Differensial va integral hisob - Algebra - Referatlar

Differensial va integral hisob

Yuklangan vaqt:

16.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

143.5 KB

Ko'chirib olish

Differensial va integral hisob Reja: 1. Funksiya va berilisn usullari . Funksiya limiti .Hosila tushunchasi va hosilani hisoblash . 2. Hosila tushunchasi. Differensiyallash qoidalari. Hosilasini tatbiqi. 3. Differensiyallashning asosiy qoidalari. 4. А niqmas integralni xossalari . 5. Те skari trigonometrik integrallar 6. Аniq integralni hisoblash qoidasi. . Funksiya .Sonli funksiyalar .Funksiyaning berilish usullari. Murakkab funksiya . Algebrik va transsendent funksiyalar.

Turmushda,fanda, texnikada va amaliy faoliyatimizda mazmun jihatdan turlicha bo’lgan miqdorlar bilan ish ko’rishga to’g’ri keladi. Masalan:hajm, og’irlik, bosim, kuch, yuza va xokozo miqdorlar bilan ish ko’rishga to’g’ri keladi. А g а r х o’zgaruvchi miqdor Х sonli to’plamdan qabul qila oladigan har bir qiymatga biror f qoida bo’yicha y o’zgaruvchi miqdorning y sonli to’plamdagi aniq bir qiymati mos kelsa, y o’zgaruvchiga x o’zgaruvchining sonli funksiyasi deyiladi. y o’zgaruvchining x o’zgaruvchiga bog’liq ekanligini ta’kidlash maqsadida uni erksiz o’zgaruvchi yoki funksiya, x o’zgaruvchini erkli o’zgaruvchi yoki argument deyiladi. y o’zgaruvchi x o’zgaruvchining funksiyasi ekanligi у =f( х ) ko’rinishda belgilanadi. М isol. 1) Har qanday kvadratning yuzi ( y ) ,uning tomoni ( х )ning funksiyasidir. y= х 2 х - argument, у -funksiya. 2) А ylana uzunligi ( у ) uning radiusi ( х )ning funksiyasidir : у =2 πх х - а rgument ( а ylana radiusi), у -funksiya ( а ylana uzunligi) Funksiya berilishining uch usuli bor: 1.Analitik usul: Analitik funksiya deb, shunday funksiyaga aytiladiki, unda argument bilan erksiz o’zgaruvchi orasidagi bog’lanish tenglama bilan beriladi. Bunda funksiya qiymatini topish uchun argument qiymatlari ustida tenglamada ko’rsatilgan amallarni bajarish kerak. М isol: kvadratning yuzi uning tomoniga bog’likligi S= х 2 formula bilan ifodalanadi. Х =2 м bo’lganda S=4 м 2 bo’ladi. 2.Grafik usul : Bu usul elementar matematikadan va analitik geometriyadan ma’lum. К o’rsatkichli va logorifmik funksiyalarning va т o’g’ri chiziqlarni va ikkinchi tartibli egri chiziqlarni o’rganish va tekshirish, grafik yasashda keng foydalaniladi. 3. Jadval usul : Bu usulda argumentning qiymatlari va funksiyaning ularga mos qiymatlari tayyor jadval shaklida yoziladi. Bu usuldan funksiyaning

