Вафо – иймон меваси - Adabiyot - Referatlar

Вафо – иймон меваси

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

171 KB

Ko'chirib olish

Вафо – иймон меваси Оламда бош кўтариб юрган ҳар бир инсон ор ва номусини, вафони ўзи учун жуда муқаддас деб билади. Шу йўлда саъй-ҳаракат қилади, курашади, мақсадига етади. Айниқса, ота-онага вафодор, садоқатли фарзанд бўлиш буюк неъматдир. Бугунги кунда Шарль Перронинг «Қизил шапкача» эртагини билмаган бола ва уни ўқиб камол топмаган катта ёшлиларни топиш амри маҳол бўлса керак. Қизчанинг ота- оналари ўзларига тўқ, бадавлат одамлар, уй-жойлари ҳам етарли. Ўрмон четида, ёлғиз бувининг яшаши ўзбек китобхонининг ғашига тегади. Чунки кампир бемор, боз устига қаровсиз. У бугунги кунда ёрдамга муҳтож. Буни фарзандлари ҳам яхши билишади, лекин унга ёрдам қўлини чўзишмайди, бағирларига олишмайди. Бу ўша халқнинг, кампирнинг фожиаси. Ўзбек бундай қилмайди, у кексаларни хизматини қилади, дуосини олиш, савобга ишлаш учун имкон қадар курашади. Ота-онани иззат-икром қилиш бизнинг қон- қонимизга сингиб кетган. Ота-она тириклигида уларни хушнуд этиш, вафотларидан кейин эса тирикликларида айтган насиҳатлари ва маслаҳатларига амал қилиш, уларнинг яхши хислатлари билан ёдлаб туриш содиқ ва вафодор фарзандларнинг энг яхши одатларидандир. Китобларда баён қилинишича, ота-онанинг фарзандга нисбатан саксонта ҳақи бор. Уларнинг қирқтаси тириклик вақтида ва қолган қирқтаси ўлгандан кейин амалга оширилади. Тириклик чоғидаги қирқта ҳақнинг ўнтаси танга, ўнтаси тилга, ўнтаси дилга ва ўнтаси молга тааллуқлидир. Танга тааллуқли бўлган ўнта ҳақ ота-онага сидқидилдан хизмат қилишдир. Бу шундайки, ота-онага ҳамма вақт ҳурмат кўзи билан қаралади, қилма деб буюрган ишлари қилинмайди, уларнинг маслаҳати ва розилигимиз ҳеч бир ишга қўл урилмайди, яна улар сен ўтирган жойда ҳозир бўлсалар, сен дарҳол ўрнингдан туриб кутиб оласан, улар ўтирган бўлишса, сен оёқда тик турасан, улар рухсат қилишгандагина ўтирасан. Улар ўтирадиган ўринга сен ўтирма. Йўлда бирга кетаётганда уларнинг олдиларига ўтиб олма. Агар тупроқли, лойли, сувли ёки умуман хавфли жой келгандагина олдинга ўтиб олишинг мумкин. Уларнинг олдида очиқ чеҳра билан ўтир. Қовоғингни солма, хўмрайиб қарама,чақирганларида эса югуриб бор. Аммо дилга тааллуқли бўлган ўн нарса шундан иборатки, биринчи – уларга раҳму шафқат билан қара. Иккинчи – уларга доимо қўлингдан келганча яхшилик қил. Учинчи – сенинг шодлигинг уларнинг хурсандчилиги билан бўлсин. Тўртинчи – улар ғам тортсалар сен ҳам қайғур ва уларнинг дардига малҳам бўлиш йўлини қидир. Бешинчи – улар ортиқча гапирсалар ҳам ўзингга малол олма. Олтинчи – улар танбеҳ берсалар хафа бўлиш

ўрнига хунсанд бўл. Еттинчи – уларга қанча яхшилик қилмагин ва ҳақларини адо қилмагин уларнинг диллари заррача озор топишини ўзинг учун ор деб бил. Саккизинчи – уларнинг қандай ниятлари бўлса ўша ниятларига етишлари учун ҳаракат қил. Тўққизинчи – улар қанчалик узоқ умр кўрсалар шунчалик қувон. Ўнинчи - қанчалик дардли бўлса шунчалик кўнглини олишга урин. Аммо тилга тааллуқли бўлган ўнтаси шундан иборат Ки, биринчи – уларга мулойим муомала қил ва доимо тавозеда бўл. Иккинчи – уларга баланд овоз билан гапирма. Учинчи – уларга кўп гапирма ва қуполлик қилма. Тўртинчи – уларнинг отини айтиб чақирма. Бешинчи – улар гапираётганларида сўзларини бўлма. Олтинчи – уларнинг айтганларини рад қилма. Еттинчи – улар фалон ишни қил, деб айтсалар сен йўқ деб жавоб қилма. Саккизинчи – улар қичқириб гапирсалар ҳам сен паст овозда гапир. Тўққизинчи – уларнинг гапларига оҳ-уҳ деб хитоб қилма... Ота-она ўлгандан кейин қилиниши керак бўлган қирқта ҳақ-ҳуқуқларга қуйидагилар киради: биринчи - ўликни зудлик билан дафн этиш чораларини кўр, чунки ўликнинг иззати уни тезда дафн этишдир. Кўмишдан аввал жасадни ювишни ва кафанлашни унутма. Ўзинг доду фиғон қилиб йиғлама ва ўзгаларнинг ҳам шундай қилишларига йўл қўйма. Ота-она дафн этилгандан кейин уларнинг зиёратларига тез-тез чиқиб тур. Агар ҳафтада бир марта зиёратга чиқишни одат қилиб олсанг улуғ кишилар йўлини тутган бўласан. Бошқаларнинг ўлган ота-оналарини ёмон сўзлар билан ёдга олмагинки, улар ҳам сенинг ота-онангни шундай ёдга олмасинлар. Хикмат китобларида айтилишича, кимки ўз ота-онасини ўлгандан сўнг ёмон сўзлар билан ёдга олса, у малъун кишидир. Ота-она вафот этгандан сўнг унинг ёру дўстларини уйингга таклиф этиб, улар билан бирга ота-онанг хотирасини ёдга ол, ота-онанг яхши кўрган овқатлардан тайёрлаб, таклиф этилган биродарларига нисор эт! Бизда ота-онани ранжитиш, кўнгилларига озор бериш катта гуноҳлардан бири ҳисобланади. Ота-онани ранжитган инсон у ким бўлишидан қатъий назар ўз мурод- мақсадига ета олмайди. Агар у бой-бадавлат бўлса, бойлиги ўз-ўзидан соврилиб тугайди, соғ бўлса, дардга чалинади. Бу ҳақда Низоми Арузи Самарқандийнинг мана бу ривояти фикримизга асос бўла олади: - Халифа Хорун ар-Рашиднинг вазири фазл ибн Яҳъё оғир дардга чалиниб қолди. Унинг тўш териси оқара бошлади. Номус қилганидан ёзда ҳам узун нимча кийиб юрар экан, ҳаммомга эса фақат кечаси, ҳеч ким йўқ пайтларда тушаркан. Бу мудҳиш дарддан қутилиш чорасини ахтариб, надим ва ҳокимларни тўплаб: «Шому Ироқда, Форсу Хуросанда энг ўткир табиб деб кимни тан оласизлар?» - деб сўрабди. Мажлисга

