Aniq integral va uni hisoblash - Algebra - Referatlar

Aniq integral va uni hisoblash

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

721.5 KB

Ko'chirib olish

Aniq integral va uni hisoblash Reja: 1. Aniq integral tushunchasi 2. Aniq integralning xossalari 3. N`yuton-Leybnis formulasi 4. Aniq integralni o`zgaruvchini almashtirish usuli bilan hisoblash 5. Aniq integralni bo`laklab integrallash

1. Aniq integral tushunchasi Ixtiyoriy  x f y funksiya biror ] , [ b a oraliqda berilgan bo`lib, u uzluksiz bo`lsin. ] , [ b a oraliqda n ta nx x x x x , , , , , 3 2 1 0  ketma- ket kuqtalar olamiz. U holda, bu nuqtalar ] , [ b a oraliqni n ta qismga ajratadi. Bunda 0x a va nx b deb olamiz. Hosil bo`lgan elementar kesmalarni quyidagicha ifodalaymiz: y ]. , [, ], , [], , [ 1 2 1 1 0 n n x x x x x x    x f y ] , [ 1 0 x x kesmada ] , [, 2 1 1 x x  da ] , [, 3 2 2 x x  da 3 va hokazo, ] , [ 1 n n x x  da 1 2 3 4 5 n n nuqta olamiz. U holda, quyidagi 0 0x a 1x 2x 3x 4x 5x nx b x yig`indi o`rinli bo`ladi:         1 1 2 2 0 1 1         n n n n x x f x x f x x f S     (1) yoki   . 1 1      nk k k k k x x f (2) n n n x x x x x x x x x       1 2 1 2 1 0 1 , , ,  belgilashlar kiritamiz. U holda (1) va (2) ni quyidagicha yozish mumkin:       n n n x f x f x f S            2 2 1 1 yoki         n n n nk k k n x f x f x f x f S               2 2 1 1 . (3) (3) ga  x f funksiyaning ] , [ b a oraliqdagi integral yig`indisi deyiladi. Ta`rif:  x f funksiyaning ] , [ b a kesmadag aniq integrali deb integral yig`indining elementar kesmalardan eng kattasining uzunligi 0  bo`lgandagi limitiga aytiladi va quyidagi ko`rinishda ifodalanadi:     . lim 1 0      b a n k k k x f dxx f   (4) Bunda a - integralning quyi, b - yuqori chegarasidir. Integralning o`qilishi: «Integral a dan b gacha, ef iks de iks». Agar  x f funksiya ] , [ b a oraliqda uzluksiz bo`lsa, u holda integral yig`indi nS chekli limitga ega bo`ladi, ya`ni qarralayotgan  x f funksiya

] , [ b ada integrallanuvchi bo`lib, integral yig`indining limiti ] , [ b a oraliqning bo`linish usuliga va har bir elementar kesmadagi  nuqtaning olinishiga bog`liq bo`lmaydi. Misol.  1 0 xdx integralni ta`rif asosida hisoblang. Yechilishi: Berilishiga ko`ra   ,x x f  0a va .1 b ]1,0[ oraliqni quyidagi ,0 0 x ,1 1 n x  1 ,1 , ,2 1 2      n n x n n x n x  nuqtalar yordamida n ta teng elementar kesmalarga ajratamiz va berilgan funksiyaning ularga mos qiymatlarini topamiz:   ,0 0  x f   , 1 2 1     n xf       .1 , 1 , , 2 2 2 1 2 2                 n n xf n n xf n xf n n  U holda, integral yig`indining qo`shiluvchilari   . 1 3 2 2 n k n n k x xf k k        Integral yig`indi quyidagicha bo`ladi:                           3 2 2 2 1 0 21 21 20 2 1 0 1 2 1 1 1 n n x x x n x n x xf S n k n k n k k k n       . 6 1 2 1 3 1 6 3 2 1 6 1 2 1 2 2 3 3 3 n n n n n n n n n n             U holda, .3 1 6 1 2 1 3 1 lim lim 2          n n S S n n Demak,   1 0 2 3 1 dx x kv. birl. 2. Aniq integralning xossalari 1- xossa. Har qanday M o`zgarmas son uchun quyidagi tenglik o`rinli:      b a a b M Mdx . (1) Isboti:  M x f  funksiyaning ] , [ b a dagi integral yig`indisini qaraydik:                  n i n i n i i i a b M x M x M x f 1 1 1 1 Demak, (1) tenglik o`rinli ekan. 2- xossa. O`zgarmas sonni integral belgisi oldiga chiqarish mumkin:        b a b a dxx f M dx x Mf . (2)

