Ko`p o`zgaruvchili funksiyaning differensial hisobi. Aniq integral - Algebra - Referatlar

Ko`p o`zgaruvchili funksiyaning differensial hisobi. Aniq integral

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

616 KB

Ko'chirib olish

Ko`p o`zgaruvchili funksiyaning differensial hisobi. Aniq integral Reja: 1. Ko ` p o ` zgaruvchili funksiyaning gradienti 2. Aniq integral

1. Ko ` p o ` zgaruvchili funksiyaning gradienti) M( y f  funksiyaning M 0 n R  nuqtadagi gradienti deb, koordinata- lari M 0 nuqtadagi ) M(f funksiyaning mos xususiy hosilalar qiymatlariga teng bo ` lgan n o ` lchovli vektorga aytiladi va 0M M grad  f ko ` rinishda yoziladi:          n 0 2 0 1 0 0M x ) M( ,..., x ) M( , x ) M( grad f f f f 1-misol. 5 x2 x4 x x3 ) x, ( 22 31 2 21 2      1x f funksiyaning M 0 (1;-1) nuqtadagi gradientini toping. Yechish. 21 2 1 1 x 12 x x6 x ) M(     f , 18 x ) M( 1 0    f , 2 21 2 x4 x3 x ) M(    f , 1 x ) M( 2 0    f Demak, grad ) M( 0 f =(-18, -1) ga teng bo ` ladi. Gradientning asosiy hossasi: ) M( y f  funksiya ) x ,..., x, x( M 0n 02 01 0 nuqtada differensiallanuvchi bo ` lib, ) a ,..., a, a( n 2 1   - n o ` lchovli birorta nolmas vektor bo ` lsin. )t a x ,...,t a x,t a x( M n 0n 2 02 1 01 t    nuqtani qaraymiz. U holda, agar: 1) ushbu skalyar ko ` paytma 0 grad 0M   f bo ` lsa, u holda shunday T 1 > 0 son mavjud bo ` ladiki, barcha t , 0 < t < T 1 lar uchun ) M( t f < ) M( 0 f tengsizlik bajariladi; 2) skalyar ko ` paytma 0 grad 0M   f bo ` lsa, u holda shunday T 2 > 0 soni mavjud bo ` ladiki, barcha t , 0 < t < T 2 lar uchun ) M( t f > ) M( 0 f tengsizlik bajariladi. Berilgan ) M(f funksiyaning ) x ,..., x( M 0n 01 0 nuqtada erishadigan qiymatidan katta bo ` ladigan nuqtani topish uchun quyidagicha ish

tutamiz: 1) ko ` chish yo ` nalishini tanlaymiz, ya ` ni shunday vektor) a ,..., a, a( n 2 1   topamizki, natijada 0 grad 0M   f bo ` lsin; 2) t) a t,...,x a x t,a (x M n 0n 2 02 1 01 t    nuqtani qaraymiz va t > 0 parametrni shunday tanlaymizki, ) M( t f > ) M( 0 f bo ` lsin. 2-misol. 2 x6 x 10 x x2 x3 x3 ) M( 2 1 2 1 22 21        f funksiyaning M 0 (-1;1) nuqtadagi qiymatidan katta bo ` ladigan nuqtani toping. Yechish. Funktsiyaning gradientini topamiz: )6 x2 x6 ; 10 x2 x6 ( ) М( grad 1 2 2 1        f . M 0 nuqtadagi qiymati ) 14 , 18( grad 0M   f bo ` ladi. Agar  = (1,-1) bo ` lsa, u holda 0 32 14 18 grad 0M      f bo ` ladi. M t (-1 + t; 1- t) nuqtani qaraymiz. U holda ) M( t f = - 8t 2 +32t-22 ga teng bo ` ladi va t = 2 da 0 dt ) M( d t  f ga teng. Demak, t = 2 da ) M( t f funksiya eng katta qiymatga erishadi. Agar t = 2 bo ` lsa, M t (1,-1) bo ` ladi va bu nuqtada ) M( t f = 10 ga teng. M 0 nuqtada esa ) M( 0 f = - 22 ga teng edi. Bir necha o ` zgaruvchi funksiyaning ekstremumini topish gradientlar usulida gradientning asosiy xossasidan foydalaniladi. 2. Yuqori tartibli xususiy hosilalar Faraz qilaylik, M 0 nuqta va uning atrofida ) M(f funksiya jx f xususiy hosilaga ega bo ` lsin. Birinchi tartibli xususiy hosilalardan x i o ` zgaruvchilar bo ` yicha M 0 nuqtada olingan xususiy hosilalar ikkinchi tartibli xususiy hosilalar deb aytiladi va quyidagicha belgilanadi: j i 2 j i x x ) x ( x         f f . Turli o`z- garuvchilar bo ` yicha olingan xususiy hosilalarga aralash xususiy

