Юсуф Хос Хожиб асарларининг тарбиявий ахамияти - Adabiyot - Referatlar

Юсуф Хос Хожиб асарларининг тарбиявий ахамияти

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

Юсуф Хос Хожиб асарларининг тарбиявий ахамияти Режа : 1. Юсуф Хос Ҳожибнинг ҳаёти ва ижтимоий фаолияти “Қутадғу билиг” асарининг яратилиши. 2. Асар яратилган тарихий шароит. 3. Асарнинг тузилиши, сюжети. 4. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асарида етук инсонни камолга етказиш масалалари.

Юсуф Хос Ҳожибнинг хаёти ва фаолияти, асарнинг яратилиши ҳақида қисқача маълумот. Тадқиқотчиларнинг фикирларига кўра Юсуф Хос Ҳожибнинг таржимаи ҳолини унинг ўз асарида ёзиб қолдирган маълумотлардан биламиз холос: Мўниқи таруғлақ Қўз ўрду эли, Туб-асли насабдан юришиш тили, Бу туғмиш элиндин чиқиб боргони, Китобни қўшибон тугал қилғони. Борусин битмиш,етурмиш низом, Бу Қошғар элинда қўшилмиш тамом. Қўз ўрду ўлкаси аслида эли, Туб асли насабдан сўз очди тили. Туғилган элидан чиқиб боргани, Китобни жам этиб тугал қилгани. Борини битибдир не эса калом, Бу Қашқар элида тугади тамом. Юқоридаги мисралардан Юсуф Хос Ҳожибнинг туғилган жойи Қўз ўрду (яъни Боласоғун) экани, аммо уни ёзишда турли ўлкаларга сафар қилгани ва ниҳоят уни ватани Қашқарда тугатгани тахмин қилинади. Демак, Юсуф Хос Ҳожиб Боласоғунда туғилган, ўз асарини ёши элликдан ўтганда ёзган. Асарнинг Ҳижрий 462 (1069-1070)ёзиб тугатганлиги, уни ўн саккиз ойда, яъни 461 йилнинг биринчи ярмида бошлаб, 462 йилнинг ўрталарида тугатганлиги, агар бу даврда Юсуф Хос Ҳожиб 50 ёшлар атрофида бўлса, 410 (1019 милодий) йилларда туғилганлиги тахмин этилади. Тегурди менга элчи эллик йашим, Қуғу қилди қўзғун туси-таг башим. (Эллик ёшим менга қўл тегизди,

Қора (қузғун)тусидек бошимни оқ (қуш) Қилди (яъни сочим оқарди). Йил алтмиш эки эрду тўрт юз била, Бу сўз сўзладим мен тутиб жан сура, Тугал ўн саккиз айда айдим бу сўз, Ўқурдум, адирдим сўз эвдиб тера. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асари 6500 байтдан ёки 13000 мисрадан иборат. Буюк мутафаккир асарни ёзиб тугатгач, қорахонийлар хукмдори Тавғачхон (китобда Тавшач Улуғ Буғра Қорахон (хоқон) Або Али Ҳасан бинни Сулаймон Арслон Қорахон (хоқон) номлари билан зикр этилган) ҳузурига келиб, унга тақдим этади. Китоб хонга манзур бўлиб, унинг муаллифига хос Ҳожиблик лавозмини беради. “Қутадғу билиг” асари катта шуҳрат қозонади. У ўз асарида тиббиёт, фалакиёт, тарих, тиббиёт, география, риёзиёт, ҳандаса, фалсафа, адабиёт, таълим-тарбия, фиқх соҳасига оид фикрларни баён этиб, файласуф ва қомусий олим сифатида ўзини намоён этди. Чунончи у барча ижтимоий табақалар ўртасидаги муомила муносабатларни ёритиш билан дипломатияга оид қоидалар тизимини яратди, турли касб эгаларининг касбу корига оид талаблар ва жамиятнинг ахлоқий тамойилларини тараннум этиш билан таълим-тарбия соҳасига ўзига хос услубни яратди. Қутадғу билиг-бахт ва соадатга элтувчи билим, таълим деган маънони билдиради. Демак, асар номидан ҳам унинг панд-насиҳат таълим-тарбия оид, етук дидакдик асар, ҳар томонлама етук инсонни тарбиялайдиган дарслик эканлиги яққол кўриниб турибди. Асарнинг муккамал нашрини тайёрлашда ҳамда уни тадқиқ этишда ўзбек олимларининг ҳиссаси айниқса диққатга сазовор. Биринчи бўлиб профессор Фитрат 1924 йилда наманган нусхасини олиб, кутубхонага келтиради ва у ҳақида мақола эълон қилади.