Isboti:  x Mf funusiyaning ] , [ b a dagi integral yig`indisi uchun quyidagi o`rinlidir:     . 1 1        n i i i n i i i x f M x Mf   Shuning uchun                  b a n i i i n n i i i n dxx f M x f M x Mf . lim lim 1 1   Demak,  x Mf funksiya ] , [ b a oraliqda integrallanuvchi bo`lib, (2) formula o`rinli ekan. 3-xossa. Agar  x f va  x g funksiyalar ] , [ b a oraliqda integrallanuvchi bo`lsa, ularning algebraik yig`indisi ham shu oraliqda integrallanuvchi bo`ladi, ya`ni:               b a b a b a dxx g dxx f dx x g x f . ] [ (3) Isboti:                         b a i n i i n i n i i i n x f x g f dx x g x f 1 1 lim ] [ lim ] [                   b a b a i n i i n dx x g dx x f x g . lim 1  4-xossa. Agar aniq integralning chegaralari o`zaro almashtirilsa, uning ishorasi qarama –qarshiga o`zgaradi:        b a a b dx x f dx x f . (4) Isboti talabalarga havola qilinadi. 5-xossa. Chegaralari o`zaro teng, ya`ni b a bo`lgan aniq integral nolga teng:   .0   a b dx x f (5) Isboti talabalarga havola qilinadi. 6-xossa. Agar  x f fnksiya ] , [ b a da musbat bo`lib, b a bo`lsa, quyidagi tengsizlik o`rinli bo`ladi:   .0   b a dx x f (6)

Isboti: ] , [ b a oraliq ixtiyoriy ] , [ 1 i i x x elementar kesmalarga ajratilganda va i nuqta ] , [ 1 i i x x da ixtiyoriy tanlanganda   0if va 0  ix bo`ladi. U holda,   .0 1    i n i i x f Bundan,     .0 lim 1        b a i n i i n dxx f x f 7-xossa. Agar ] , [ b a oraliqda b a bo`lganda  x x f  bo`lsa,        b a b a dx x dx x f  . (7) o`rinli bo`ladi. Isboti: Shartga asosan    .x x f  U holda, uni ] , [ b a da integrallaymiz:     .0 ] [    dx x x f b a  3-xossaga asosan     .0     dxx dx x f b a b a  8-xossa. Agar ] , [ b a oraliqda b a bo`lib, m va M lar  x f funksiyaning shu oraliqdagi eng kichik va eng katta qiymatlari bo`lsa, quyidagi o`rinli bo`ladi:      .a b M dxx f a b m b a      (8) Isboti: Shartga asosan  . M x f m   Tengsizlikni ] , [ b a oraliqda integrallaymiz:   .      b a b a b a Mdx dxx f mdx U holda, 2- xossaga va 1- xossaga asosan      .a b M dxx f a b m b a     