hosilalar deyiladi. Xuddi shuningdek, ikkinchi tartibli xususiy ho- silalardan olingan xususiy hosilalar uchinchi tartibli xususiy hosilalar deyiladi va h.k. 3-misol. 32 61 22 51 x4 x3 x x2 ) M(     f funksiyaning barcha ikkinchi tartibli xususiy hosilalarini toping. Yechish. a) birinchi tartibli xususiy hosilalarni topamiz: 51 22 41 1 x 18 x x 10 x     f ; 22 2 51 2 x 12 x x4 x      f b) ikkinchi tartibli xususiy hosilalarni topamiz: 41 22 31 1 21 2 x 90 x x 40 ) ( x x           1x f f , 2 41 1 2 2 1 2 1 2 x x 20 ) x ( x ) x ( x x x                f f f , 2 51 2 2 22 2 x 24 x4 ) x ( x x          f f . 3 . Funktsiyaning lokal ekstremumlari. Statsionar nuqta. Ekstre- mumning zaruriy sharti. ) M( y f  funksiya M 0 nuqta r atrofi S r (M 0 ) da aniqlangan bo ` lsin. Agar M 0 nuqtaning S r (M 0 ) atrofiga tegishli barcha ) M( S M 0 r  lar (M  M 0 ) uchun ) M( 0 f < ) M(f ( ) M( 0 f > ) M(f ) munosabatlar bajarilsa, M 0 nuqta lokal minimum (maksimum) nuqta deyiladi. Lokal maksimum va minimum nuqtalarga funksiyaning lokal ekstremum nuqtalari deb ataladi. Agar n 0 R M  nuqtada ) M(f funksiyaning gradienti nol vektor bo ` lsa, ya ` ni

0 grad 0M  fu holda bu nuqta ) M(f funksiyaning statsionar nuqtasi deyiladi. 4-misol. 5 x9 x6 x x x x ) x,x( 2 1 22 2 1 21 2 1        f funksiyaning statsionar nuqtasini toping. Yechish: Ikki o ` zgaruvchili funksiyaning ixtiyoriy gradienti 2R M  nuq tada )9 x2 ;6 x 2( grad 2 2 M      1 1 x- x f ga teng. 0 gradf M  bo ` lishi uchun         0 9 x2 x 0 6 x x2 2 1 2 1 bajarilishi kerak. Sistema yechimi     4 x 1 x 21 , demak M 0 (-1;4) statsionar nuqta. Funktsiya ekstremumining zaruriy sharti Agar ) M( y f  differensiallanuvchi funksiya M 0 nuqtada ekstre- mumga ega bo ` lsa, u holda uning shu nuqtadagi xususiy hosilalari nolga teng bo ` lish zarur: 0 x ) М( i   f , n,1 i . 4. Ikki o ` zgaruvchili funksiya ekstremumining yetarli sharti Ikki o ` zgaruvchili ) x, x( y 2 1 f  funksiya uchun quyidagi belgilashlar kiritaylik: ,А x ) М( 2 1 02    f B x x ) М( 2 1 0 2     f va C x ) М( 22 0 2    f bo ` lsin. U holda: 1) agar B 2 -AC<0 bo ` lsa, M 0 statsionar nuqta lokal ekstremum nuqtasi bo ` lib, a) A < 0 bo ` lsa, maksimum nuqtasi; b) A > 0 bo ` lsa, minimum nuqtasi. 2) agar B 2 -AC > 0 bo ` lsa, u holda M 0 statsionar nuqta ekstremum