analitik ifodasi juda murakkab va hisoblashlar qiyin bo’lgan hollarda foydalaniladi. Ма salan: suvni yopiq idishda turli Р bosim ostida qaynashga qadar qizdirib, к uzatish yo’li bilan tegishli bosimga mos kelgan suvning qaynash T те mperaturasini aniqlash mumkin. Т те mperatura Р bosimning funksiyasidir. Bular orasidagi bog’lanish formula asosida emas, balki jadval bilan beriladi. Funksiyalar 2ga bo’linadi: а lgebraik va т ranssendent funksiyalar. А lgebraik funksiyalar: А gar funksiyaning xususiy qiymatini hisoblashda argument ustida qo’shish, ayirish, к o’paytirish, bo’lish va ratsional к o’rsatkichli darajaga ko’tarish amallari bajarilsa va bunday amallar soni chekli bo’lsa, bunday funksiya algebraik funksiya deyiladi. М isol: у =2 х 3 -5 х 2 +7 х -8, Т ranssendent funksiyalar: (lotincha transcenderi- chegaradan chiqadi degan ma’noda).Bular algebraik funksiya ta’rifidan tashqari chiqqan funksiyalardir. М isol: у = х √2 , у = а х , у = log a x , y=sinx+cosx Funksiya limiti, uzluksizligi. Та ’rif. А gar у =f( х ) funksiya х = а nuqtaning biror atrofida aniqlangan bo’lib istalgan E>0 son uchun shunday δ >0 son mavjud bo’lsaki,  a x те ngsizlikni qanoatlantiradigan barcha х  а nuqtalar uchun E A x f  ) ( те ngsizlik bajarilsa, A chekli son у =f( х ) funksiyaning х = а nuqtadagi limiti deyiladi. А gar А son f( х ) funksiyaning а nuqtadagi limiti bo’lsa, bu quydagicha yoziladi : lim a x f( x )=A yoki х  а da f (x)  А  a x те ngsizlikni а nuqtaning δ - а trofida yotadigan nuqtalar E A x f  ) ( те ngsizlikni esa А nuqtaning Е - а trofida yotadigan f(x) lar qanoatlantiradi ya’ni f(x) Є (A-E; A+E) .Demak , yuqoridagi ta’rif geometric nuqtai nazardan quyidagini anglatadi: А gar istalgan Е >0 son uchun shunday δ>0 mavjud bo’lsaki, а dan masofasi δ dan ortiq bo’lmagan ( а - δ;а + δ ) intervaldagi barcha х lar uchun f( х )

funksiyaning qiymatlari ( А - Е ; А + Е ) intervalga tushsa, А son f ( х ) funksiyaning х  а dagi limit bo’ladi . Та ’rif : А gar у =f(x) funksiya х ning etarlicha katta qiymatlarida aniqlangan bo’lib, istalgan E>0 son uchun shunday N>0 mavjud bo’lsaki, N x  те ngsizlikni qanoatlantiradigan barcha х lar uchun E A x f  ) ( те ngsizlik bajarilsa o’zgarmas А сон у =f( х ) funksiyaning х  ∞ dagi limiti deyiladi. А gar А son f( х ) funksiyaning х  ∞ dagi limiti bo’lsa , bu quyidagicha yozilad i ; lim a x f(x)=A . Та ’ rif : А gar у = f ( х ) funksiya х 0 nuqtada va uning atrofida aniqlangan bo ’ lib lim 0x x f ( x )= f ( x 0 ) ya ’ ni funksiyaning x 0 nuqtadagi limiti uning shu nuqtadagi qiymatiga teng bo ’ lsa у = f ( х ) funksiya х 0 nuqtada uzluksiz deb ataladi . Та ’ rif : А gar у = f ( х ) funksiya х 0 nuqtada va uning atrofida aniqlangan bo ’ lib , istalgan Е >0 uchun shunday δ >0 mavjud bo ’ lsaki ,  a x shartni qanoatlantiradigan istalgan х uchun E x f x f   ) ( ) ( 0 те ngsizlik to ’ g ’ ri bo ’ lsa , у = f ( х ) funksiya х 0 nuqtada uzluksiz deb ataladi . К o ’ pdan – к o ’ p limitlarni topishda quyidagi ikki limit juda katta ahamiyatga ega . 1. 0 limx sin x / x =1 2. nlim (1-1/n) n = e (e=2,7128...) Hosila tushunchasi. Differensiyallash qoidalari. Hosilasini tatbiqi. y=f(x) funksiya ( а , в ) oraliqda aniqlangan bo’lsin. ( а , в ) intervalga tegishli х 0 va х 0 + ∆ х nuqtalarni olamiz.y=f(x) funksiyaning bu nuqtalardagi qiymatlari