9-xossa. (O`rta qiymat haqidagi teorema). Agar  x f funksiya ] , [ b a oraliqda uzluksiz bo`lsa, bu oraliqda shunday c nuqta mavjud bo`ladiki, uning uchun    .a b c f dxx f b a    (9) tenglik o`rinli bo`ladi. Isboti: ] , [ b a oraliqda m va M lar  x f funksiyaning eng kichik hamda eng katta qiymatlari bo`lsin. U holda, 8 –xossaga asosan      .a b M dxx f a b m b a      Bundan,   M dxx f a b m b a     1 .  x f funksiya uzluksiz bo`lganligi sababli u ] , [ b a oraliqdagi barcha qiymatlarni qabul qiladi. U holda, c ] , [ b a dagi 1x va 2x nuqtalar orasida yotadi, ya`ni .2 1 x c x   Bundan .b c a   Demak,   cf dxx f a b b a    1 yoki     .c f a b dxx f b a    3. N`yuton-Leybnis formulasi Faraz qilaylik,  x f funksiya ] , [ b a oraliqda uzluksiz bo`lsin. U holda, funksiya shu oraliqda boshlang`ich funksiyaga ega bo`ladi. Boshlang`ich funksiyalaridan biri  x Q bo`lib, u quyidagidan iborat bo`lsin:      x a dtt f x Q , bunda .b x a   (1) Shu oraliqda  x f funksiyaning boshqa boshlang ` ichi  x F ham mavjud bo ` lsin . U holda, bu boshlang`ich funksiyalar bir – biridan biror c o`zgarmas songa farq qilishi ma`lum, ya`ni       x a c x F dttf . (2) Agar a x bo`lsa, (1) tenglik hamda 5- xossaga asosan quyidagiga ega bo`lamiz:

      a a c а F dttf . (3)    . ,0 a F c c a F    (4) (4) ni (2) ga qo`ysak         x a a F x F dtt f . (5) hosil bo`ladi. b x deb olsak          b a a F b F dxx f . (6) (6) formulaga Nyuton –Leybnis formulasi deyiladi.    a F b F  ayirmani quyidagi ko`rinishlarda yozish qabul qilingan.  ba x F yoki    ba x F U holda, (6) formula bunday ifodalanadi:        .a F b F x F dxx f b a b a     (7) Yuqori chegarasi o`zgaruvchidan iborat bo`lgan (5) aniq integralni hisoblashning Nyuton –Leybnis usuli quyidagi ko`rinishda bo`ladi:      .a F x F t F dtt f x a x a     (8) Shuningdek, quyi chegarasi o`zgaruvchidan iborat bo`lgan aniq integral ifodasi esa quyidagicha bo`ladi:      .x F b F t F dtt f b x b x     (9)    b a dx x f aniq integralni hisoblashda quyidagi bosqich ishlari ketma – ket bajariladi: 1. Quyidagi aniqmas integral topiladi:        .c x F dxx f 2.   c x F  ning b x dagi qiymati topiladi, ya`ni   .c b F  3.   c x F  ning a x dagi qiymati hisoblanadi, ya`ni   .c a F  4.          a F b F c a F c b F      ayirama topiladi.

1-misol.  3 1 2dx x integralni hisoblang. Yechilishi: Bunda 1 a va 3 b . 1. Aniqmas integral dx x 2 ni hisoblaymiz: . 3 3 2 c x dx x    2.  b F ni topamiz:   .9 3 3 3 3   F b F 3.  a F ni topamiz:    .3 1 1   F a F 4.    .3 28 3 26 3 1 9      a F b F Demak, .3 28 3 1 9 3 1 3 3 3 3 3 3 1 3 1 3 2        x dx x 2-misol. Hisoblang:  b a xdx cos . Yechilishi: Integralni hisoblashni yuqoridagi bosqichlar asosida, ya`ni (7) formulani qo`llash orqali bajaramiz:   . sin sin sin sin sin cos b a a b x xdx b a b a       3-misol. Integralni hisoblang:     3 2 3 . 2 dx x x Yechilishi: Aniq integralning 3- xossasiga asosan berilgan integralni ikki qismga ajratamiz va Nyuton –Leybnis formulasidan foydalanib, hisoblaymiz:   .4 1 21 4 85 4 9 4 4 81 2 2 4 2 2 3 2 3 2 3 2 3 2 2 3 2 4 3 3               x x xdx dxx dxx x Mustaqil yechish uchun mashqlar. №1.  2 1 xdx №7.     3 1 3 . 2 dx x x