nuqtasi bo ` lmaydi; 3) agar B 2 -AC = 0 bo ` lsa, u holda bu nuqta ekstremum nuqtasi bo ` lishi ham, bo ` lmasligi ham mumkin. Masala yechimi qo ` shimcha tekshirishni talab etadi. Aniqmas integral 1. Boshlang ` ich funksiya va aniqmas integral [a, b] kesmada aniqlangan )x( y f  funksiya uchun ushbu kesmaning barcha nuqtalarida )x( )x( F f   tenglik bajarilsa, u holda )x(F funksiya shu kesmada )x(f funksiyaning boshlang ` ich funksiyasi deyiladi. Masalan: x3 sin3 1 funksiyaning hosilasi x3 cos ga teng. Shuning uchun, x3 sin3 1 funksiya x3 cos funksiyaning boshlang ` ich funksiyasi bo ` ladi. Teorema (boshlang ` ich funksiya mavjudligi haqida). Har bir uzluksiz funksiya, bir-biridan ixtiyoriy o ` zgarmasga farq qiluvchi cheksiz ko ` p boshlang ` ich funksiyalarga ega. Boshlang ` ich funksiyaning umumiy C + F(x) ko ` rinishi berilgan )x( y f  funksiyaning aniqmas integrali deyiladi, bu yerda C – ixtiyoriy o ` zgarmas son va  dx)x(f kabi belgilanadi. Bunda  - integral belgisi, )x(f - integral osti funksiyasi, dx)x(f - integral ostidagi ifoda, x - integrallash o ` zgaruvchisi. 2. Asosiy integrallar jadvali

Asosiy integrallar jadvali quyidagi formulalardan iborat: 1.        ) 1 (n n C 1 n x dx x 1n ; 2.    C x x dx ln ; 3.    C x 2 x dx ; 4. C a a dx = a x x   ln ; 5. C dx = e e x x   ; 6.  x+C cos xdx= - sin ; 7.  x+C sin xdx= cos ; 8.   tgx+C x cos dx 2 ; 9.   -ctgx+C x sin dx 2 ; 10. C x cos tgxdx =-   ln ; 11. C x sin ctgxdx =   ln ; 12.    C a x arcsin -x a dx 2 2 ; 13. C a x arctga 1 x a dx 2 2     ; 14. C a x a x a2 1 a x dx 2 2       ln ; 15. C λ x x λ x dx 2 2       ln . 3. Aniqmas integral xossalari. Aniqmas integral quyidagi xossalarga ega: 1) aniqmas integralning hosilasi integral ostidagi funksiyaga teng:   f f (x) (x)dx   2) aniqmas integralning differensiali integral belgisi ostidagi ifodaga teng: (x)dx ) (x)dx d( f f   3) uzluksiz differensiallanuvchi funksiyaning differensialidan olingan aniqmas integral shu funksiya bilan ixtiyoriy o ` zgarmas S ning yig ` indisiga teng:  C + F(x) = dF(x)

4) o ` zgarmas A ko ` paytuvchini integral belgisi tashqarisiga chiqa- rish mumkin:  (x)dx (x)dx = А А f f 5) chekli sondagi funksiyalarning algebraik yig ` indisidan olingan aniqmas integral shu funksiyalarning har biridan olingan aniqmas in- tegrallarning algebraik yig ` indisiga teng:              dx)x( dx)x( dx)x( dx)x( )x( )x( n 2 1 n 2 1 f f f f f f   4. Integrallash usullari Integrallashning eng asosiy usullarini qarab chiqamiz : yoyish , o ` zgaruvchini almashtirish va bo ` laklab integrallash . 1) Yoyish usuli . Bu usul integral ostidagi funksiyani , har biri jadval integraliga keladigan , bir nechta funksiyalar yig ` indisiga yoyishga asoslanadi . Misollar: Integrallarni toping: a)   dx x )1 x ( 2 2 ; b)  x cosx sin dx 2 2 a)                      dx x dx x 2 x dx dx x 1 x x 2 x x dx x )1 x ( 2 23 2 2 2 2 2 C x 1 x 4 x C x x4 x 1 21           ln ln b)            C ctgx tgx x sin dx x cos dx dx x cosx sin x cos x sin x cosx sin dx 2 2 2 2 2 2 2 2 2) Aniqmas integralda o ` zgaruvchini almashtirish. Jadvalda qatnashmagan  dx)x(f integralni hisoblash kerak bo ` lsin. x ni t erkli o ` zgaruvchining biror differensiallanuvchi funksiyasi orqali ifodalaymiz: )t( x   , bunga teskari )x( t   funksiyasi mavjud bo ` lsin, u holda dt)t(' dx   va dt)t(' ))t( ( dx)x(      f f bo ` lib, integral jadvaliga