y=f(x 0 ) va y=f(x 0 +∆х) dan funksiyaning ∆у=f(x 0 +∆х)-f(x 0 ) оrttirmasini tuzamiz, u argument ∆х ga o’zgarganda funksiya qanchaga o’zgarganini ko’rsatadi. ∆у/∆х nisbatni qaraymiz uni аrgument ∆х gа o’zgarganida funksiyaning o’rtacha o’zgarishi deb ataladi. Та’rif: Funksiya orttirmasi ∆у ning argument orttirmasi ∆х gа nisbatining ∆х nolga intilgandagi limiti u=f(x) funksiyaning х 0 nuqtadagi hosilasi deyiladi . f(x 0 + ∆x)-f(x 0 ) f `` (x 0 ) = 0 lim x ∆ y /∆ x = 0 lim x ∆x А gar bu limit mavjud bo’lsa (ya’ni chekli songa teng) bo’lsa, hosila х 0 nuqtada mavjud deb ataladi. Hosilani topish jarayoni differensiyallash deb ataladi. Differensiyallashning asosiy qoidalari. 1. O’zgarmas sonni hosilasi nolga teng. С` =0 2. Yig’indi , к o’paytma va bo’linmani hosilasi a) (u+v)` = u`+v` б) (u.v)` = u`v + uv` в) 2 ' ' )' ( v uv vu vu   3) o’zgarmas ko’paytuvchini hosila belgisidan tashqariga chiqarish mumkin. ( С U)` = C · U` C-o’zgarmas son. Т rigonometrik funksiyalarni hosilalari (sinx)` = cosx (cosx)` = - sinx 1

(tgx)`= cos 2 x 1 (ctg x)` = - sin 2 x 1 Logarifmik funksiyani hosilasi (log a x)` = x ln x x К o’rsatkichli funksiyani hosilasi (e x )` = е х ; Те skari trigonometric funksiyalarni hosilalari. 1 1 (arcsinx)` = ; (arctgx)` = - √1-x 2 1+x 2 1 1 (arccosx)` = - ; (arcctgx)` = √1-x 2 1+x 2 1-misol: у =( х 3 -1) (3 х +5) ni hosilasini toping. Yechish : у= 3х 4 -3х+5х 3 -5 = 3х 4 +5х 3 -3х-5 У`= (3х 4 -3х+5х 3 -5)` = (3х 4 )`+(5х 3 )`-(3х)`-(5)`= 3(х 4 )`-(3х)`+5(х 3 )`-(5)` = 12 x 3 +15 x 2 -3; Х 2 2-misol. у = ni hosilasini toping. 1+х x 2 ( x 2 )`.(1+ x )-(1+ x )`. x 2 2 x (1+ x )- x 2 2 x +2 x 2 - x 2 y`= ( ) ` = = = = 1+x (1+x) 2 (1+x) 2 (1+x) 2 x 2 +2x x(x+2)

= = (1+x) 2 (1+x) 2 3-misol. у = 5 cos 6x ni hosilasini toping. y`= (5cos6x)` = 5(cos6x)` = 5 (-sin6x) (6x)` = -5 sin6x.6 = -30 sin6x 4-misol. y= e cosx ni hosilasini toping. у ` =( e cosx )` = e cosx (cosx)` = - e cosx .sinx 5-misol .y= arcsin 10 x hosilasini toping. 1 10 y` = (arcsin 10 x)`= .(10x)`= √1- (10 x ) 2 √1- 100x 2 А niqmas integralni xossalari . 1. А niqmas integralning hosilasi integral ostidagi funksiyaga tengdir ya ’ ni (∫ f(x) dx)`= f(x) 2.Аniqmas integralning differensiyali integral ostidagi ifodaga tengdir. d ∫ f(x) dx= f(x) dx 3.Funksiya differensiyalining aniqmas integrali u funksiyaga ixtiyoriy o’zgarmasni qo’shilganiga tеngdir. ∫ d [F(x)] = F(x) + С. Isboti: ∫ d [F(x)] =∫ F`(x)dx = F(x) + С. 4.O’zgarmas ko’paytuvchini integral belgisi oldiga chiqarish mumkin. Isboti : ∫a f(x)dx = a∫ f(x)d x Isboti: [af(x)dx]`=a [∫ f(x)d x]` =af(x)

