Шеърий санъатлар ҳақида айрим мулоҳазалар

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

Шеърий санъат лар ҳақида айрим мулоҳазалар Режа: 1. She`riy san`atlar haqida tushuncha 2. A. Hojiahmedovning “She`riy san`atlar va mumtoz qofiya” risolasida badiiy san’atlarning ifodalanishi 3. She`riy san`atlarni tasniflash

Малака ошириш курсларида устозлардан бири: “Биз мактабда адабиётшунос тайёрламаймиз. Биз учун мактаб ўқувчисининг “роман нима?” ёки “Ўтган кунлар” романи қачон ёзилган ва қачон нашр этилган?” каби саволларга жавоб беришидан кўра, Қодирий йиғлаб ўтириб ёзган сатрларни ўқиганда йиғлай олиши муҳимроқ”- деган эди. Дарҳақиқат, янгиланиб бораётган адабий таълимга қўйилаётган асосий талаблардан бири ҳам “мактаб ўқувчисини адабиётшунослик материаллари силсиласи билан эмас, балки чинакам бадиий матн билан таништириш, бадиий сўзнинг жозибасини ҳис эттириш орқали маънавий жиҳатдан камолотга етказиш” 1 дир. Айниқса шеърий асарларни ўқитишда ўқувчига “бадиий сўзнинг жозибасини ҳис эттириш”ни уддалай олишнинг кишига ҳузур баҳш этадиган машғулотга айланишида шеърий санъатларнинг ўрни беқиёс. Авваллари адабиёт дарсларида амалга ошириладиган бадиий матн таҳлилларида асосий эътибор ғоявий хусусиятларга қаратилган бўлса, эндиликда уни санъат ҳодисаси сифатида ўрганиш ва ўргатиш зарурати пайдо бўлди. Шунинг натижасида бадиият масалалари билан, хусусан, шеърий санъатларнинг таърифлари, таснифланиши ҳамда адабиёт ўқитиш жараёнидаги бадиий матн таҳлилида уларнинг ўзига хос ўрни кабилар билан боғлиқ қатор қўлланма ва мақолалар яратилди. Айниқса, ҳозирги кунда бу масалага ўзларининг самарали меҳнатлари билан катта ҳисса қўшаётган адабиётшунослар А. Ҳожиаҳмедов, В. Раҳмонов каби устозларнинг хизматларини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. В. Раҳмоновнинг “Ўзбек тили ва адабиёт” журнали 2004 йил 5- сонидаги “Жажжи талқиқот” рукни остида эълон қилинган “Муниснинг бадиий мўъжизаси” ҳамда “Тил ва адабиёт таълими” журналининг 2005 йил 5-сонида ўқувчилар ҳукмига ҳавола қилинган “Алишер Навоийнинг бадиий мўъжизаси” мақолалари билан танишиб чиққач, бизда ҳам мазкур масала юзасидан айрим мулоҳазаларимизни билдириш истаги пайдо бўлди. Уларни ўқиб, очиғи, хаёлимизга биринчи бўлиб “Асл мақсад мазкур 1

байтларнинг ҳақиқатан ҳам санъат асари эканлигини кўрсатиб беришми ёки ким кўп санъат топиш мусобақасида ғолиб чиқишми?”- деган фикр келди. Чунки биринчи мақолада Муниснинг ўн биттагина сўздан иборат байтидан ўн бешта санъат келтириб чиқарилган. Аввало, саналаётган шеърий санъатларнинг қандай эстетик вазифа бажараётгани масаласи бир оз эътибордан четда қолгандек, зўрма-зўракилик билан асосан “сон учун” кураш кетгандек ва натижада муаллиф оддийгина статист бўлиб қолгандек туюлди, назаримизда. Мақолада санаб ўтилган санъатларнинг айримлари ҳақида тўхталиб ўтмоқчимиз. Унда саккизинчи тартибда “кўз” сўзининг такроридан такрир санъати ҳосил бўлаётганлиги айтилгани ҳолда ўн бешинчи тартибда яна “кўз” сўзи билан бирга “қора” ва “қон” сўзларининг такроридан такрир санъати юзага келаётгани кўрсатилади. Аввало, “кўз” сўзи биринчи мисранинг садрида ва иккинчи мисранинг ажз(ёки зарб)ида такрорланаётгани “радд-ул-ажуз-ал-ас-садр” санъатини юзага келтирмоқда, “қон” сўзининг ҳам юқорироқда, ўн учинчи тартибда, тасбени ҳосил қилаётгани айтиб ўтилган. Учинчи тартибда тилга олиб ўтилган тарди акс (“кўз қаро” ва “қаро кўз”) санъатининг мавжуд эканлиги ҳам ҳақ гап. Мантиқан қаралганда мазкур санъатларнинг ҳаммаси ҳам аслида такрорнинг турли кўринишлари ҳисобланади. Маълумки, тарду аксда синтактик сатҳдаги такрор кўзда тутилади, бу эса сўзнинг ўрин алмашиниб такрорланиши демакдир. Шундай экан, ҳақли савол туғилади, ҳар қандай тарду аксни иккита санъат дейиш керакми? “Кўз” ва “қаро” сўзларининг ҳар бирини яна алоҳида-алоҳида ажратиб олиб, уларнинг ҳар биридан яна алоҳида санъатлар ясаш жоизмикин? Бу ўринда, бизнингча, тарду акс санъат бўлса, такрир деб аталаётган иккинчи ҳолат мана шу санъатни юзага келтираётган восита, холос. А. Ҳожиаҳмедовнинг “Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия” рисоласида амр ва наҳий санъатига “буюриш ва манъ қилиш” маъносини ифодалаб, шеърда лирик қаҳрамоннинг кимгадир ёки нимагадир буюриш ёки бирон нарсадан қайтариш тарзида ўз ички кечинмаларини баён