йиғилганлар форс вилоятида шундай одам борлигини айтибдилар. Шундан кейин у ўша одамни Бағдодга чақиртириб келибди. Табиб келгач, Фазл ибн Яҳъё унинг шаънига катта зиёфат берибди. Зиёфатдан кейин табибни хилват бир хонага олиб кириб, бошда уни синаб кўрмоқчи бўлди ва «оёқларим нимагадир қувватсиз, бирон давосини топсангиз», деб илтимос қилди. Табиб унга «сустлик овқат еманг, аччиқ нарсадан ҳам ўзингизни тийинг. Фақат жўжа гўшти ва нўхатдан тайёрланган шўрва ичинг. Холва ҳам еб туринг. Бундан ташқари тухум сариғини асалга қўшиб кунда наҳорда истеъмол қилиб туринг», деб тавсия қилди. Лекин Фазл ибн Аҳъё табибининг айтганларини қилмай, ҳар куни сергўшт ёғлик ичиб, аччиқ нарсаларни ҳам истеъмол этаверибди. Бундан ташқари, лўбиёни ёққа қовуртириб, мурч сепиб еди. Орадан бир неча кун ўтгач, табиб унинг пешобини текширди, сўнг «бемор»нинг ўзбошимчалигидан нолиб, деди: - Мен сизни бундан кейин даволамайман, чунки парҳез тутмабсиз ва буюрганларимни қилмабсиз. Энди сизни даволашнинг ҳеч қанақа фойдаси йўқ. Фазл ибн Аҳъё табибнинг ақлу фаросатига таҳсинлар ўқиб, синаб кўриш мақсадида шундай қилганини айтди, сўнг нимчанинг тугмаларини ечиб тўшини кўрсатди. Хулласи калом, шерозлик табиб Фазл ибн Яҳъёни кўп вақт даволади. Унинг муомаласида бор билим ва тажрибаларини ишга солди. Лекин бундан бирон натижа чиқмади. Табиб руҳан эзилиб, бир неча кун нима қилишини билмай юрди. Охири Фазл ибн Яҳъёнинг ҳузурига кириб бундай деди: - Э, улуғ вазир! Сизни даволаш учун қўлимдан келган ҳамма ишни қилдим, лекин афсуски, нафи бўлмади. Балким отангизни қаттиқ ранжитиб қўйгандирсиз, бориб, қандай бўлмасин, унинг кўнглини олинг. Вазир ўша куниёқ отасининг ҳузурига бориб оёқларига йиқилди, «мен ноқобил фарзанднинг гуноҳларидан ўтинг», деб ялиниб-ёлворди. Нима бўлса ҳам ота-отада! У ўғлининг гуноҳларидан ўтди. Фазл ибн Яҳъё эса кўп ўтмай ўша дарддан бутунлай қуиулди ва табибга кўпдан-кўп миннатдорчилик билдирди. Лекин уни юртига кузаётиб: «Менга ёпишган дар дотам туфайли эканлигини қаёқдан билдинг?» - деб сўради. Табиб жавоб қилди: - Тузалиб кетавермаганингиздан кейин «бу одам балки кимнидир ранжитиб, лаънатига қолган бўлса керак», деб ўйладим. Лекин куп сўраб-суриштириб, сарой аҳли орасидан ҳам, бозор аҳли ичидан ҳам бунақа одамни учратмадим. Кейин бир киши сизнинг анча вақтдан бери отангиз билан аразлашиб юрганларингизни айтиб берган эди. Бу мудҳиш воқеа ҳаммамизга ибрат мактаби бўлиши керак. Хар бир инсон иложи борича, ота-онанинг эъзозлаб, уларнинг хизматларини қилиб, дуоларини олиб яшаса асло

кам бўлмайди. Халқ ибораси билан айтганда, - тупроқ олса олтин бўлаверади. Бундан ташқари, эл-юрт ўртасида обрў-эътибори ошади. «Ота-онага муҳаббатли қиз» эртагида худди шу ҳақда гап боради. Юқоридаги ривоятда элга машҳур бўлган табиб ҳар чанд ҳаракат қилмасин пос касаллигига мубтало бўлган беморни даволай олмайди. Чунки у ота қарғишини олган, дилозорлиги учун бу касални танасига юқтирган. Унинг отадан кечирим сўраши, соғайиш китобхон кутганидек бўлади. Кўринадики, ота-онага вафодор бўлган, уларнинг хизматларини астойдил адо этган, дуоларини олган фарзанд ҳамиша соғлом, эл ардоғида бўлар экан. Буни эртакдаги қиз ва унинг хатти-ҳаракатида ҳам кузатдик. Қуръони каримда ҳам Хадисларда ҳам сабр-тоқатли бўлиш, ҳар қандай шароитда ҳам бировнинг ҳақига хиёнат қилмаслик, ўғрилик қилмаслик уқтирилади. Ўғрилик бу гуноҳ, жиноят. Бир қизалоқнинг отаси ўғрилик билан қўлга тушади. Номус ва орда нота ҳижолат бўлади. Отасига вафодор қизчанинг куйинчаклиги, отасига ™аҳми келиши, ачиниги, изтироб чекиши эртакда кўзга яққол ташланиб туради. Қизчанинг оҳи, деди, фарёдини эшитган борки, унга ачинади, йиғлайди. Негаки унинг отасини ҳоким ўша замон одатига кўра қўлини кесишга буюради. Воқеадан хабардор бўлган қизча ҳоким олдига келиб тиз чўкиб унга ялиниб, ёлворади: - Азиз ҳокимимиз, ножўя иш қилгани учун отамнинг қўлини кесишга буюргансиз, биламан, ножўя иши учун бундай жазони беришга ҳақлисиз. Отамнинг мендан бошқа яна тўртта фарзанди бор. Онамиз – касал, бизларни боқа олмайди. Агар отамизнинг кесдирсангиз, ҳаммамиз очдан ўламиз, чунки бизнинг яшашимизга фақат отамиз сабабчидир. Бизларга раҳм қилинг, отамизнинг қўлини кесдирманг, агар қўл кесмасдан бошқа илож топилса, у вақтда отамизнинг қўли ўрнига менинг қўлимни кесдиринг... Бу мурғак қалб жасорати, бу чинакам мардлик, бу отага нисбатан ўта вафодорлик, садоқат, меҳр, бурчнинг олий намунаси. Катталар, ёши улуғлар йўлини кичкинагина қизчанинг адо этиши ҳаммани ҳайратга солади, ҳаяжонлантиради. Хокимнинг уни синаш мақсадида: - Майли, отанг қўли ўрнига сенинг қўлингни кесдираман. Эртагача сенга муҳлат бераман. Яхшилаб ўйла, кейин пушаймон емагил, - дейди. Қадимда бундай фожиаларнинг катта-кўпчилиги эл ўртасида, бозор майдонида адо этилган. Эртаси кун қизнинг отасининг қўлини боғлаб жазо майдонига келтиришлари ва у жойда қизчанинг ҳам пайдо бўлиши ёш китобхон қалбини ларзага солади, ота-онага нисбатан меҳру вафодорликларини ўн чапдан ошириб юборади.