№2.  3 0 2dx x №8.       4 0 2 . sin2 cos 3  dx x x №3.     0 1 1 dx x №9.     1 1 3 . 3 2 dx x №4.      2 1 2 3 2 3 4 dxx x x №10.       1 3 2 . 1 7 dx x №5.   0 sin xdx №11.  8 0 2dx x №6.   2 cos xdx №12.      0 . sin5 2 dxx ex O`rta qiymat haqidagi teorema Teorema. Agar  x f funksiya ] , [ b a kesmada uzluksiz bo`lsa, u holda, shu kesmada shunday c nuqta mavjud bo`ladiki, uning uchun    a b cf dxx f b a    (1) tenglik o`rinli bo`ladi. Isboti: Faraz qilaylik, b a bo`lsin. U holda, funksiyaning berilgan ] , [ b a kesmadagi eng katta qiymati M va eng kichik qiymati m bo`lsin, ya`ni  M xf m   . (2) ] , [ b a da (2) tengsizlikni integrallaymiz:   . dx M dxx f mdx b a b a b a      Bundan,      .a b M dxx f a b m b a      (3) (3)ni 0 a b ga hadma – had bo`lamiz:   M dxx f a b m b a     1 . (4) Berilgan  x f funksiya ] , [ b a da uzluksiz bo`lganligi uchun qo`yi va yuqori chegara oralig`idagi (ya`ni [ m , M ]) istalgan qiymatni qabul qiladi. U

holda, ] , [ b a da shunday c nuqta mavjud bo`ladiki,       b a dxx f a b cf 1 bo`lishini ta`minlaydi. Bu esa (1) formuladan iborat. Teorema isbot bo`ldi. 4. Aniq integralni o`zgaruvchini almashtirish (o`rniga qo`yish) usuli bilan hisoblash Aniqmas integralni o`zgaruvchini almashtirish usulida yechishdan ma`lumki, agar integrallash qoidalari, xossalari yoki formulalar yordamida integrallash qiyinlik tug`dirsa integral ostidagi funksiyaga yangi o`zgaruvchi kiritish lozim. Aniq integralni hisoblashda ham shu usul qo`llaniladi.    b a dx x f ni o`zgaruvchini almashtirish usulida hisoblash talab qilinsin. Yangi t o`zgaruvchini kiritaylik. U holda, .t x  t  funksiya ] , [ b a kesmada uzluksiz va differensiallanuvchi bo`lsin. Agarda t o`zgaruvchi ] , [   kesmada o`zgarganda x o`zgaruvchi ] , [ b a da o`zgarsa, ya`ni   ,a     ,b   hamda   t f murakkab funksiya ] , [   kesmada uzluksiz va aniqlangan bo`lsa, quyidagi formula o`rinli bo`ladi:       .dtt t f dxx f b a          (1) (1) formulaga o`zgaruvchini almashtirish usulida integral formulasi deyiladi.  x F funksiya  x f ning boshlang`ichi bo`lsin. U holda,   t F  funksiya    t t f     ning boshlang`ichi bo`ladi. Shuning uchun                           b a dxx f a F b F F F dtt t f .         Demak, (1) formula hosil bo`ldi. Yuqoridagilarni umumlashtirib, o`zgaruvchini almashtirish usulida integrallashni quyidagi ketma – ketlikda bajarish tavsiya qilinadi: 1. Imkoni bo`lsa, integral ostida berilgan ifodani soddalashtirish. 2. Yangi o`zgaruvchini kiritish ( t x  ).