“Қутадғу билиг”нинг мукаммал нашри ўзбек олими Қ.Каримов томонидан амалга оширилади ва тадқиқ этилади. Уни таҳлил этишда С.М. Муталбоев, Н.М.Маллаевларнинг ҳам хизмати катта. “Қутадғу билиг”нинг ҳозирги ўзбек тилидаги болаларбоп баёни эса Б.Тўхлиев томонидан нашр этилади. Юсуф Хос Ҳожибнинг ахлоқий дидактикаси Қ.Каримов, Й. Жумабоев томонидан ҳар томонлама тадқиқ этилади. Асар яратилган тарихий шароит. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асари педагогика тарихида таълимий-ахлоқий усулда ёзилган барча асарларнинг тамал тоши десак бўлади. Юсуф Хос Ҳожибнинг X асрнинг ўрталарида ташкил топган Қорахонийлар хукмронлиги даврида яшаб ижод этади. Қорахонийлар Сирдарёдан Еттисувгача, Шимолий Фарғона ва бутун Шарқий Туркистонда ҳукмронлигини ўрнатгандан сўнг Моварауннаҳрнинг ички ҳудудларига ҳам кириб бориб, Қошғардан тортиб Каспийгача бўлган кенг майдонда ўз давлатини таркиб топтирган эди. Унинг марказий Қошғар(Ўрдикент) бўлиб, Шимолда Боласоғун (Қўзурду), /арбда Самарқанд,Марказдаги Ўзганд йирик шаҳарларидан ҳисобланарди. Ҳар бир давлатда бўлганидек, Қорахонийлар давлатининг ҳам идора қилиш усули, юргизадиган сиёсати, қонунлари, тарбия тамойиллари ифодаланган қомус-низомнома зарур эди. Ҳудди ана шундай зарурият туфайли “Қутадғу билиг” асари ҳам яратилди. Бу асарда қорахонийлар давлатини мустаҳкамлаш, унинг идора усулларини яратиш, барча табақа, тоифадаги кишиларнинг хулқ-атвори, жамиятда тутган ўрни, давлатни иқтисодий, ижтимоий, маданий жиҳатдан мустаҳкамлаш, давлатнинг мустаҳкамлигининг бош таянчи-инсонни маънавий камолга етказиш масалаларини қамраб олинади. Юсуф Хос Ҳожибнинг бу мураккаб вазифани ҳал этишда фақат донишманд, қомусий мутафаккир сифатидагина эмас, балки тарбияшунос олим сифатида ҳам ўзини намоён этди. Шунга кўра у яратган “Қутадғу