- Отажон, сира қўрқманг, мен ҳокимга «Отамиз қўли ўрнига менинг қўлимни кесдиринг» деб ялиндим. У киши қабул қилди. Хозир менинг қўлимни кесиб, сизни озод қиладилар, - деб қўлинги жаллодга узатди. Йиғилган халқ тўлқинланди. Ўкириб-ўкириб йиғлаганларнинг сон-саноғи йўқ. Қизнинг сўзларини эшитиб, ота-онага бўлган кучли муҳаббатини англаган ҳоким қаттиқ таъсирланди, изтироб чекди. Шу оннинг ўзидаёқ қизчанинг отасини озод қилди. Қизчани эса, ардоқлаб кўп илтифотлар кўрсатди. Ота-боланинг қучоқлашиб Севина-севина уйга қайтишларини таърифлашга қалам ожизлик қилади. Хоким бу воқеани ўз ҳолича ташлаб қўймади. Жазо майдонидаги бир катта мармар тош устига: «Бир ёшгина қиз отасининг қўли ўрнига ўз қўлини фидо этишни истади. Шу қиздек фарзандга эга бўлган ота-она қандай бахтиёрдир» деган жумлани ёзишга амр этади. Ота-онага, ёрга, табиатга, ватанга, дўстга муҳаббат ва садоқат, вафо муқаддаслиги тўғрисида юзага келган эртаклар асрлар оша кенжа авлод тарбиясида муҳим омиллардан бири ҳисобланиб келинади. «Вафо» эртагида кўпроқ ёрга ишонч, вафо, садоқат ҳақида гап кетади. Шу пайт бир ривоят ёдга келди: Бир ўлим тўшагида ётган бемор ўз хотинини жонидан ортиқ севар эди. У ўз ҳаётини унингсиз ҳаром деб биларди. У касалликка чалиниб, ўзида оғир заифлик юз берганини мушоҳада қилгач, ўлим элчиси эса яқинлашиб келаётганини кўргач, хотинига деди: - Мен ҳаётимдан умидимни уздим, ҳаёт офтобим ботиб бормоқда. Хозир кўнглимда бир орзудан бошқа орзу йўқ. У ҳам бўлса мен ўлгандан кейин сен нима қилмоқчисан, шуни билмоқ истайман. Байт: Саволим жавобга арзиса агар, Гапир, осонгина чиқсин бу жоним! Хотин эрининг қандай севишини биларди. У фикр билан эрининг мақсадини англади ва эрга чиқиш – чиқмаслик ҳақида сўраётганини билди. У ўша ондаёқ пичоқни олиб, бурнини кесиб ташлади. Байт: Севган ёри агар қулоқ солмаса, Ўлик ҳисобланур ҳар тирик киши. Тирик ҳисобланур вафо йўлида, Кимни ҳалок қилса ўлимнинг иши! Буни чинакам ёрга садоқат, ишонч, вафо дейдилар. Кўринадики, сен бировни севиб, севилиб турмуш қурдингми, сен учун бир умрга – сўнгги нафасингача сев, ўз севгингни, севгига садоқатингни кўрсат. Ахир севги, муҳаббат, содиқлик бўлмас экан ҳаёт ҳам

бўлмайди. «Вафо»даги вафодорлик, ишонч, чидам, сабр-тоқат, ҳаракат, кураш китобхон қалбини шодлантиради. Ўтмишдаги, бобокалонларимиз давридаги бошқача ибора билан айтганда, халқ орзуси – вафодорликдан таъсирланиб, суяниб, ибрат олиб турмуш кечиришга ҳамиша руҳлантириб туради. Доно, оқила аёллар ҳамиша эртани ўйлаб иш кўрганларидек, эртак қаҳрамони аёлнинг хатти-ҳаракати барчага ибрат бўлиши табиий: - Ўтган замонда бир йигит бор экан, у отасидан қолган молларнинг ярмини сарф қилиб, бир камбағалнинг қизига уйланибди. Қолган давлатини хотини билан еб ётаверибди. Давлат кундан-кунга камайибди. Кунлардан бир куни хотини эрига: - Энди сиз бундай бекор ётаверманг. Ё қолган давлатингизни сотиб савдогарчилик қилинг ёки бирор хизмат қилинг, - дебди. Эри: - Мен савдога кетсам сени қандай ёлғиз қолдираман. Сени кўзим қиймайди, - да? – дебди. Хотини: - Кўнглингизни тўқ қилинг, мен сиз келгунингизча уйда ўтираман, - дебди. Эри ноилож молларини сотиб савдога кетмоқчи бўлибди. Пулига керакли молларни олибди, йўлга чиқиши олдидан хотини унга бир гул бериб: - Мана, шу гулни олинг. Агар менинг бошимга бирор оғир иш тушса ёки мен бирор ёмон йўлга кириб кетсам, шу гул ўша ондаёқ сўлади. Бўлмаса ҳеч қачон сўлмайди, - дебди. Ана сизга ваъда, ана белги. Бу аёл гапи, ваъдаси. У сўз бердими, ёрини ишонтирдими, тамом ваъдасининг устидан чиқади. Олам паст-баландликлардан ташкил топган. Бу фоний дунёда одамзоднинг дўсти ҳам, душмани ҳам бўлади. Биров ҳалол, поклик билан умр кечиради, биров ўзгаларни алдаш, риёкорлик билан яшайди. Йигит сафарда қароқчиларга мол-мулкини олдириб қуяди. Ўзгалар юртида иморат қурувчи бир устага шогирд тушади. Шогирд устоздан ўтибди, деганларидек, машҳур уста бўлиб етишади. У одамларга кўплаб уй, қаср қуриб беради. Яхши гап, яхши ишнинг қаноти бор, деганларидек, йигитнинг иморат қуришдаги таърифи ўз подшосининг қулоғига ҳам етиб келади. Подшо йигитни юртига олиб келиб, кўркам иморатлар қурдиради. Йигит иш жараёнида чўнтагидаги гулга қараб қўяр экан. Вазирлар бу гулни сўлмаганига ажабланиб, подшога айтишади. Подшо йигитни чақириб, чўнтагидаги гулнинг сўлмаслик сабабини сўрайди. Йигит подшога хотинининг сўзларини бирма-бир айтади. Подшо кулиб: _ Сен аҳмоқ экансан, хотинларнинг гапига ишониб бўладими? Гул бериб сени алдабди-да, - дейди. Йигит хотинининг тўғрилигига чин кўнгилдан ишонишини айтади. Шут об хаёлга қуйидаги мисралар келади:

Жаҳонда бир қизиқ қоида юрар, Бол тутган ҳар қўлга ари ниш урар. Яна хазиналар бўлмас илонсиз, Гуллар эса бўлмас асло тиконсиз! – деганларидек, очиқ кўнгил, соф ниятли эр-у хотинга – пок оилага подшо бошчилигида пинҳоний ҳужум бошланади. Эр олисда, гўзал, дилбар келин уйда ёлғиз. Подшо келинни бадном қилиш мақсадида аввал вазирини жўнатди. Вазир хотин яшаган шаҳарга келиб, унинг қўшнисидан йигитнинг хотини билан учраштиришни сўрайди. Халқда уй олма, қўшни ол; яхши кунда ҳам, ёмон кунда ҳам қўшнидан, деган мақоллар бор. Кўнгли қора, ўзи нопок, келиннинг софлигини ҳазм қила олмайдиган қўшни вазирни дарҳол уникига бошлаб чиқади. Ва: - Қизим, менинг бир меҳмоним бор эди, уни сен уйингда меҳмон қилиб жўнатсанг, - дебди. Ақлли, фаҳм-фаросатли келин бу ерда бир сир борлигини даров тушуниб: «Буларни бир боплай» деган хулосага келибди. Меҳмонни очиқ чеҳра, табассум билан кутиб олади. Яхши овқатлар, шароблар билан уни меҳмон қилади. Вазир маст бўлиб қолгач, келин томонидан тайинлаб қуйилган қўшни хотин дарвозани тақиллатади. Келин: - Вой, биров келиб қолди, даров мана бу ерга кириб туринг, кейин ўзим чиқараман, деб вазирни уйдаги ертўлага туширибди. Эгри ният, одамларнинг бахтиёрлигини кўра олмайдиган вазирни бир неча кун ертўлада сақлайди. Буни қарангки, подшо биринчи вазиридан дарак бўлмагач, иккинчи вазирини ҳам жўнатади. Сўнг ўзи ҳам келади. Икки вазир ва подшо ҳам ертўладан жой оладилар. Китобларда айтилишича, инсоннинг танасида шайтоннинг қони оқиб турар эмиш. Йигит ишлаб юриб хотини эсига тушиб гулга қараса, гул сўлмаган, чиройли, очилиб турибди. Анча қараб ўтиргандан кейин подшонинг гапи эсига тушиб, «Подшонинг айтган гапи рост бўлмасин тағин, бир хотинимдан хабар олиб келай» деб уйига қайтиб, дарвозани тақиллатиб ичкарига кирса, дастурхон тўла ноз-неъматлар. Келин шу заҳоти бор гапни айтади. Йигит подшо ва унинг икки вазирини ертўладан олиб чиқиб, уриб- сўкиб: - Суф, сенлардек юртбошларга! – деб ҳайдаб юборади. Ха, юқорида кузатганларимиздек, ота-онага, ёрга муҳаббат, садоқат, вафо чинакам иймон меваси эканлигини кўриб ўтдик. Бунга кимки амал қилиб яшаса ҳеч қачон кам бўлмайди, бир умр бахтиёр яшайди.

ҚИНГИР ИШ – КЕЛТИРАР ТАШВИШ Инсон бу фоний дунёда бир-бири билан дўст-у аҳил бўлиб яшаса умри узун, ризқи улуғ бўлади. Бир-бири билан худди ака-ука, опа-сингилдек умр кечирганга нима етсин. Қуйидаги ҳикоят фикримизга асос бўла олади: Бир киши бир оз пулга муҳтож бўлиб қолди, дўстидан ёрдам олиш мақсадида унинг уйига келиб эшикни тақиллатди. Дўсти чиқиб, у билан кўришди, уйга таклиф қилса ҳам у киши қабул қилмай: - Дўстим, мени кечир, уйга қилган таклифингни ҳозирча қабул эта олмайман, вақтим зиқ. Бир кишидан юз сўм қарздор эдим, бугун келиб пулини қистади. Қўлимда пул йўқ эди. Шунинг учун сенинг ҳузурингга келдим, ёрдам этарсан деб умид қиламан, - деди. Уй эгаси дарҳол ичкаридан юз сўм олиб чиқиб, дўстининг қўлига берди. - Дўстим, бирор нарсага муҳтож бўлиб қолсанг, мендан яширма, қўлимдан келганча ёрдам беришга тайёрман, - деб дўстининг кўнглини кўтарди. Дўсти хурсанд бўлиб, у билан хайрлашиб уйига қайтди. Уй эгаси дўсти қайтиб кетгандан кейин йиғлаб уйига кирди. Хотини: «Эрим кўп пул бериб юборганига пушаймон қилиб йиғлаётган бўлса керак», - деб эрига: - Бирор нарсани бахона қилиб пул бермасдан қайтариб юборсангиз бўлмасмиди? Энди пушаймон қилиб йиғлайсиз, - деган эди, Эри шундай жавоб берди: - Йўқ, сен ўйлаганча эмас, дўстим пулга муҳтож бўлиб қолганини билмаганман. У келиб сўрамасдан олдин ўзим бориб: - Дўстим, бирор нарсага муҳтожмисан, тортинма, айт, - деб сўрашим керак эди, - ғафлатда қолганимга ачиниб йиғлайман. Байт: Тут ул дўстигни сут устида қаймоқ, Азиз жонингча кўргил, балки беҳроқ. Бундай очиқ кўнгиллилик, бағри кенглик, сахийлик, садоқат, ўзаро ҳурмат қандай ажойиб. Бундай иш, бундай дўстлик фақат яхшилик билан тилдан-тилга, авлоддан-авлодга ўрнак, ибрат намунаси бўлиб ўтади. Одамлар шулар каби дўст, аҳил, сирдош, фикрдош бўлишга, зинҳор – базинҳор алдамчилик, тўҳмат, бўҳтон йўлини тутмасликка интиладилар. Лекин шоли курмаксиз бўлмаганидек, баъзан бўҳтон, ҳийла ишлатадиган одамлар ҳам учраб туради. Қуйидаги ҳикоят шу ҳақда:

Ироқ шаҳарларидан бирида жуда ҳам сўзга уста таъсирчан нутққа эга бўлган бир воиз пайдо бўлди. Шаҳарнинг катти бир майдонида ҳар жума куни воизлик қилиб, халқни зор-зор йиғлатарди. Шаҳар халқи бу воизга мурид ва мухлис бўлди. Шу тартибда бу одам бир неча ой воизлик қилди. Анчагина пул тўплади. Воиз бир куни минбарга чиқиб, ваъа сўзлаб турганда, бир йигит халқ орасидан чиқиб келиб минбарга қадам босди, воизнинг елкасидан маҳкам ушлади, юзига бир-икки шапалоқ уриб: - Эй малъун, қотил, бундан бир неча йил аввал оғамни ўлдириб қочиб кетган эдинг, мен отамнинг фироқида зор-зор йиғлаб, сен нобакор қотилни шаҳарма-аҳар излаб юриб эдим. Энди сени шу ердан топдим. Шу соат ичида марҳум отамнинг қони учун сени пора- пора қиламан, - деб воизни судраб ерга туширди. Одамлар воизни соф, пок, авлиё одам деб ишонганлари учун йигитни тутиб урмоқчи бўлдилар. Воиз оҳ-воҳ тортиб, йиғлаб: - Хай, ҳай, уни асло урманглар, озор берманглар, бу йигит тўғри сўзлайди. Ёшлик даври девоналик мавсуми эмасми? Мен ўша давримда бу йигитнинг отаси билан жанжаллашиб, уни ўлдириб эдим, энди қўлига гирифтор бўлдим, агар гуноҳимни кечирса ҳам, ўлдирса ҳам ўзи билади, - деб йигит олдида бўйнини эгиб турди. Йигит ўлдириш учун ҳаракат қила бошлаган эди, халқ фарёд-фирон қилиб, унинг қўлини тутиб, ўлдиришга қўймадилар: - Эй йигит, отанг тирилиб, қайтиб келмайди. Бундай олим хушкалом пиримизни ўлдиришдан сенга ҳеч қандай фойда йўқ. Отангнинг қони учун биз сенга кўп пул йиғиб берйлик, уни афв қил, ўлдирма, - деб воизни ўлдиришга қўймадилар. Йигит ночор бу таклифни қабул қилиб воиздан қўлини тортди. Одамлар жуда кўп пул йиғиб йигитнинг қўлига бердилар. Шу билан воиз ўлимдан қутилди. Ўрнидан туриб халққа диний ваъз айтиб ҳаммани йиғлатди. Лекин бу маккор одам эртаси куни бу шаҳарда кўринмади, бошқа шаҳарга қочиб кетди. Ўша воқеани кўрган бир фозил одам айтади: - Бу воқеадан бир неча вақт ўтгандан кейин мен Нишопур шаҳрига бир зарур иш туфайли бориб қолдим. Шаҳарнинг бир чеккасидаги кўкаламзорда сув бўйида ҳалиги воиз билан ота қони даъво қилган йигитнинг ичкилик ичишиб, кайф-сафо қилиб, ўтирганларини кўриб ҳайратда қолдим. Дарҳол улар ёнига бориб, воиздан: - Эй халқнинг авлиёси бўлган воиз, ахир бу йигит ўз отаси қони учун сени ўлдирмоқчи эди. Биз унга кўп пул бериб, сени қутқазиб қолдик. Энди йигит билан дўстлашиб, ваъзларингга амал қилмай, у билан ичкилик ичиб кайф-сафо қилиб ўтирасан, - дедим. Воиз кулиб:

- Биз икковимиз шеримиз. Мен воиз бўлдим, бу йигит қон даъво қилди. Мана шу ҳийла – найранг билан халқни алдаб, кўп пул туширдик. Пулимиз тамом бўлгандан кейин яна бир ҳийлани ўйлаб топамиз, бошқача тузоқ қурамиз, - деди. Мен ундан нафратланиб, йўлимда давом этдим 1 . Мана сизга икки хил манзара, икки хил одамлар бири дўст дейди, унинг учун жонини беришга ҳам тайёр. Дўсти бор одам хотиржам. Дўстининг ёрдами билан хижолатпазликдан қутилди, қарзини берди. Дўст билан бахтиёр ширин турмуш тарзини давом эттирди. Бири эса, ҳийла ишлатди, одамларни алдайди. Бузоқнинг югиргани сомонхонагача, деганларидек, ғирром, олчоқ ота-бола тутинганлар ҳам ўзларини инсон деб юришлари куракда турмайдиган гап. Ха, тинч, осуда ҳаёт кечиришнинг гашти, сурури ўзгача бўлади. Бундай осуда ҳаёт оғуга айлантирадиган, издан чиқарадиган бўҳтон тошини ёғдирадиган, туҳмат қиладиганлар баъзида бўлса ҳам учраб туриши «Туҳмат» эртагида алоҳида тасвирга эга. Халқдаги, - Аллоҳ, қуруқ сўз, қуруқ тўҳматингдан асра! Мақоли нақадар ўйлаб айтилганини бу эртакда учратдик. Эр – хотин гўё узукка кўз қўйгандек бир-бирига жуда муносиб ёшлар. Таниш-билиш, қўн-қўшни, қавм-қариндошлар ҳар қанча мақташса арзигулик даражадаги ор-номусли, севгига садоқатли, бир-бирига муносиб оила. Оилада битта етишмовчилик: фарзанд йўқ. Хотинини жон дилдан севадиган эр фарзанд кута-кута сабри чидамай сафарга кетган. Сафари ҳам узоққа чўзилиб кетади. Эридан хомиладор бўлиб қолган келин орадан ой-кун ўтиб фарзанд кўради. Онанинг бахтиёрлиги, эрини соғинганлиги, қийнала-қийнала ўғилчасини ўстираётганлиги унинг шодон, мунгли алласида сезилиб туради: Алла болам, аооаё, алла, Жон болам, жоним болам, аллаё. Баланд-баланд тепада қуш ўлтирар, алла, Йўқчилик бошимга кулфат келтирар, алла. Яхши бўлса эр йигитнинг хотини, алла, Шул чиқарар йигитнинг отини, алла. Деразадан ой тушди юзимга, алла, Сиздан бошқа ёр кўринмас кўзимга, алла. Кеча-кундуз сабр тилайман ўзимга, алла. Отасини кўрмаган, йиғисини қўймаган, алла, Жон болам, жоним болам, аллаё, алла. Доно бир хотин қизини турмушга чиқараётганида унга насиҳат қилиб шундай деган экан: 1

- Қизим! Эрингдан ҳеч бир сирингни яширма! Эрингдан бошқа кишига сир айтма. Бошқанинг кўз ўнгида эрингга қарши бир оғиз, сўз айтма, чеҳрангни бузма... Қизим! Эринг хуш кўрмаган ишлардан, кўнглига ботадиган одатлардан йироқ бўл. Унинг рашкини келтирадиган ишни қилма. Эрингнинг молини сақлаб тут, исроф қилма! Қизим! Нарса сўраган вақт бир, кўп бўлса, икки марта сўра, эрингнинг хотирига туширсанг бас. Шундан ортиқ қийнама, безовта қилма! Қизим! Дунё ҳар вақт неъмат бўлиб турмас, баъзи вақт оғулари, тиканлари, найзалари ҳам бўлади. Эринг билан орангизда хилофлик тушса, срвуққонлик билан сўзла, қизишма, юзингни ва товушингни ўзгартирма!.. Қизим! Эринг ишига кетганида кузатиб қўй, қайтиб келганида кути бол! Эрингдан кеч қолмай уйқуга ёт, ундан олдин тур! Қизим! Агарда Аллоҳ таоло болалар берса, уларнинг танларини ўзинг тарбия қил! Мактабга боргунларича ақлларини ҳам тарбия қил, яхши хулқларни одатлантир! Қизим! Хар ишда ишонганинг Аллоҳ таоло бўлсин! Хар бир умидинг Аллоҳ таолода бўлсин! Аллоҳ таоло буюкдир, ҳар нарсани билгувчидир, кариму рахимдир... Эртагимиз қахрамони – келин ҳам худди шу ривоятдаги насиҳат тинглаган қизга ўхшайди. Мана уч йилки, эр уйда йўқ. Келин ейиш-ичишда қийналиб қолди. Бир калава ип йигирган. Ипни бозорга олиб чиқиб сотай деса, Эри – уч йилгача остона хатлаб ўтмайсан, деб тайинлаб кетган. Эрининг гапини қилай деса ўзи ҳам, боласи ҳам очдан ўлади. Келин ўйлай-ўйлай уйдан чиқишга қарор қилади. Ўзига-ўзи: «Қандай кийим кийиб, бозорга чиқсам экан?» Ёшга ўхшаб кийим кийсам кўча-куйда битта – яримта йигит кўз қирини ташламасин, «Хар холда кампирларга ўхшаб олайин» деб эски кийимлар кийиб уйдан чиқади. Гўзал, доно, иболи, ҳаёли келин фалокат оёқ остида, деганларига энди ишонди. Бозорда ногиҳон юз пардаси очилиб кетади. Аёлнинг жамолини Қосим деган бирж аллод кўрибоқ унга ошиқ бўлиб, юз ҳийла-ю найранг билан аёлни қўлга илинтиради. Ва, - э, Янга, чўнтагим тўла танга. Бу кеча мен билан гапиришсанг, ўн минг танга бераман, - дейди. Хотин, - ўн минг танга экан, юз минг танга берсанг ҳам, сенга юзимни кўрсатмайман, - деб рад жавобини берди. Рад жавобини берди-ю аёл бўҳтонга, туҳматга учради. Унинг бошига кўз кўриб, қулоқ эшитмаган мусибатлар тушди. Доно халқ минг йиллар ўйлаб-ўйлаб сўнг хулоса чиқаради. Мана бу ҳикоят ҳам минг йиллар маҳсулоти ҳисобланади. - Шоҳ тобут ясовчининг хотинини бир кўрдию ошиқи беқарорга айланди. Қандай бўлмасин, уни қўлга киритиш пайига тушди. Ниҳоят, аскарларидан биттасини тобуткашнимнг олдига юборди.