3. Integralning yangi chegaralarini aniqlash. 4. Hosil bo`lgan integralni hisoblash. 1- misol.     3 2 3 1 2 dx x ni hisoblang. Yechilishi: t x  1 2 almashtirishni bajaramiz. Uning ikkala tomonini differensiallaymiz:   , 1 2 du x d   . 2 du dx  Bundan . 2 1du dx  Integralning yangi chegaralarini topamiz. Buning uchun u x  1 2 dagi x ning o`rniga avval integralning yuqori chegarasi 3 ni, keyin esa quyi chegarasi 2 ni qo`yib hisoblaymiz: ,5 1 3 2    юu .3 1 2 2    кu Demak, yangi chegaralar 5юu va 3кu ekan. U holda,               3 2 3 2 3 2 4 4 4 3 3 . 68 3 5 8 1 4 2 1 2 1 1 2 u du u dx x 2- misol. Integralni hisoblang:     2 0 4 1 2 dx x . Yechilishi: Integral ostidagi 1 2 x ni t o`zgaruvchi bilan almashtiramiz. U holda t x  1 2 ning differensiali quyidagicha bo`ladi: . 2 dt dx  Bundan, . 2 1dt dx  Endi yangi chegaralarni topamiz. Buning uchun t x  1 2 dagi x ning o`rniga yuqori chegara 2 ni, keyin esa quyi chegara 0 ni quyib hisoblaymiz: 2x da ,5  юt 0 x da .1кt Demak, yangi integralning yuqori chegarasi 5юt , quyi chegarsi 1кt ga teng ekan. Yuqorida aytilganlarning analitik ifodasini keltiramiz:                          .1 , 1 0 2 , 1 2 ;5 , 1 2 2 , 1 2 2 1 , 1 2 1 2 2 0 4 к ю t t t x t t t x dt dx t x dx x   .4, 312 3124 10 1 1 5 10 1 10 5 2 1 2 1 5 5 5 1 5 5 1 5 1 5 4           t t dt t 3-misol. Integralni hisoblang:    a a dx x a 0 2 2 .0 ,

Yechilishi: Bunda integral ostidagi ifodadagi x ni t asin bilan almashtiramiz: . sin t a x U holda, tdt a dx sin  hosil bo`ladi. Endi integralning yangi chegaralarini topamiz: a x da , sin t a a ,1 sin t ;2  юt 0 x da , sin 0 t a  ,0 sin t .0 кt Demak,                 tdt a t a a t t tdt a dx t a x dx x a к ю a cos sin .0 ,2 cos , sin 2 0 2 2 2 0 2 2                 2 0 2 0 2 0 2 2 2 0 2 2 2 2 2 cos 2 2 2 2 cos 1 cos cos cos      tdt a dt a dtt a tdt a tdt a t a a                     0 sin 2 1 2 2 sin 2 1 0 2 2 2 sin2 1 2 2 2 0 2    a t t a . 4 2 2 0 2 1 0 2 1 2 2 2 2 2    a a a            4-misol. Integralni hisoblang:    21 0 2 . 4 1 1 dx x x Yechilishi: Integral ostidagi ifodani ikkita kasrga ajratib, integrallar yig`indisiga keltiramiz va ularni alohida – alohida hisoblaymiz, ya`ni:          21 0 21 0 2 2 21 0 2 4 1 1 4 1 4 1 1 dx x dx x x dx x x . Birinchi integralda , 4 1 2 t x   ikkinchisida esa u x 2 almashtirishni bajaramiz. U holda, birinchi integralning yangi chegaralari: ,2 юt ,1кt ikkinchisiniki esa ,1 юu 0кu bo`ladi. Integralni hisoblashning analitik ifodasi quyidagicha:           21 0 21 0 2 2 21 0 2 4 1 1 4 1 4 1 1 dx x dx x x dx x x

                               1 2 2 1 2 , 1 2 8 1 4 1 2 к ю к ю u u du dx u x t t dt xdx dt x                1 0 2 1 1 0 2 1 1 0 2 1 2 2 2 1 ln8 1 1 1 2 1 1 8 1 12 1 8 1 arctgu t du u dtt du u dtt     . 48,0 0 2 2 2 1 2 ln8 1 0 1 2 1 1ln 2 ln 8 1              arctg arctgMustaqil yechish uchun mashqlar Quyidagi integrallarni o`zgaruvchini almashtirish usuli yordamida hisoblang: №13.     5 4 3 4 dx x . №21.   a a dx x a 2 2 . №14.     1 0 1 3 1 dx x . №22.   1 0 2 1 dx x . №15.   2 1 1 5 1 dx x . №23.      2 2 cos 1 sin2 dx x x . №16.     1 0 2 4 3 1 2 dx x x . №24.   3 0 2 2 9 2 dx x x . №17.   2 0 2 3 1 9 dx x x . №25.    8 12 2 2 2 2 2 cos 4 sin 2 cos 4 sin   dx x x x x . №18.     7 03 2 8 1 dx x . №26.   2 4 3 cos sin   xdx x . №19.   3 0 1 dxx x . №27.   1 0 3 7 dx e dx e x x . №20.   13 5 1 2 dx x . №28.   2 0 sin cos 4  xdx e x . 5. Aniq integralni bo`laklab integrallash  x u va  x v funksiyalar berilgan bo`lib, ular ] , [ b a kesmada uzluksiz hosillalar (  x u va  x v ) ga ega bo`lsin. U holda, bizga ma`lum bo`lgan