билиг” асари таълим-тарбия тарихи унинг назарий масалалари, комил инсонни шакллантиришда айниқса муҳим аҳамият касб этади. “Қутадғу билиг” асарида ҳокимият қорахонийлар қўлига ўтиши муносабати билан таълим ва тарбиянинг ҳам ҳокимиятни мустахкамлаш ва тараққий этириш учун хизмат этадиган ўзига хос талаб ва тамойилларни белгилаш зарур эди. Шунинг учун ҳам мазкур асар дидактик, яъни таълимий- ахлоқий услубда ёзилди. Ўша даврларда бундай асарлар (масалан, “Низом ул-мулкнинг”, “Сиёсатнома”, Кайковуснинг “Қобуснома”)ёзиш анъанага кирган бўлса ҳам, ҳар бири ўзига хос йўл-услубга эга бўлиб, “Қутадғу билиг” улардан олдин яратилгандир. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асари таълимий-ахлоқий асар сифатида педагогика тарихида энг юқори ўринларда туради. Асарнинг тузилиши ва сюжети - “Қутадғу билиг” асари Шарқда панднома типидаги анъанавий китоб тузиш тартибига риоя қилган ҳолда тузилган. Аввал насрий муқаддима, сўнг 73 бобдан иборат китобнинг мундарижаси берилади. Дастлабки ўн бир фасли дебоча бўлиб, ҳамда наът ва Қорхонни мадх этиш, таълиф мақсади, етти кавокиб ва ўн икки бурж, тилнинг аҳамияти, муаллифнинг ўзри, эзгулик ҳақида. Билим олишнинг аҳамияти, китобга ном берилиши, кексаликдан афсусланиш каби фасллардан иборатдир. Ўн иккинчи фаслдан бошлаб асосий воқеа баён этилади. Лекин асарда маълум бир сюжет йўқ. Асар тўрт қаҳрамон-Кунтуғди адолат рамзи, вазир Ойтулди-давлат ва бахт рамзи, вазирнинг ўғли Ўғдулмуш- ақл рамзи сифатида, Ўзғурмуш-вазирнинг қариндоши қаноат тимсоли ўртасидаги мунозара асосида ҳаётий масалалар бир-бирига боғланган ҳолда баён этилиб, китобни ёзишдан ўз олдига қўйган мақсадга бўйсиндирилади. “Қутадғу билиг” Каюм Каримов таъкидлаганидек, “Адабий асар. Бадиий адабиётнинг типик наъмунаси. Лекин у эпопия ҳам эмас,тўлиғи билан лирик рухда ҳам эмас. У ахлоқ ва одоб, таълим ва тарбия ҳамда маълум маънавий камолатнинг йўл-йўриқларини, усулларини, чора-

тадбирларини мужассамлаштирган қомусдир... бу асар том маъноси билан дидактик руҳда ёзилган таълим-тарбия, одоб-ахлоқ ва хикмат дарслигидир”. Кунтуғди номли Элиг адолат билан ҳукмронлик қилади, у халқпарвар ҳоқон, ўз давлатини ақл-заковат билимга таяниб идора этади ва донг таратади. Ойтўлди ақли баркамол йигит. Элиг синовида ўзининг ақлий биркамоллигини намоён этиб, вазирлик лавозимини эгаллайди. У эл-юртни яшнатган бир пайтда хасталаниб, ўлими олдидан ўғлига панд-насиҳат беради. Ўғдулмуш отаси ўрнига Элигнинг хизматига киради ва ақли, заковати, билими, яхши хулқ-атвори билан Элигнинг, ҳам элу халқнинг эътиборини қозонади. Давлат ишлари кўпайиб богани туфайли Кунтуғди Элиг Ўғдулмушдан унга ёрдам бера оладиган бирор киши борми, йўқми, деб сўрайди.Ўғдулмуш унга Ўзғурмиш деган ўта зукко, ақлли қариндоши борлиги аммо у тарки дунё қилганлигини айтади. Шунда Кунтуғди уни Ўзғирмишни топиб келишни буюради. Аммо Ўзғирмиш икки марта ҳам таклифни рад этади, фақат учинчи марта Элиг уни хизматга эмас, бундай одамни бир кўриб, у билан суҳбат қуриш орзусида эканлигини айтади. Шунда Ўзғирмиш рози бўлади ва Элиг билан учрашади. Улар ўртасида маълум суҳбат ва зиёфатдан сўнг, Ўзғирмиш яна ўз жойига қайтиб кетади. Ўғдулмиш кексайиб қолгандан сўнг Ўзғирмишнинг ҳузурига боради ва тарки дунё қилиш керакми, ёки давлат ишларини давом эттириш зарурлигини сўрайди. Ўзғирмиш унга дунё ишлари билан машғул бўлишни маслаҳат беради, қайтариб юборади. Тез орада Ўзғирмишоғир дард билан беморланиб, оламдан ўтади. Ана шу тўрт қаҳрамонниг суҳбатлари, муносабатлари асосида Юсуф Хос Ҳожиб ўз мақсад ва ғояларини баён этади. Ойтўлдининг ўғли Ухғурмиш билан Элигнинг сухбатида эса сарой амалдорлари: беклар, вазирлар, лашкар бошилар, ҳожиблар, элчилар,сар