$этишини назарда тутади” деб таъриф берилади ва у бир санъат сифатида санаб ўтилади. 2 Мақола муаллифи эса нимагадир амрни алоҳида наҳийни алоҳида санъат сифатида келтирган. Аслида эса, байт мазмунини “/айр қонига кўз қаро қилмасдан қониб-қониб менинг қонимни ич” тарзида тушунадиган бўлсак, мантиқан А. Ҳожиаҳмедовнинг таърифига мувофиқ битта амр ва наҳий санъатини санаб ўтиш кифоя қилар эди. Бешинчи тартибда “Эй қаро кўз!”нинг бировга нисбатан мурожаат ва ҳитоб оҳангида айтилгани учун нидо санъати қўлланганлиги ва яна тўққизинчи тартибда ҳудди шу ундалма келтирилиб, “ўзгача, ўта кўтаринки овозда янграганлиги ва бу илтифот санъати кўрсатгичи” эканлиги эътироф этилган. Атоуллоҳ Ҳусайний илтифот санъати ҳақида ўзидан олдинги бир нечта асарларда келтирилган таърифларни қиёслаб чиққан ва улардаги айрим тафовутларни кўрсатиб ўтган. 3 Ушбу таърифларнинг (А. Ҳусайний таърифини ҳам) барчасини жамлаб, умумлаштириб айтиш мумкинки, илтифот санъати қўлланган шеърда бир шахсдан бошқа бир шахсга, бир замондан бошқа бир замонга ёки умуман бирор грамматик шаклдан бошқа бир грамматик шаклга кўчилади. “Фунун-ул-балоға” муаллифи илтифотни икки турга бўлади ва “Бириси улким, мухотабадин муғойибаға бормоқ ё ғайбдин хитобқа келмоқ. Иккинчи қисми ул бўлурким, сўзни тамом қилғондин сўнгра масал тариқи бирла ё дуо, ё бир латифа бирла илтифот қилурлар” 4 , дея таъриф беради. “Мухотаба” сўзининг “хитоб қилинган”, “тингловчи” яъни II шахс маъносида эканлиги, “муғойиба”нинг эса “ғайб” ва “ғойиб” сўзлари билан ўзакдошлиги, яъни нутқ сўзланиб турган вазиятда мавжуд бўлмаган III шахс маъносида эканлиги ушбу таърифни ҳам сўзловчи шахсининг кўчиши маъносида тушуниш имконини беради. Адабиётшунос А. Ҳожиаҳмедовнинг таърифи ҳам шунга яқин. 2 3 Щусайний Атоуллощ. Бадойиъ-ус-санойиъ. Т. /./улом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1981й.182-186-бетлар. Унда муаллиф “Мифтощ-ул-ъулум”, “Кашшоф”, “Талхис”, “Тибён ул баён” ва “Мутаввал”даги таърифлар ща=ида тыхталиб ытган. 4 Шайх Ащмад Худойдод Тарозий. Фунун-ул-бало\а. “Ызбек тили ва адабиёти” журнали. 2002йил, 5-сон, 87-бет.$ $Унга кўра “илтифот “алангламоқ” маъносини билдириб, лирик ва лиро- эпик шеъриятда сўзловчи шахснинг кўчишини ифодалайди”. 5 Кўриниб турибдики, Муниснинг байтидаги “Эй қаро кўз!” ундалмаси ўта кўтаринки овозда янграётганидан илтифот санъати юзага келяпти, деган фикр юқоридаги таърифларнинг ҳеч бирига мос келмаяпти. Тўғри, В. Раҳмоновнинг ўзи ҳаммуаллифлигида чоп этилган “Бадиий санъат жозибаси” рисоласида илтифот “шеърнинг овоз маромини бирдан кескин ўзгартириб юбориш усули” 6 деб таърифланган. Бироқ, рисоладаги ушбу таърифнинг бошқа барча таърифларга нима учун мувофиқ келмаётгани асослаб берилган эмас. Иккинчи мақола-“Алишер Навоийнинг бадиий мўъжизаси” ҳам ўқувчида мана шундай мушоҳадаларни туғдиради. Унда муаллиф “Қаро кўзим”нинг матласи ҳақида фикр юритади ва адабиётшунос Н. Комилов кўрсатиб ўтган тўртта санъатдан ташқари яна ўнта санъатни санайди. Улардан биринчисида “қилғил сўзининг байт охиридаги такрорида мураддаф санъати бўлмиш радиф қўлланган”-дейилади. Луғатларда “эргашувчи”, “радифли” деган маъноларни англатувчи “мураддиф” сўзига дуч келдик. 7 Бироқ на “мураддаф”, на “мураддиф”ни бирор жойда айнан шеърий санъат эканлиги ҳақидаги фикр учрамади. Мақолада санаб ўтилган санъатлар орасида синекдоханинг ҳам борлиги, очиғи, бизни бир оз таажжубга солди. Биз байтни мумтоз поэтика (илми бадиъ) нуқтаи назардан таҳлил қилмоқда эканмиз, табиийки, унда шунга мос йўлдан бориш зарур. Айнан синекдоха деган атама илми бадиъда санъат сифатида эътироф этилган эмас. Эхтимол, бошқа бир атама билан аталган, синекдоханинг ўрнини босадиган санъат бўлиши мумкин, бироқ тил нуқтаи назаридан синекдоха деб аталувчи кўчим ҳар вақт ҳам санъат бўла олмайди. Бунинг учун у матнда муайян бадиий-эстетик функция бажариши 5 Ю=орида келтирилган асар. 63-бет. 6 Асаллаев А. Ращмонов В. Мусурмон=улов Ф. Бадиий санъат жозибаси. Т. 2005й. 19-бет. 7 Навоий асарлари лу\ати. Т.1972 й. 418 бет.$