mos keladigan integral hosil qilamiz. Misollar: 1)  xdx5 cos ning integralini toping. O ` zgaruvchini almashtiramiz: 5 dt dx ;5 t x   natijada,        C x5 sin5 1 C t sin5 1 tdt cos 5 1 xdx5 cos . 2)   dx2 x x ning integralini toping. t 2 x   belgilash kiritamiz. U holda x-2=t 2 , x=t 2 +2, dx=2tdt bo ` ladi. Natijada,                   C 3 t4 5 t2 dtt 2 dtt 2 tdt2 t 2 t dx2 x x 3 5 2 4 2 C 2 x )2 x( 1 3 4 2 x )2 x( 1 5 2 C )2 x(3 4 )2 x(5 2 2 2 3 2 5             . 3) Bo ` laklab integrallash. Integrallash quyidagi     v du uv dvu formula yordamida amalga oshiriladi. Bu yerda u , v – differensialla- nuvchi funksiyalar. Bu formulani qo ` llash uchun, integral ostidagi ifoda ikki qismga ajratiladi va birinchi qismini u , qolgan qismini esa dv deb olinadi, natijada berilgan integralga nisbatan oson integrallanadigan vdu integral hosil bo ` ladi. Misollar: Integralni toping:  xdx x2ln u = ln x , dv = x 2 dx belgilashlar kiritamiz. U xolda 3 x v , x dx du 3   hosil bo ` ladi. Formulani qo ` llash natijasida,        C 9 x x 3 x x dx 3 x x 3 x xdx x 3 3 3 3 2 ln ln ln . 5. Eng sodda ratsional kasrlarni integrallash Ikki ko ` phadning )x( Q )x( P n m nisbati kasr-ratsional funksiya yoki

ratsional funksiya deyiladi. Agar m < n bo ` lsa, ratsional kasr to ` g ` ri, m  n bo ` lsa, ratsional kasr noto ` g ` ri kasr bo ` ladi. Ratsional kasr noto ` g ` ri bo ` lgan hoda kasrning suratini maxrajiga, ko ` phadni ko ` phadga bo ` lish yo ` li bilan uning butun qismini ajratish kerak. Quyidagi kasrlar: I. a x A  ; II. m)a x( A  (m  2 va butun); III. q px x B Ax 2    (maxrajning diskriminanti 0 q 4 p D 2    ); IV. n2 )q px x( B Ax    (n  2 va butun, D < 0) bu yerda A, B, p, q, a – haqiqiy sonlar. eng sodda ratsional kasrlar deyiladi. I va II turdagi sodda kasrlar integrallash jadvaliga oson keltiriladi: I .      C a x A a x Adx ln ; II .         C )a x( 1 1 m A )a x( Adx 1 m m . III turdagi sodda kasrning integralini topish uchun suratda kasrning maxrajidan olingan hosilani ajratamiz: p x2 )q px x( 2     . U holda                  dxq px x p x2 2 A dx q px x B 2 Ap )p x2(2 A dxq px x B Ax 2 2 2                    4 p q )2 p x( )2 p x(d ) 2 Ap B( q px x )q px x(d 2 A q px x dx ) 2 Ap B( 2 2 2 2 2