хотиб, хазинадор, дастурхончилар, шаробдорлар, бегларнинг ўз хизматкорларига муносабати қандай бўлиши кераклиги баён этилади. Кўриниб турибдики, “Қутадғу билиг”-даги бош ғоя-инсонни ҳаётда бахт-саодатга элтувчи асосий қарашлари рамзий қаҳрамон: Кунтуғди-Элиг подшо, адолат тимсоли, Ойтулди-вазир давлат тимсоли, Ўғдулмиш-вазир ақл тимсоли, Ўзғирмиш-вазир қариндоши. қаноат тимсолининг ҳаёт ва давлатни бошқариши жараёнидаги ҳатти-ҳаракатлари ва фикрлари орқали берилганки, булар инсон камолотининг муҳим мезонлари саналади. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асарида етук инсонни камолга етказиш масалалари. Мазкур асарда инсоннинг жамият ва ҳаётда тутган ўрни, бурчи ва вазифалари ҳақидаги муаммолар ўзига хос бир тарзда баён этилади. Мутафаккир китобнинг анъанавий бошланмасидан кейинроқ инсоннинг ҳақиқий бахти билимда эканлиги баён этади. Яна илм заковатнинг аҳамияти ҳақида қатор бобларда ҳам фикр юритиш билан бирга унга алоҳида боблар ҳам бағишланади. Лекин олим фақат илм-маърифатнинг аҳамиятини кўрсатибгина қолмайди, у билим ва заковатнинг амалдаги ўрнини ҳам ёритади. У билимни буюк, ўқувни улуғ деб таърифлайди. Чунки заковатли инсон улуғ бўлади, билимли киши буюк бўлади, деб илмли кишиларни асл тоифадаги кишиларга қўшади. Олим эзгу ишларнинг барчаси илм туфайли амалга ошрилиши мумкинлигини айтади. Ўша даврда олим “Билим ҳатто осмон сари йўл очур” деб башорат қилади. У дунёда одам пайдо бўлибдики, фақат билимли кишиларгина эзгу иш қилиб, адолатли сиёсат юргизиб келган, деб, инсон яратилгандаёк унга билим, ўқув-заковат берилганлиги, ана шу билим ва заковати туфайли кишилар разолатдан покланганлигини ўқтиради. Ҳатто хукмдорлар ҳам юртни, давлатни ақл, илм, заковат билан идора этса, эл-юрт фаровон бўлади, тўқ ва тинч хаёт кечиради, дейди. У куч ва қуролни ақл ва билимдан кейинги иккинчи ўринга қўяди.

