t), z  z(t) tengliklar bilan berilgan fazoviy egri chiziqdan iborat bo‘ladi. O‘zgaruvchi t ning shu egri chiziqdagi M 0 nuqtaga mos keladigan t  t 0 qiymatini olib, unga  t orttirma beramiz. U vaqtda )t t(r 0  = k)t t(z j)t t(y i)t t(x         0 0 0 vektorni hosil qilamiz, bu vektor egri chiziqda biror M nuqtani aniqlaydi.( 15 - rasm). Vektor-funksiya orttirmasini tuzamiz va uning skalyar argument orttirmasiga nisbatini qaraymiz: 15 -rasm k t ) t(z )t t(z j t ) t(y )t t(y i t ) t(x )t t((x t ) t(r )t t(r t r                         0 0 0 0 0 0 0 0 ( 10. 3) Ta’rif . Agar  t  0 da t r    nisbatning chekli limiti mavjud bo‘lsa, u limit r ( t ) vektor-funksiyaning t  t 0 nuqtadagi hosilasi deyiladi va r ’ ( t 0 ) yoki dt ) t(rd 0  orqali belgilanadi. t r lim ) t(&#39;r t       0 0 ( 10. 4) Hosila vektorning yo‘nalishini aniqlash maqsadida chizmaga e’tibor bersak, t  t 0 da M nuqta M 0 ga , M 0 M kesuvchi esa urinmaga intiladi. Demak, hosila vektor ) t(&#39;r 0  parametrning o‘sish tomoniga urinma bo‘ylab yo‘nalgan vektor bo‘ladi. Ravshanki, (10.3) tenglikdan r ’(t 0 )= k) t(&#39;z j) t(&#39;y i) t(&#39;x    0 0 0   ekanligi, bundan esa hosilani hisoblashning asosiy qoidalari vektor-funksiyalar uchun ham o‘z kuchida qolishi kelib chiqadi. Masalan: vektor-funksiyalar yig‘indisining hosilasi qo‘shiluvchi vektor- funksiyalar hosilalarining yig‘indisiga teng. Xususan, ikki vektor-funksiyalar yig‘indisi uchun ))t(&#39;r )t(&#39;r ))&#39;t(r )t(r( 2 1 2 1        (10.5) ko‘rinishdagi formula o‘rinlidir. Shunga o‘xshash, O‘zgarmas son ko‘paytuvchisini hosila ishorasidan tashqariga chiqarish mumkin: dt rda dt ))t(ra(d    (10.6) Endi vektor-funksiyalarga xos amallar bilan bog‘liq bo‘lgan hosilani hisoblashning ba’zi qoidalarini keltiramiz. Bu qoidalarning isbotini o‘quvchilarga mashq sifatida qoldiramiz. 1. Vektor-funksiyalarning skalyar ko‘paytmasidan olingan hosila ushbu formula bilan ifodalanadi: dt rd r r dt rd dt ) r r(d 2 1 2 1 2 1          (10.7) 2. Agar f(t) skalyar funksiya va r (t) vektor-funksiya bo‘lsa, f(t)  r (t) ko‘paytmaning hosilasi ushbu formula bo‘yicha hisoblanadi: dt rdf r dt df dt ))t(r)t(f(d      (10.8) 3 . r 1 ( t ) va r 2 ( t ) vektor-funksiyalarning vektor ko‘paytmasining hosilasi dt rd r r dt rda dt ) r r(d 2 1 2 1 2 1            (10.9) formula bo‘yicha topiladi. Adabiyotlar 1. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1 t: 1994, 2 t . 1995 2. Toshmetov O‘. Matematik analiz. Matematik analizga kirish. T., TDPU. 2005y. 3. Hikmatov A.G‘., Turdiyev T. «Matematik analiz», T.1-qism.1990y. 4. Sa’dullayev A. va boshqalar. Matematik analiz kursi misol va masalalar to`plami. T., «O ‘ zbekiston». 1-q. 1993., 2-q. 1995. 5. Vavilov V.V. i dr. Zadachi po matematike. Nachala analiza. M.Nauka.,1990.- 608s. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Yuqori tartibli hosilalar
Axborotnomalarda berilgan test masalalaridan namunalar
Murakkab funksiyaning hosilasi. Teskari funksiyaning hosilasi. Ko‘rsatkichli funksiyaning hosilasi
Funksiya tushunchasi. Funksiyaning berilish usullari, elementar funksiyalar va ularning grafiklari. Darajali funksiya
Hosila, uning geometrik va mexanik ma`nolari