C 4 p q 2 p x arctg 4 p q 1 ) 2 Ap B( q px x 2 A 2 2 2            ln. Endi IV turdagi integralni hisoblaymiz. Suratda maxrajning hosilasini ajratamiz: U holda                  dx )q px x( p x2 2 A dx )q px x( ) 2 Ap B( )p x2(2 A dx )q px x( B Ax n 2 n 2 n 2      n 2 )q px x( dx ) 2 Ap B( . Birinchi integral darhol hisoblanadi: 1n 2 n 2 2 n 2 )q px x)(n 1( 1 )q px x( )q px x(d dx )q px x( p x2                . Ikkinchi integralda             n 2 2 n 2 )4 p q( )2 p x( dx dx )q px x( dx quyidagi almashtirishlar bajaramiz: dt dx ,t 2 p x    va 2 2 4 p q   U holda       n2 2 n 2 ) t( dt dx )q px x( dx hosil bo ` ladi. Demak, IV turdagi integral rekurrent formula yordamida bajariladi. 6. Trigonometrik funksiyalar qatnashgan ifodalarni integrallash. a)  dx)x cos,x (sinR ko ` rinishdagi integral, bu yerda R – ratsional funksiya. Ushbu turdagi integral z 2 x tg  o ` rniga qo ` yish bilan z o ` z- garuvchili: ; z1 z2 2x tg1 2x tg2 xsin 2 2   ; z 1 z 1 2 x tg 1 2 x tg 1 x cos 2 2 2 2       x = 2 arctgx ; 2z 1 dz2 dx  

ratsional funksiyaning integraliga almashtiriladi; b) )x cos,x (sinR funksiya sinx ga nisbatan toq bo ` lsa, ya ` ni )x cos,x (sinR )x cos,x sin (R   bo ` lsa, z = cosx , dz = - sinxdx o ` rniga qo ` yish bilan ratsionallashtiriladi; c )x cos,x (sinR funksiya cosx ga nisbatan toq bo ` lsa, z = sinx , dz = cosxdx o ` rniga qo ` yish bu funksiyani ratsionallashtiradi; d) )x cos,x (sinR funksiya sinx va cosx ga nisbatan juft bo ` lsa, z = sinx , dz = cosxdx o ` rniga qo ` yish bilan ratsionallashtiriladi; e)  xdx sinx cos n m ko ` rinishdagi integral, bu yerda m, n – natural sonlar. Bu integral m va n sonlarining juft yoki toqligiga qarab: 1) Agar m yoki n toq bo ` lsa, mos ravishda z = sinx va z = cosx 2) Agar m va n juft bo ` lsa, 2 x2 sin x cosx sin; 2 x2 cos 1 x cos; 2 x2 cos 1 x sin 2 2      darajani pasaytirish formulalaridan foydalanib ratsionallashtiriladi. Misol. Ushbu  xdx sinx cos 2 integralni hisoblang. Bu misolda x sinx cos )x cos,x (sinR 2  va )x cos,x (sinR )x cos ,x (sinR   bo ` lgani uchun, ya ` ni funksiya cosx ga nisbatan toqligi uchun, z = sinx , dz = cosxdx o ` rniga qo ` yish bu funksiyani ratsionallashtiradi:        C 3 x sin C 3 z dz z dxx sinx cos 3 3 2 2 . f)  mxdx sin nx sin ,  mxdx cos nx sin ,  mxdx cos nx cos ko ` rinishdagi integrallar trigonometrik funksiyalarning ko ` paytmasini yig ` indiga almashtiruvchi formulalar  ) cos( ) cos( 2 1 sin sin       

 ) sin( ) sin( 2 1 cos sin         ) cos( ) cos( 2 1 cos cos       yordamida integrallar jadvaliga keltirilib hisoblanadi. Aniq integral 1. Asosiy tushunchalar. Aniq integral [ a , b ] kesmada uzluksiz yoki bo ` lakli uzluksiz )x( y f  funksiya uchun integral yig ` indi deb,   in 1i i x x    f ifodaga aytiladi. Bu yerda n - [a,b] kesma ajratilgan qismiy ( kesma ) intervallar soni , ix - uzunligi  x i (1- rasm ) ga teng bo ` lgan [x i-1 , x i ] kesmaga tegishli ixtiyoriy nuqta . 1-rasm )x( y f  funksiyaning [ a , b ] kesmada aniq integrali deb, ushbu ixу x 0 а=х х i-1 b =х nх i )x( y f 