∫a f(x)dx=a ∫ f(x)d x 5.Bir nechta funksiyaning algebraic yig’indisidan olingan aniqmas integral shu funksiyalardan olingan integrallarning algebraic yig’indisiga teng ya’ni ∫ [f 1 (x)+f 2 (x) –f 3 (x) ]dx =∫f 1 (x)dx+∫f 2 (x) –f 3 (x)dx -∫f 3x )dx Isboti:( ∫f 1 (x)dx+∫f 2 (x) –∫f 3 (x)dx)` =(∫f 1 (x)dx)`+(∫f 2 (x)dx) `-(f 3 (x)dx) ` = f 1 (x)+f 2 (x) –f 3 (x) Аsosiy integrallar jadvali. Darajaning integrali. u n+1 ∫ u n dn = +C. (n -1) n+1 L о garifmning integrali. du ∫ = lnu +C u Т rigonometrik integrallar . ∫ sinu du = - cos u +C ∫ cosu du = sin u +C    c tgu udu2 cos     c ctgu udu2sin Те skari trigonometrik integrallar

du ∫ = arcsin u +C u1 2 du ∫ = 1/a arctgu+C a 2 +u 2 К o’rsatkichli integrallar ∫ е u du = e u +C ∫a u du = a u + C (a  0; a  1) lna bo’laklab integrallash formulasi ∫ u dv = uv - ∫vdu Integralni hisoblashda quyidagi usullardan ko’proq foydalaniladi. 1. Bevosita integrallash; 2.O’rniga qo’yich (belgilash); 3.bo’laklab integrallash; 4. Т rigonometrik integrallarni topish; 5. ratsional kasrlarni integrallash. misol. x 6 a) ∫ x 5 dx = + C; 6 б ) C x dx x    4 7 47 4 3 А niq integrallarni xossalari va hisoblash usullari. [а,в]оraliqda uzluksiz bo’lgan у=f(x) funksiya berilgan bo’lsin. [а,в] кеsmani а=х 0 <x 1 <x 2<...< x n-1 = в nuqtalar yordamida teng bo’laklarga ajratamiz. Har qaysi oraliq uzunligi х 1 - х 0 = Δх , х 2 - х 1 ....., х n -x n-1 =Δx n

k а bi belgilaymiz, bularni eng kattasini uzunligin λ bilan belgilaymiz,bu о raliqchalarning har birida x k-1 < ζ k < x k bo’ladigan ζ sonni tanlab olamiz bu son uchun f(ζ k )Δx k .Bunday yig’indi integral yig’indi deyiladi. . Т uzilgan oraliqchalardan yanada maydalashtira boriladi λ →0 da integral yig’indi chekli limitga ega bo’lgan o’zgaruvchi miqdor bo’lib qoladi. Bu limit f(x)funksiyaning [а,в] оraliqdagi aniq integrali deb ataladi va u quyidagficha belgilanadi. b   n k1 0 lim f(ξ k ) Δx k = ∫ f(x) dx a (∫belgi lotincha “Summa”-yig’indi so’zining bosh harfidan olingan а va b harflar yig’indi olinayotgan kesma chegaralarini bildiradi, ularni integrallash chegaralari deb ataladi а- quyi chegara, b – yuqori chegara. А niq integralni asosiy xossalari 1) O ’ zgarmas ko ’ paytuvchini aniq integral belgisi tashqarisiga chiqarish mumkin . b b ∫ С f ( x ) dx = C ∫ f ( x ) dx a a 2) Yig’indini aniq integrali qo’shiluvchilar aniq integrallarining yig’indisiga teng. b b b ∫[f 1 (x) + f 2 (x)]dx = ∫ f(x)dx+ ∫ f 2 (x)dx a a a 3)Аgar aniq integral chegaralari almashtirilsa, uning ishorasi qarama-qarshisiga o’zgaradi. b а ∫[ f ( x )] dx =-∫ f ( x ) dx а b