Юсуф Хос Ҳожиб илмли, маърифатли кишиларни қадрлаш керак чунки улар машъал каби йўлни ёритиб, тўғри йўл кўрсатади. Яхши-ёмонни фарқ этишни ўргатади, дейди. Дунёда инсон билим ва заковат туфайли орзу-тилакларига, улуғликка эришиши мумкинлигини айтади. Лекин шундай билим ва заковатнинг қадрига фақат худди ўзларига ўхшаган донолар ва заковатлилар етади. Жоҳил ва телбалар бундай хислатларга эга эмас, дейди. Чунки жамиятдаги барча хатолар билимсизлик. Нодонлик, жаҳолат туфайли содир бўлишидан у қайғуга тушади, хаётда нодон ва жоҳиллар кўпайиб кетганлигидан афсусланади. У юртни идора этувчи ва халқни бошқарувчиларни икки тоифага бўлиб, биринчиси адолатли, сиёсатни юритувчи беклар ва иккинчиси доно олимлар дейди. Чунки сиёсатчилар юртни бошқарса, олимлар маърифий йўл- йўриқ кўрсатади. Олим билимни зиёга, тенги йўқ жавоҳирга ўхшатиб, у инсонни юксалтиради, жаҳоннинг сир-асрорларини билиб олишга ёрдам беради, дейди. Инсоният нимага эришган бўлса, билим туфайли эришганлигини таъкидлайди. Аммо бу бойликни ҳеч ким ўғирлай олмайди деб, билим ва заковатни муқаддас дўст, меҳрибон қариндош, кийим ва озуқа сифатида таърифлайди. Лекин Юсуф Хос Ҳожиб илм-фанни эгаллашни тарғиб этибгина қолмайди, уни ҳаётга татбиқ этиш, амалда қўллай билишга ҳам даъват этади. Юсуф Хос Ҳожиб инсонга “хизмат этмаган илмни денгиз тубидан фойдаланилмай ётган инжуга ўхшатади. Шунингдек, ер остида ётган олтинни ҳам қазиб олинса, беклар бошига тож бўлганидек, илмни ҳам фойдали нарсаларга сарф этишга даъват этади”. Инсон билимсиз, нодон. жоҳил бўлса, ярамас ишлар қилиши. Аксинча билимли. Доно,зукко бўлса эзгу ишларни рўёбга чиқаришни таърифлаш билан кишиларни тинмай илм олишга ундайди.

Юсуф Хос Ҳожиб инсонга билим нечоғлик зарур бўлса, касб-ҳунар эгаллаш ҳам шунчалик муҳимлигини асарда алоҳида таъкидлайди. Шунга кўра у асарда турли тоифали кишилар борасида фикр юритар экан, ҳунармандлар ҳақида ҳам илиқ фикрлар баён этади. Юсуф Хос Ҳожибнинг ўша даврда косиб-ҳунармандларнинг нақадар хайрихохлигини таъкидлаш ўз-ўзидан эмасди. Чунончи давлатнинг тинч- осойишталиги, чет давлатлардаги мавқеи, давлатнинг бойлиги ва халқнинг фаровонлиги ана шу тоифадаги кишиларга боғлиқ эди. Зеро касб-ҳунар жамиятнинг ижтимоий-сиёсий, моддий ва маданий тараққиётининг ўлчов бирлиги саналарди. Юсуф Хос Ҳожиб жамиятда тараққиёти ва халқ фаровонлигида муҳим ўринга эга бўлган деҳқонлар чорвадорлар савдогарлар, табиблар, олимлар ҳақида ҳам мухим фикрлар баён этади ва ҳар бирининг жамиятга ўрнини кўрсатиб беради. Чунончи, деҳқонлар ва чорвадорлар ҳам ижтимоий, иқтисодий ҳаётда тутган ўрнини юқори баҳолади ва улар энг ҳалол, шарафли, муқаддас эканлигини таърифлайди. Кўриниб турибдики. Олим жамиятнинг ривожланишига ҳисса қўшган ҳар бир касб-ҳунар эгасини улуғлайди ва уларни қадирлаш зарурлигини таъкидлайди. Юсуф Хос Ҳожиб инсонни камолга етказишнинг яна бир ва энг муҳим томони уни ахлоқий камол топтриш деб қарайди. Бу ахлоқий хулқ-одоб тамойиллари, талаб ва вазифалар бутун асар давомида қаҳрамонларнинг ўзаро мунозаралари асосида ифодаланади. Унда Элиг(хон), унинг хизматидаги барча табақа ва тоифа вакиллари, ижтимоий гуруҳларнинг ўзаро муносабати, ахлоқий, муомаласи талаблари баён этилади. Турли касб эгаларига хос хислатлар, одатлар ёритилади. У инсон ҳаёти қилган иши билан ё яхши ном қолдиради, ёки ёмон ном олади, дейди. Асарда олим барча эзгуликнинг боши тил деб қарайди. Асарнинг бир боби тил одоби, унинг фойда ва зарарларига бағишланади. Тил инсоннинг қадр-қимматини оширади ёки шу тил орқали инсон юз тубан ҳам