  n 1i i i x ) x(fintegral yig ` indi eng katta qismiy kesma nolga intilgandagi limitiga aytiladi va  в а dx f(x) kabi belgilanadi. Bu yerda a va b sonlar integrallashning quyi va yuqori chegarasi deyiladi. Shunday qilib, aniq integralning ta ` rifidan:            n 1i i i в а 0 ix max x x lim dx x f f 2. Aniq integralning asosiy xossalari. Aniq integralning asosiy xossalarini keltiramiz: 1 0 . Aniq integralning chegaralari almashtirilsa, integralning ishorasi o ` zgaradi:       b а a b dx x dx x f f 2 0 . Ixtiyoriy a, b va c sonlar uchun ( a < c < b )           b а c a b c dx x dx x dx x f f f 3 0 . O ` zgarmas ko ` paytuvchini aniq integral belgisidan tashqariga chiqarish mumkin:        b а b а dx x A dx x А f f 4 0 . Chekli sondagi funksiyalar algebraik yig ` indisining aniq in- tegrali qo ` shiluvchilar aniq integrallarining yig ` indisiga teng .            b а b а b а b а dx)x( ... dx)x( dx)x( dx)]x( ... )x( )x( [ n 2 1 n 2 1 f f f f f f 5 0 . ( O ` rta qiymat haqida teorema ). Agar )x( y f  funksiya [ a , b ] kesmada uzluksiz bo ` lsa, kamida bitta shunday x = c  [ a , b ] nuqta topiladiki,

       b а с )а b( dx x f ftenglik bajariladi. 6 0 . (Nyuton-Leybnits teoremasi). Agar F (x) funksiya, uzluksiz )x( y f  funksiyaning biror bir boshlan g ` ich funksiyasi bo ` lsa      b а )a(F )b(F dx x f Nyuton - Leybnits formulasi o ` rinli bo ` ladi . 3. Aniq integralni hisoblash qoidalari a ) Nyuton - Leybnis formulasi . Aniq integralni hisoblashning asosiy yagona aniq usuli integral ostidagi funksiya uchun boshlang ` ich funksiyani aniqlash va so ` ngra Nyuton – Leybnits formulasini qo ` llash - dir . Uni quyidagicha yozish mumkin :       b а bа )a(F )b(F )a(F dx x f . Shunday qilib , aniq integralni bevosita integral yig ` indi limiti sifati - da emas , balki Nyuton - Leybnits formulasi bo ` yicha hisoblash mumkin ; b) Aniq integralda o ` zgaruvchini almashtirish .  b a dx)x(f integral berilgan bo ` lsin. )x( y f  funksiya [ a , b ] intervalda uzluksiz funksiya. x=  ( t ) o ` zgaruvchini almashtirish bilan integrallash o ` zgaruvchisi t bo ` lgan yangi aniq integralga kelamiz. Bunda  (t),  (t) funksiyalar [  ,  ] intervalda uzluksiz hamda x =  (t) funksiya  va  ni mos ravishda a va b ga o ` tkazadi, ya ` ni  (  ) = a,  (  ) = b. Bu shartlar bajarilganda dt)t( ))t( ( dx)x( b a       f f

formula o ` rinli bo ` ladi; c) Aniq integralda bo ` laklab integrallash. Faraz qilaylik, u ( x ) va v ( x ) funksiyalar [ a , b ] intervalda differensiallanuvchi funksiyalar. Aniq integralda bo ` laklab integrallash quyidagi formula     b a b a b a )x( du)x(v )x(v)x(u )x( dv)x(u bo ` yicha amalga oshiriladi; d ) Agar : 1) )x(f funksiya toq bo ` lsa , ya ` ni )x( )x ( f f   , u holda   a a 0 dx)x(f ; 2) )x(f funksiya juft bo ` lsa, ya ` ni )x( )x ( f f   , u holda    a 0 a a dx)x( 2 dx)x( f f . Aniq integralning geometrik ma ` nosi quyidagicha: Aniq integral yuqoridan )x( y f   0 funksiyaning grafigi, quyidan 0x o ` qi, yon tomonlari esa x = a va x = b to ` g ` ri chiziqlar bilan chegaralangan egri chiziqli trapetsiyaning yuzasiga son jihatdan teng bo ` ladi (2-rasm). 2-rasm Misollar. Integralni hisoblang: a)   0 xdx sin ; b)   1 0 2x 1 dx (кв.бирл.) Sy x )x( y f  a b0