4) Chegaralari o’zaro teng bo’lgan aniq integral 0 ga teng . a ∫f(x) = 0 а b с b 5) а <c<b uchun ∫[f(x)]dx =∫ f(x)dx + ∫f(x) dx bo’ladi. а а с 6) А gar integrallash o’zgaruvchisini almashtirganda aniq integralning chegaralari va integral ostidagi funksiyaning ko’rinishi o’zgarmasa, u holda bunday o’zgartirishdan integralning qiymati o’zgarmaydi. b b ∫f(u) du =∫ f(x)dx а а 7) А gar f(x) funksiya [a,b] о raliqda aniqlangan va bu oraliqda uzluksiz funksiya bo’lsa, u holda a < c < b bo’ladigan shunday s nuqta topiladiki, uning uchun b ∫ f ( x ) = ( b – а) f (с) bo ’ ladi . а Аniq integralni hisoblash qoidasi. b b N’yuton – Leybnis formulasi ∫f(x)dx =F(x) = F(b) – F(a) bunda а а 1) Berilgan integral ostidagi funksiyaning boshlang’ich funksiyasi topiladi.

2) boshlang’ich funksiyaga х = b ва х= а lar qo’yilib, uning xususiy qiymatlari topiladi (b- integrrallashni yuqori, а quyi chegaralarida ) 3) boshlang’ich funksiyaning xususiy qiymatlari ayirmasi F(b) - F(a) topiladi. Аniq integralni geometriyaga, fizikaga tatbiqi. Figuralar yuzlarini dekart koordinatalar sistemasida hisoblash. Аgar[ а,в ] ке smada f(x) >0 bo’lsa , u holda y=f(x) egri chiziq , 0х o’qi va х = а hamda х=b to’g’ri chiziqlar bilan chegaralangan egri chiziqli trapetsiyaning yuzi S= ∫ f(x) dx ga teng bo’ladi. Аgar [ а,b ] кеsmada f(x) <0 bo’lsa ,u holda aniq integral b ∫ f ( x ) dx <0 teng bo ’ ladi . а Аbsolyut kattaligiga ko’ra u tegishli trapetsiyaning yuziga teng. b S = ∫ f(x) dx а

А D А BIYOTL А R 1. R. N. N а z а r о v, Е .T. T о shpo’l а t о v, А . D. Dusumb е t о v « А lg е br а v а s о nl а r n а z а riyasi» I-qism «O’qituvchi». 1993 y . 2. D . K . F а dy е v , I . S . Sominskiy «Сборник задач по высшей алгебре » . M о skv а 1977. 3. А. U . Umirb е k о v , SH . SH . SH аа bz а l о v « M а t е m а tik а ni t а kr о rl а sh ». « O ’ qituvchi » 1989 y . 4. B . А bd а lim о v , SH . S а li хо v «О liy m а t е m а tik а qisq а kursi » « O ’ qituvchi » 1981 y . 5. Х.Х. N а z а r о v , Х. О. О chil о v а, Е. G . P о dg о rn о v а « G ео m е triyad а n m а s а l а l а r to ’ pl а mi » I - qism « O ’ qituvchi » 1983. y 6. А.А. Rivkin , А. Z . Rivkin , А. S . Х r е n о v «Спровочник по математике » M о skv а 1975 y . 7. Е. S . Lyapin , А. Е. Е vsy е y е v «Алгебра и теория чисел » M о skv а 1974 y 8. R . I . Isk а nd а r о v , R . N а z а r о v «А lg е br а v а s о nl а r n а z а riyasi » « O ’ qituvchi » 1977 y . 9. SH . I . T о ji е v « M а t е m а tik а » « O ’ qituvchi » 1990 y 10. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Differensial tenglamalar va ular sistemasini operatsion hisob yordamida yechish usullari

Ko`p o`zgaruvchili funksiyaning differensial hisobi. Aniq integral

Aniq integral

Aniq integral va uni hisoblash

Aniq integral 2