            x v x u x v x u x vx u    (1) tenglikni ] , [ b a kesmada integrallaymiz:                      b a b a b a dx x v x u dx x v x u dx x v x u . (2) (2)ni quyidagi ko`rinishda ham ifodalash mumkin:   .         b a b a b a dxvu vdx u dx uv (3) (3)ning chap tomonini quyidagicha yozish mumkin:   b a b a uv dx uv    . (4) U holda (3):       b a b a b a dxvu vdx u uv (5) yoki .     b a b a b a vdu uv udv (6) hosil bo`ladi. Bu formulaga aniq integralni bo`laklab integrallash formulasi deyiladi. 1-misol.  2 cos  a xdx x integralni hisoblang. Yechilishi: Berilgan aniq integralni bo`laklab integrallash usulida yechish uchun u x va dv xdx  cos deb belgilaymiz. U holda, du dx  va x v sin bo`ladi. Bularni (6)ga qo`yamiz:                 2 0 20 2 0 sin sin sin cos , cos cos    xdx x x x xdx v dv xdx du dx ux xdx x .1 2 1 0 2 0 cos 2 cos 1 2 cos 0 sin 0 2 sin 2 20                     x 2-misol. Hisoblang:  1 0 . dx xe x

Yechilishi: (6) formulani qo`llaymiz:                 1 0 1 0 0 1 10 1 0 0 1 , dxee e dxe xe edxev dvdxe dudx ux dxxe x x x x x x x .1 0 1 0       e e e e e t 3-misol. Hisoblang:  6 0 . cos  xdx Yechilishi:                    6 0 6 0 6 0 .129 1 3sin3 1 3sin3 3sin3 1 , 3cos 3cos    xdx x x x v dv xdx dudx ux xdx x 4-misol. Hisoblang:  2 6 2 . sin   dxx x Yechilishi: Belgilashlar kiritamiz, so`ngra (6) formulani qo`llaymiz:                   2 6 2 6 2 6 2 2 2 sin , sin sin       ctgxdx ctgxx ctgx x dx v dvx dx du dx ux dxx x          2 6 2 6 2 6 2 1 ln 1ln 6 3 sinln 6 3         x ctgxdx xctgx .2 ln 6 3 2 ln 1ln 6 3 2 1 ln 6 3           Mustaqil yechish uchun mashqlar №29.     2 1 3 2 1 xdx x . №33.  3 1 ln xdx . №30.     3 1 5 2 1 128 dx x x . №34.   0 sin xdx x . №31.     2 21 3 1 2 dx x . №35.  e x dx 1 .

№32.  4 6 2 sin   xdx . №36.  2 0 dx xe x .

Adabiyotlar 1. Abdalimov V., Solixov Sh. Oliy matematika qisqa kursi.- Toshkent: O`qituvchi, 1981. 2. Bogomolov N.V. Matematikadan amaliy mashg`ulotlar. – Toshkent: O`qituvchi, 1984. 3. Vigodskiy M.Ya. Spravochnik po v ы sshey matematike.-Moskva: Nauka, 1977. 4. Glagolev N.S. va boshqalar. Matematika, III qism. - Toshkent : O`qituvchi, 1947. 5. Kachenovskiy M.I. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. 2-qism. – Toshkent: O`qituvchi, 1982. 6. Kudryavsev V.A., Demidovich V.R. Kratkiy kurs v ы sshey matematiki. - Moskva: Nauka, 1985. 7. Loboskaya N.L. Osnov ы v ы sshey matematiki. – Minsk, 1978.

O'xshashlar

Aniq integral

Aniq integral 2

Aniq integral va uning asosiy xossalari

Aniq integralni taqribiy hisoblash

Aniq integrallarni taqribiy hisoblash