a) 2 )1 1 ( )0 cos (cos x cos xdx sin 0 0           b) 4 0 arctg 1 arctg arctgx x 1 dx 1 0 1 0 2        4. Aniq integralni taqribiy hisoblash Ko ` p hollarda berilgan funksiyaning boshlang ` ich funksiyasini elementar funksiyalarda ifoda etish mumkin bo ` lavermaydi. Bunday hollarda aniq integralni hisoblash uchun taqribiy formulalardan foydalaniladi. [ a , b ] integrallash kesmasi n ta teng va har birining uzunligi h = n а b ga teng bo ` laklarga bo ` linadi. 1. To ` g ` ri to ` rtburchaklar formulasi (3-rasm). ) y ...... y y(h уdx b а 1n 1 0       2. Trapetsiya formulasi (31.4-rasm).     b а 1n 2 1 n 0 ),y.......yy 2 yy (hydx xy 0 a= x 0 x 1 x 2 x i x n- 1 x n = by 0 y 1 y 2 y i y n- 1 y n )x( y f 

3-rasm 3. Parabola formulasi (Simpson formulasi) n - juft deb olingan hol. Integral quyidagicha hisoblanadi:) y y4 y2 .... y4 y2 y4 y(3 h уdx в а n 1n 2n 3 2 1 0            4-rasm 5. Aniq integralning geometrik tadbiqi a) Yassi shaklning yuzlarini hisoblash )x( y f  funksiya grafigi, x = a , x = b ikkita to ` g ` ri chiziq va 0 x o ` q bilan chegaralangan egri chiziqli trapetsiyaning yuzi )x(f  0 bo ` lsa, dxy dx)x( S b a b a     f (kv.birl.) formula bo ` yicha hisoblanadi (2-rasm). )x( y 2f  va )x( y 1f  egri chiziqlar bilan chegaralangan soha yuzasi  dx)x( )x( S b a 1 2    f f (kv.birl.) formula bilan topiladi. Bu yerda, a va b chiziqlar kesishish S a b x y )x(y 1f y n- 1 a= x 0 x 1 x 2 x i x n- 1 x n = b xy y 0 y 1 y 2 y i )x( y f  y n 0

nuqtalarining abstsissalari, [ a , b ] da )x(2f  )x(1f (5-rasm). 5-rasm b) Aylanish jismlarining hajmini hisoblash. )x( y f  uzluksiz egri chiziq, abstsissalar o ` qi hamda x = a , x = b ( a < b ) to ` g ` ri chiziqlar bilan chegaralangan egri chiziqli trapetsiyaning 0 x o ` q atrofida aylanishdan hosil bo ` lgan jismning hajmi  dx )x( V b a 2   f (kub. birl.) formula bo ` yicha hisoblanadi. Xuddi shunga o ` xshash, uzluksiz x =  ( y ) egri chiziq, ordinatalar o ` qi va y = c hamda y = d ( c < d ) to ` g ` ri chiziqlar bilan chegaralangan egri chiziqli trapetsiyaning 0 y o ` q atrofida aylanishdan hosil bo ` lgan jismning hajmi  dy )y( V d c 2    (kub. birl.) formula bo ` yicha hisoblanadi. c) Yassi egri chiziq yoylari uzunliklarini hisoblash )x( y f  funksiya [ a , b ] kesmada silliq bo ` lsa, u holda bu egri

chiziqning x = a , x = b to ` g ` ri chiziqlari bilan chegaralangan yoyining uzunligi dx )'y( 1 b a 2   l (birl.) formula bo ` yicha hisoblanadi. g) Aylanish jismlari sirtining yuzini hisoblash x = a , x = b to ` g ` ri chiziqlari bilan chegaralangan )x( y f  egri chiziqning 0 x o ` q atrofida aylanishdan hosil bo ` lgan sirt yuzi S x dx )'y( 1 y 2 S b a 2 x     (kv.birl.) formula bo ` yicha topiladi. Xuddi shunga o ` xshash, y = c , y = d to ` g ` ri chiziqlari bilan chegaralangan uzluksiz x =  ( y ) egri chiziqning 0 y o ` q atrofida aylanishdan hosil bo ` lgan sirt yuzi S y dy )'x( 1 x 2 S d c 2 y     (kv.birl.) formula bo ` yicha topiladi.

O'xshashlar

Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya

Kompleks o`zgaruvchili funksiyaning hosilasi

Aniq integral

Aniq integral 2

Differensial va integral hisob