кетиш мумкин, дейди. Киши икки нарса билан ҳаётда мангу қолади: бири хушхулқлик булса, иккинчиси яхши сўз, дейди олим. Унинг тил ҳақида, сўз ҳақида айтган фикрларининг ҳар бири ҳикматли сўзга айланиб кетган. Кумуш ва олтин тугайди, аммо сўз муоммалага киритилса, олтин ва кумуш қозонилади, оз сўзлаш, лекин кўп тинглаш керак. Ҳеч ким кўп сўзлаб олим ёки доно бўлмаган, қизил тил қора бошнинг ёви, аввал ўйлаб кейин сўзлаш керак каби маъноларни унинг: Омонлик тиласанг агар сен ўзинг, Тилингдан чиқарма яроғсиз сўзинг. Қизил тил қилар қисқа ёшли сени, Омонлик тиласанг авайла уни. Сўзингга эҳтиёт бўл, бошинг кетмасин, Тилингга эҳтиёт бўл, тишинг синмасин. Зеҳн кўрки сўздир, бу тил кўрки сўз, Киши кўрки юздир, бу юз кўрни кўз. каби ҳикматларга айланган фикрларидан билсак бўлади. Инсоний муносабатларнинг энг олий мезони саналган ҳурмат ва эҳтиромни таркиб топтришнинг барча кўринишлари асарда ўз ифодасини топган. Юсуф Хос Ҳожиб жамият тақдирини ҳал этувчи энг улуғ мансабдорлардан тортиб, оила аъзоларигача бир-бирига бўлган муомала муносабат масалаларини ҳам ҳаётий масалалар воситасида ёритади. Катта ёшдагиларнинг кичикларга. Кичикларнинг улуғларга, амалдор ва мансабдорларнинг ўз хизматчиларига, хизматчиларнинг ўз хўжаларига, турли ижтимоий гуруҳ аъзолари бир-бирларига, оилада оила аъзоларининг бир-бирларига муомила маданиятининг энг оддий кўринишларигача тасвирлаб, кишининг кўз олдида яққол намоён этади. Буни биз фарзанд тарбиясига, унинг туғилганидан бошлаб хулқ-одоб қоидаларини билим ва

ҳунарни ўргантиш, бунинг учун пок ва билимли муаллим –мураббий танлаш, фарзандларнинг ҳатти-ҳаракатини доимо назоратда сақлаш, каби масалаларнинг баён этилишидан ҳам билсак бўлади. Олим улуғ ва кичиклар ўртасидаги хулқ-одоб қоидалари ҳақида гапирар экан, шу аснода камтарлик, саломлашиш одоби, талаблари, қоидаларини ҳам тавсия этади. Айниқса, Юсуф Хос Ҳожибнинг амалдорлар ахлоқи ҳақидаги ўгитлари диққатга сазовор ва унинг бу фикрлари ҳозирги даврда ҳам қимматли саналади. Олимнинг беклар, ҳожиблар, вазирлар, саройбошилар, элчилар, лашкарбошлар,девон бошлар, хазинадорлар, саркотиблар каби кўплаб амалдорларнинг хатти-ҳаракатлари, иш юритишлари, хулқ- одоб ҳақидаги амалий ўғитлар ва йўл-йўриқлари ҳар бир амалдор учун дастур саналади. Масалан, ҳар бир амалдорнинг ўз ишининг устаси, илм-фанни эгаллаган, унинг турли соҳалар борасида фикр юрита оладиган. Сўзга чечан, зеҳнли, фаҳм-фаросатли, ҳиммати баланд, кўзи тўқ, очиқ қўл, саҳий, тадбирли, зукко, хушр, жиддий, қаноатли, жасур. Соғлом, самимий, садоқатли, ўзи сўзи устидан чиқадиган, андишали, шеър баҳсида иштирок этиб, ўзи ҳам шеърлар тўқий оладиган, турли тилларни била оладиган ва ўзи шу тилларда гаплаша оладиган, турли ёзувларни била оладиган ва ёза оладиган, нард, шатранж, чавгон ўйинларда ўйнай оладиган, мерганлик каби хислатларга эга бўлиши кераклигини таъкидлайди. Шунингдек хар бир инсоннинг камолга етишида тўсқинлик қиладиган ёмон иллатлар, нуқсон ва камчликлардан биринчи навбатда эл-юрт хизматида бўлган амалдорлар ҳам ҳоли бўлиши лозимлиги ўқтрилади: ишратпарастликка берилиш, кек, гина, адоват, низо, хусумат, фисқу-фасот, маиший бузуқлик, майпарастлик, кайфу сафога берилиш, мутакаббирлик, хиёнат, давлат кетидан қувиш, манфатпараслик, худбинлик, бошқаларнинг ҳақ-ҳуқуқини топташ, таъмагирлик, ҳақорат кабилар шундай иллатлар эдики, бунинг натижасида давлатнинг ривожига путур етказиб, жамиятни маънавий қашшоқликка олиб боради, деб бундай ёмон иллатлардан тийилишни маслахат беради.