- Подшоҳ сенга эрталабгача қирқта тобут ясашни буюрди, агар эплолмасанг, бошинг кетади. Михлари олтиндан бўлиши керак, - деди Аскар унга. Тобуткашни қайғу чулғади. Қурби етмайдиган иш. - Хотин, - деди уйига келиб, - куним битганга ўхшайди, подшоҳ қилиб бўлмайдиган ишга буюрди. Хотини нима гаплигини сўради. Эр айтиб берди. Шунда аёл бу ерда бир гап борлигини тушунди, бекорга эрига бу ишни буюришмаган. Аёлнинг Аллоҳ мўмин бандасини бундай чорасиз қолдирмаслигига ишончи комил эди. Шунда у эрига деди: - Хеч қўрқманг, унутмангки, тундан кейин тонг, оғриқдан кейин ҳаловат бор. - Шундай-ку-я, аммо эрталаб менинг калам кетади. Хотини яна ўша гапларни такрорлади: - Айтдим-ку қўрқманг, деб. Аллоҳ кифоя қилгувчи зот. Боринг-да, хотиржам ётиб дам олаверинг. Аммо тобуткашнинг кўзига уйқу илинармиди. Кечаси билан хонада юриб чиқди. Эрта тонгда эшик тақиллади. Тобуткаш эшикни очаркан, титроғи кучайди. Кечаги аскарни кўргач эса, ҳушидан кетаёзди. - Келинг, - деди тили зўрға айланиб. Аскар ҳазин овозда айтди: - Битта тобут ясаб беринг, подшоҳ вафот этди... Бу ҳаёти дунёда зўрлар, зўравонлар, ноинсофлар, ёлғончи, икки юзламачи, туҳматчилар кўп, худди юқоридаги подшо кабилар кўп. Буларнинг барчалари вақтинчалик, ўткинчи одамлар. Амал, бойлик бугун бор. Эртага йўқ. Шуни ҳисобга олиб яшамасликлари туфайли бундай тоифа одамлар ҳаётда қоқиладилар, одамларнинг қарғишига, Аллоҳнинг қаҳрига учраб хонавайрон бўлиб кетишларини асло ўйламай иш кўрадилар. Подшога қирқта тобут эмас, биттасигина кифоя қилишини подшо қаердан билсин? Худди шу маънодаги гапни Қосим жаллодга нисбатан ҳам ишлатишимиз мумкин. Хаддидан ошган, босар-тусарини билмай қолган Қосим мақсади амалга ошмай қолгач, аёлни подшоҳнинг олдига судрайди. Подшо: - Қосимбой, нима гап – сўз топиб келдингиз? – деб сўрабди. Қосим жаллод айтибди: - Кеча ярим кечада Чорданзи маҳалласидан ўтиб кетаётсам, бир уйнинг ичидан гангур-гунгур овоз чиқаётганини эшитиб қолдим. «Ярим кечада бу овоз қаердан келаётир?» - деб томга чиқиб, мўридан қарасам, бу хотин қирқта йигитга мусаллас қуйиб бериб ўтирибди: «Хап сеними? Сенга кўрсатиб қўймасам» деб томдан тушиб, эшикдан кирай десам, ҳовлисининг орқа томони боғ экан, бу хотин қирқ йигитни боғ тарафдан қочириб, эшикни очди... деб аёлни бўҳтон гаплар билан тўлдириб ташлади. Ўзининг бўҳтон гапини исботлаш учун тўртта гувоҳ ҳам топиб келди.

Аёлнинг ялиниб-ёлворишига эътибор қилмай, уйда қолган норасидасини айтишига қарамай, подшо аёлни ўлимга – жазо минорасидан ташлатишга қарор қилибди. Туҳматга учраб, тақдирга тан берган аёл: - Эй подшо, сизга буларнинг тўҳмат маъқул бўлиб, менинг гапим маъқул бўлиб, менинг гапим номаъқул бўлса, менинг яна сизга бир арзим бор, мана шу калитни бир одамингизга берсангиз. Менинг уйимга бориб эшикни очиб ичкари кирса, бешикда қолган болам бор. Шу боламни олдириб келиб, шу бир юз саксон газлик минорада ташлатинг, розиман, - дебд. Тошюрак, ақлсиз, бемеҳр подшо чақалоқни кўриб ҳам аёлга ачинмайди. Қарорида қаттиқ туриб олади. Шунда иложсиз қолган аёл халққа мурожаат қилади: - Эй халойиқ, подшо мени ноҳақ жазога тортаётир. Мен ўлиб кетаман. Мана бу чақалоқ яшаши керак. Буни бировингиз олиб, тарбия қилинг. Хотиннинг бу гапига, нидосига, илтижосига йиғламаган одам қолмади. Хаво ҳам айниб, осмонда қора булут пайдо бўлди. Чақмоқ чақнади, момоқалдироқ қалдиради. Бирдан челаклаб қуйгандек ёмғир ёға бошлади. Чақалоқни онанинг қўлидан бир кекса олди. Яхшилаб тарбиялашга ваъда беради. Энди даҳшатли манзарани кўринг: хотинни қопга солиб, бир юз саксон Газли миноранинг устидан ташлаб юборишди. Хотин айланиб-айланиб, азоб тортмай, худди томдан тушгандек тика ерга тушади. Ана хурсандчилигу мана хурсандчилик. Қадимги замонда бир шаҳарнинг Абдулмалик исмли ҳокими асир тушган ақлли, доно бир одамга бўлмағур айб қўйиб жазо бермоқчи бўлиб турганди, шу вақт унинг кичик ўғли кириб келади. Отасига «Муаллимим мени жазолади» - деб йиғлаб-йиғлаб муаллимдан шикоят қилди. Абдумалик жуда ғазабланиб, дарҳол муаллимни чақиртириб ҳузурига келтирди, боласини жазолагани учун бечора муаллимни қаттиқ койиди. Буни кўриб турган ҳалиги доно асир Абдумаликка қараб: - Муаллимни бекорга койидингиз, у бечорада ҳеч бир айб йўқ, айб ўғлингиздадир. Муаллимлар маънавий отадирлар. Ўз шогирдларининг ақлли, тарбияли бўлиб етишмоқларини истайдилар. Ўғлингиз дарсларини пишиқ тайёрламай, маъносиз йўлларда юра бошлаганини кўргач, муаллими бир неча мартаба насиҳат қилса ҳам фойда бермагач, енгилгина бир жазо берган бўлса керак. Энди ўғлингиз: «Отам бор экан, нима иш қилсам қилавераман» деган фикрда бўлиб, номатлуб ишларини яна ҳам кучайтира беради, ниҳоят адабсиз, тарбиясиз фарзандга эга бўлиб қоласиз. Сиз бунга розимисиз? Абдулмалик асирга хитоб қилиб: - Ўз бошингга нима воқеа келишини унутдингми? Менинг ишларимга нега аралашасан? – деган эди, асир шундай жавоб берди:

- Эҳтимол мени ўлдиришга буюрарсиз. Хақиқий, чин инсон учун эзгуликни яширин айбдир. Менинг сўзларим сиз учун ҳам, ҳамма ота-оналар учун ҳам фойдалидир. Ўлимим олдида бир эзгулик қилишни истадим. Эзгуликни яширишни виждоним қабул этмади. Абдулмаликка асирнинг сўзлари жуда ҳам таъсир қилиб, уни озод этди ва муаллимга узр айтиб, ўғлининг юриш-туришига диққат қилишни, гўзал тарбия беришни ўтинди, бу мақбул ва марғуб ишда унга ёрдамчи бўлишга ваъда берди. Асирга ҳам, муаллимга ҳам кўп инъом эҳсон қилиб, уларни хурсанд этди. Ха, мана шундай. Халқ кўради, билади, синовдан ўтказади, хулоса чиқаради. Қосим жаллод аёлни яна мирадан ташламоқчи бўлганида халқ унинг йўлини тўсади. Унинг бу аёлга нисбатан бўҳтон қилаётганлигини билади. Негаки бу минорадан тушган одам ҳеч қачон омон қолмаган, ҳамиша тилка-пора бўлиб кетган. Оломон Қосим жаллодни ва унинг пули ҳисобига ёлланган гувоҳларини подшо олдига олиб боради. Хақиқат ўз ўрнни топади: аёл озод бўлади, подшонинг инъом-эҳсонига сазовор бўлади, ўғилчасини бағрига босиб уйига кетади. Қосим жаллод эса ўз ҳамтовоқлари билан қатл этилади. Бир туҳматчи, риёкорнинг бўҳтони туфайли бегуноҳ бир муштипар аёл соғлигини йўқотди. Минглаб одамларнинг асаблари бузилди. Тўғрилик, покликка не етсин! «Хасан билан Хурилиқо» эртагида воқеа бундан ҳам кескинроқ бир-бирини кўра олмаслик, туҳмат, бўҳтон бу эртакнинг асосини ташкил этади. Халқимизда тенг-тенги билан, деган мақол бор. Хасан катта бир бойнинг қизига уйланади. Келин – Зулайҳо ниҳоятда олифта, сатанг ва такаббур. У Хасаннинг синглиси Хурилиқо билан бир ҳовлида истиқомат қилишни унга хуш курмайди. Юрса-турса Хурилиқодан камчилик топар, уни камситар. Лекин Хурилиқо бунга унча эътибор бермас, ўзини билиб, Зулайҳонинг хизматини адо этиб юрар эди. Хаддидан ошган, босар-тусарини билмай қолган, қандай бўлмасин Хурилиқони йўқотиш, бадном қилиш пайига тушган Зулайҳо Хасан уйда йўқлигида рўзғор буюмларига ўт қўяр, синдирар ва буларни Хурилиқо қилди, уни уйдан ҳайдаб чиқаринг, деб эрига арз қилар эди. Омадсизлик, бахтсизлик, толесизлик ҳамиша ёмон дардлардан. Аллоҳдан қўрқмайдиган Зулайҳо Хурилиқо бошига оғир мусибат солади. Эри йўқлигидан фойдаланиб, ўзининг олти ёшли ўғилчасини сўйиб, ўлдириб, пичоқни Хурилиқонинг кўрпаси остига яшириб қўяди. Мана сизга фожия-ю толесизлик, шўрпешоналик. Халқда, - Бирга туғилмоқ бор – яшамоқ йўқ, - деганларидек, бўхтонга ишонган Хасан Хурилиқонинг кўрпаси остидан қонга бўялган пичоқни топиб олгач, сингилнинг ялиниб-ёлворишларига, кўз ёшларига қарамай, унинг икки қўлини чопиб ташлайди, боз устига уйидан ҳайдаб юборади. Жаҳонда бир қизиқ қоида юрар, Бол тутган ҳар қўлга ари ниш урар.

Яна хазиналар бўлмас илонсиз, Гуллар эса бўлмас асло тиконсиз, - деганларидек, тўҳматга учраб, икки қўлидан ажралиб, мажруҳ бўлиб қолган содда, оддий, гўзал, меҳнаткаш, доно Хурилиқо кундуз кунлари одамлардан яшириниб юрар, кечалари эса одамларнинг қовун-тарвузларидан ғажиб еб кун кўрар эди. Инсоннинг бахти, толе очилса ҳеч гап эмас. Халқ ҳамиша шунга интилган. Бой, бадавлат бўлиш йўлларини ҳеч бўлмаса эртаклари орқали амалга ошириб, ўзларини хурсанд қилишган. Қўлсиз, кийим-кечаксиз, ювиқсиз Хурилиқони халқ шаҳзода Анвар билан учраштиради. Унинг гўзаллигига, ширин сўзлигига, ақллилигига шаҳзода Анвар беш кетади. Хурилиқога уйланади. У сафарда эканлигида Хурилиқо бир ўғил, бир қиз туғади. Тўҳматчи, икки юзламачи, ёлғончи Зулайҳо ўз жазосини олади. Шу тариқа Хасаннинг синглиси билан топишиши, Анвар подшолигида бахтли умр кечиришлари халқ эзгу тилакларининг амалга ошиши эртак бўлган. Халқимизда: Оғзи кийшиқ бўлса ҳам бойнинг боласи гапирсин, деган мақол бор. Бу мақолни чинакамига таҳлил қилсангиз бойнинг ўғлининг оғзи қийшиқ. Демак, унинг нутқи йўқ. Шу билан бирга гапида аниқ фикр, ғоя мақсад йўқ. У оғзига тўғри келган гапни гапираверади. Қилаётган, бугораётган иши тўғрими, нотўғрилигига эътибор ҳам бермайди. «Зулм» эртагида ўта даражада ҳаддидан ошиб кетган, босар-тусарини билмай қолган подшонинг қилиғи, ноўрин хатти-ҳаракати ҳам юқоридаги мақолга яқин. Бу эртакни тўқиган халқ ақлсиз, ўз нафсини деб ҳар қандай разилликдан, керак бўлса, ўз фарзандини хотинликка олишга ҳам тайёр ақлсиз, иродасиз, нодон, аҳмоқ подшолар устидан кулади. Нима сен подшо бўлдинг бало бўлдингми? дегани одам йўқ. Халқига азоб бериш, зулм қилишни ўзи учун бир шараф деб биладиган подшо хотини ўлгач, унинг битта тилла ковуши қолади. У бутун мамлакатга жар солдириб «Подшо Маликанинг ковуши қайси аёлнинг оёғига тўғри келса ўшани хотинликка олади» деб ковушни ҳар бир хотин-қизнинг оёғига кийдириб чиқади. Малай хотинлар мамлакатдаги бир хотин-қизга ковушнинг кийдириб чиқибдилар. Хеч кимга тўғри келмабди. Ахийри улар: - Хурматли подшлҳимиз! Фақат ўзингизнинг қизингиз қолди, холос, - дейишибди. Подшо: - Боринглар, ковушни қизимга кийдириб кўринглар, агар оёғига тўғри келса, қизим бўлса ҳам оламан, - дебди. Ковуш қизга қуйиб қўйгандек лёғига тўғри келади. Подшо шу оннинг ўзидаёқ вазирларини, уламоларини ва чсавулларини тўплаб мажлис қилади. Ва ковуш ўз қизига тўғри келганини айтиб:

- Мен энди қоидага биноан ўз қизимни никоҳимга олмоқчиман. Сиз қози, муфти, аълам, уламолар шу қизни олишим учун менга йўл топиб беринглар. Агар йўл топмасангиз ҳаммангизни чопиб ташлайман! Молу дунёингизни талаб, ҳовли-жойингизга ўт тортаман! – деб дўқ қилибди. Қаранг, бу ғирт аҳмоқлик Қози аълам, уламолар ер юзидаги китобларни ўқиб тафсиб қилиб чиқишибди ва ўз қизини хотинликка олиш учун ҳеч қайси динда, ҳеч қайси мазҳабда йўл йўқ экан. Хайвондан ўзга ҳеч бир нарса ўз қизига тажовуз қилмас экан. Улар бу сўзни подшога айтгани қўрқишибди. Берилган муҳлат – уч кун тугабди. Подшо уларни яна чақирибди. Ва: - Қайси йўлни топдингиз? Қандай қилсам, бу қизни хотинликка оламан? Йўл топмасангиз, бугун ҳаммангизни дорга торттираман! – дебди. Ердан овоз чиқибди, аммо ўтирган кишиларнинг ҳеч биридан садо чиқмабди. Агар улар олаберинг деб айтса, подшо қайси йўл билан оламан, деб сўрайди. Йўл йўқ деса ҳаммасини дорга торттиради. Шунинг учун улар ҳеч нарса демай ўтира беришибди. Подшонинг жаҳли чиқиб: «Жаллод!» деб бақирибди. Қирқ жаллод: «Кимларнинг ажали етди?» - деб саф тортиб туришибди. Шу пайтда бир ақлли йигит кўрдики, ҳамма ўзини ўлимга пичиб, дунёдан умидини узиб ўтирибди. У : - Мумкин бўлса, мен сўзлай, - дебди. - Сўзла! – дебди плдшо. - Қиз сизники, у сизнинг кўрар кўзингиз, уни катта қилган ва тарбиялаган ҳам ўзингиз, ихтиёр сизда. Лекин қизингиз ҳозир катта бўлиб қолган, у эсли-ҳушли, яхши- ёмоннинг фарқига борадиган даражада, унга одам қўйинг, у рози бўлса, уйланаберинг! – дебди. Бу гапдан мамнун бўлиб, шошиб қолган подшо: - Шу гап чинми? – деб сўрабди ўзиларини ўлимга бичиб ўтирганлардан. Улар: - Рост тақсир, рост, - дейишибди. - Ундай бўлса, мен қизимдан розилик сўраб ўтирмайман. У, албатта, мени дейди. Хаммангиз озодсиз. Бугундан бошлаб қирқ кун тўй, - дебди. Шут об бир ҳикоят ёдимга келди: Кунлардан бир куни бир подшо тумонат одам билан овга чиқибди. Қўриқхонага етганда бор овоз билан: - Қани айтинг-чи, жахонда менга тенг келадиган ким бор? – дебди одамларига мақтаниб. Шу пайт қаршисида тўсатдан дарвиш қиёфасида бир одам пайдо бўлди. Подшонинг ранги ўчиб, орқасига тисарила бошлади. Дарвиш «Хой, подшо! Бир оз тўхтаб тур, сенда зарур Ишим бор», деса ҳам бўлмади. Подшонинг хизматкорлари унинг йўлини

тўсдилар. Дарвиш эса «арзимни фақат подшонинг ўзига айтаман, йўлимни тўсманглар!» - деб туриб олди. Улар дарвишни подшонинг олдига қуйиб юборишга мажбур бўлдилар. У подшонинг қўлоғига: «Мен Азроилман, жонингни олгани келдим», деб шивирлади. Подшони қўрқув босди, оғир изтиробга тушди, бутун вужудини титроқ чулғади. Охири дарвишга ялиниб- ёлвориб: «Уйимга ижозат бер. Бола-чақаларимни бир марта кўрай, кейин майли жонимни ўша ерда ол», деди. - Йўқ, - деди Азроил подшога, - сен билан ади-бади айтишиб ўтиришга мутлақо вақтим йўқ. Калима келтир! Подшо қанча ёлвормасин бунинг фойдаси бўлмади. Подшо тамом қўрқиб кетганидан шу ернинг ўзида жон таслим қилди. Ха, биз инсонлар шундаймиз. Ношукурмиз. Мақтанчоқмиз. Такаббурмиз. Баъзан босар-тусаримизни билмай қоламиз. Калламизга келган яхши-ёмон хаёлни ўйлаб, хулоса чиқариб иш кўрмаймиз. Ўта ақлсиз, фаҳм-фаросатсиз подшо ўз қизига уйланиш учун қирқ кун тўй эълон қилиб қўйганлигини эшитган малика эркакча кийиниб, ўз ишидан беҳад шод бўлиб, Кувонганидан бода ичиб, маст ҳолда ётган отасининг қўл-оёғини боғлаб, қопга солиб, уни даст кўтариб, бозор майдонига олиб келибди. Йиғилган халойиққа бор гапни айтибди: - Бу ҳайвоний ҳирсга эга бўлган отани, подшони қандай жазолаймиз? – деб сўрабди. - Бундай зот ўлимга маҳкум. Лекин буни отиб, осиб эмас, одамлар олдин бунинг юзига нафратланиб тупирсинлар. Сўнгра тошбўрон қилиб ўлдирамиз, - дейишибди. Малика: - Ихтиёр сизда. Билганларингизни қилинглар, - деб шашт билан қасрга қайтиб кетибди. Мана ушбу бўлимда нотўғри хатти-ҳаракат қилган бир неча зотларни кузатдик. Хаммалари Аллоҳнинг қаҳри, одамларнинг қарғишига, қаҳр-ғазабига мубтало бўлиб, - қинғир иш – келтирар ташкиш, деганларидек ҳаётда ўз жазоларини олдилар. Демак, ҳамиша яхши фикр қилиш, яхшилик қилиш, одамлар билан дўст, иноқ бўлиб ҳаёт кечириш лозим экан.

O'xshashlar

Пиримқул Қодиров 5

Заҳириддин Муҳаммад Бобур 5

Алишер Навоий хаёти ва таьлимий ахлокий карашларида етук инсон тарбияси мазмуни, шакл ва услуби

Юсуф Сарёмий шеърияти

Муҳаммад Юсуф 5