(Д. Солихов “Шарқ мутафаккирлари асарларида таълим тарбияга оид қарашлари ” БМИ 2004.) Юсуф Хос Ҳожиб оилавий маиший турмуш муаммоларига ҳам катта эътибор беради. У кишиларни ўйланиб, оила қуришдан бошлаб, фарзанд тарбия этиш, оиланинг моддий таъминотини юритишгача бўлган энг зарур вазифаларни бирма-бир баён этади. Шунингдек, йигитлик ва кексалик фасллари ҳақида ҳам фикр юритиб, йигитликни эҳтиёт қилиш, йигитлик даврида қарликни ғамини ейиш каби энг зарур нарсалар ҳақида ҳам тавсиялар беради. Юсуф Хос Ҳожиб инсоннинг ҳақиқий камолга етишида ақлий ва ахлоқий томондангина эмас, жисмоний томондан ҳам соғлом бўлиши кераклигини катта эътибор беради. Шунингдек, олим инсоннинг турли маросимлар, йиғинлар, учрашувлар, зиёфатларда ўзини тутиш, хулқ-одоб қоидаларига риоя этиши ҳақида ҳам фикр юритиб, инсоннинг мезбонлик ва меҳмонлик овозлик қоидалари, шартлари, тартиб интизомлари ҳақида ҳам муҳим ўғитлар беради. Масалан, “Қутадғу билиг”даги элчилар (дипломатлар) ҳузурида, шохлар саройда, тўй ва азаларда қилинадиган меҳмондорчликларда киши ўзини қандай тутиши, ҳатти-ҳаракати, одоби масалалари хозирги даврда ҳам ўта долзарбдир. Юсуф Хос Ҳожибнинг ўзи кишиларга муносабатда ўртамиёна йўл тутишни тавсия этади. Шунда дўст душманга айланмайди, эзгу ишлар амалга оша боради, деб таълим беради. “Қутадғу билиг”да яна жумбоқларни ечиш услубидан ҳам фойдаланилган. Бу услуб ўқувчини асарга қизиқтиради, уни ўқимишли қилади. Ҳозирги даврда муаммоли таълим деб юритилади. . Юқоридагилардан кўриниб турибдики, асар инсонни бахт-саодатга йўлловчи барча эзгуликларнинг йўллари. Усуллари, услубларини баён этиши билан таълим тарбия тарихида биринчи ва йирик дарслик сифатида ўз ўрнига эга.

Хулоса қилиб айтганда Юсуф Хос Ҳожибнинг биз таҳлил этган мазкур асари инсонни ҳар томонлама камолга етказишнинг барча масалалари ўзининг бадий ифодасини топган йирик таълимий-ахлоқий достондир. Олим инсонни камолга етиши учун қуйидагиларни назарда тутади: 1. Ақлий камолот-билим ва заковат. Ўқув эга бўлиш. 2. Ахлоқий камолат. 3. Жисмоний камолат. Юсуф Хос Ҳожиб инсоннинг камолга етишининг йўл-йўриқлари, усуллари, чора-тадбирларини юксак бадиий маҳорат билан ёритиб беради. Бу усул йўл-йўриқлар, фуқародан тортиб, юрт бошлиғи Элиггача зарур бўлган, ҳозиргача ўз аҳамиятини йўқотмай келмоқда. Шунинг учун ҳам бу асар ўзининг илмий, маърифий, тарбиявий аҳамияти билан беқиёсдир. Қисқа хулоса. Ушбу мавзуда Юсуф хос Хожибнинг хаётий фаолияти, унинг машхур «Кутадғу билиг» асарини яратилиш тарихи хакида маълумот берилади. Юсуф Хос Хожибнинг «Кутадғу билиг» асари узбек халк педагогикаси тарихида таълимий — ахлокий усулда ёзилган барча асарларнинг тамал тоши булиб хизмат килиши сохасида тулик маълумотлар берилган ва энг асосан талабаларга тушунарли тарзда баён этилган. Назорат учун саволлар. 1. Юсуф Хос Хожибнинг ҳаёти ва фаолияти. 2. “Қутадғу билиг”нинг яратилиш ҳақида маълумот. 3. “Қутадғу билиг”асарида етук инсонни камолга етказиш масалалари. 4. “ Қ утад ғ у билиг” асари яратилган тарихи й муҳит ҳақида гапиринг.

5. Асарнинг тузилиши ва сюжети қандай? 6. Асарда адолатли подшо тимсоли қандай тасвирланган? 7. Асарда ота ва ўғ ил муносабатларини тасвирланишини гапириб беринг. Ушбу мавзу бўйича таянч тушунчалари. Қутадғу билиг,боласоғун, тавғочхон, қошғар, Кунтуғди, Ойтўлди, Ўғдулмиш,Ўзғирмиш,Элиг.

Адабиётлар 1. “Таълим туғрисида”ги Қонун ва Кадрларни тайёрлаш бўйича “Мил лий дастур” Тошкент-1997 йил 2. И.А.Каримов “Тарихий хотирасиз келажак йўқ”, Тошкент “Ўқитув чи” 1998 йил 3. Р.Мавлонова, О.Тўраева, К.Холиқбердиев “Педагогика” Тошкент 2001 йил. 4. А.Авлоний “Туркий гулистон ёхуд аҳлоқ”, Тошкент “Ўқитувчи” 1992 йил 5. Мусурмонова О., Баубекова З. “Ўзбек халқ педагогикаси” – Т., 2000 йил. 6. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”(Нашрга тайёрловчи Қаюм Каримов) Т., “Фан” 1971 й. 7. Жумабоев Й. Ўрта Осиё этикаси тарихий очерклари. Т., Ўзбекистон 1980 й. 8. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”(Соадатга бошловчи билим). Т., “Юлдузча” 1990 й.(Наширга тайёрловчи Б.Тўхлиев). 9. Подласий И.П. Педагогика в 2-х частях. М., Владос, 2000. 10. Х асанбоев Ж., Усмонбоева М. “Педагогика назарияси”. Т., 2000. 11. У збек хал к педагогикаси антологияси. Т., “ Ук итувчи” К. Х ошимов тахрири остида, 2001. 12. А. Жуманазаров. “Ўзбек халқ топишмоқларининг ўзига хос хусусиятлари” номзодлик диссертацияси. Т. 2000 й.

O'xshashlar

Юсуф Хос Хожиб ва Махмуд Кашгарий асарларида социал масалалар

Юсуф хос Ҳожиб 5

Мухаммад Юсуф

Муҳаммад Юсуф 5

Юсуф Сарёмий шеърияти