шарт. Шундай экан, синекдохани ҳам шеърий санъатлар қаторида санаш тўғри бўлармикан? Бундан ташқари “қаро кўзим” ва “кўзим қаросида” жумлаларида ҳам тарду акс, ҳам такрир санъатини санаб ўтиш, бизнингча, ҳудди биринчи мақоладаги каби ўйлаб кўриш керак бўлган масаладир. Бу ўринда яна бир масалани алоҳида қайд этиш лозим. Бадиий санъатлар, агар уни ҳозирги адабиётшуносликдаги “риторик фигура”, “стилистик фигура” қаралса, у “муайян бадиий-эстетик мақсадни кўзлаган ҳолда нормадан оғиш” сифатида таърифланади. Яъни, бунда атайинлик моменти мавжуд бўлади. Атоуллоҳ Ҳусайнийда ўқиймиз: “Билгилким, арабнинг фасоҳату балоғат аҳли нутқ гўзалликларин икки навъ деб билибтурлар. Биринчи навъи зотий гўзалликлардурким, дилбарларнинг табиий ҳусни янглиғдур ва иккинчи навъи оризий гўзалликлардурким, алардағи кўрсатма безаклар сингаридур”. 8 Демак “зотий гўзаллик” дейилганда нутқнинг табиий гўзаллиги, оризий дейилганда эса, атайлаб безатилган, зийнат берилган нутқ гўзаллиги назарда тутилар экан. Атайин зийнат берилган оризий гўзалликларни эса “бадиъ илми” деб атаганлар. Бундан кўринадики, “илми бадиъ”, яъни бадиият масаласида атайинлик моменти, нормадан оғиш масаласи етакчи мезонлардан бири ҳисобланади. Ҳар иккала мақолада ҳам санъатларни санаб ўтишда бу масала ҳам, бизнингча, бир оз назардан четда қолган. Шу ўринда “Бадиий санъат жозибаси” китобчаси ҳақида ҳам тўхталиб ўтсак. Унинг кириш қисмида айтиб ўтилганидек, ҳақиқатан ҳам, “рисола ўқитувчи ва ўқувчи учун дастурга мос бадиий санъатлар ҳақидаги мўъжаз луғат-маълумотнома” 9 сифатида яхшигина манба бўла олади. Китобча ўқувчи ва талабалар учун энг яқин дўст бўла олишига ишонамиз. Лекин у ҳақда ҳам юқоридаги фикрларимиз билан боғлиқ ҳолда айрим мулоҳазаларимиз бор. Китобчада шеърий санъатлар маънавий, лафзий ва ҳарфий санъатларга бўлинган. Маънавий санъатлар қаторида 8 9

келтирилаётган “синекдоха” ва лафзий санъатлар сифатида тилга олинган “қофия” ва “радиф”га яна эътиборни қаратмоқчимиз. Китобчада кўчимнинг бутунни қисм номи билан ёки қисмни бутун номи билан аташга асосланган тури бўлган синекдохага қисқача таъриф берилгач, “қаро кўзим” билан бирга: Бир қўнғиз мўйловли, Бароқ сач малъун. мисралари мисол сифатида келтирилган. Унда ажратиб кўрсатилаётган сўзлар орасидаги “малъун”нинг “лаънатланган”, “лаънати” маъноларини ифодалаётгани ва бу ўринда фикр қаратилаётган объект-“Гитлер” сўзининг тушиб қолаётганини ҳисобга олсак, бизнингча, кўпроқ истиорага тўғри келади. “Қўнғиз мўйловли” ва “бароқ соч” сўзлари эса “малъун”га нисбатан сифатловчидир. Кўринадики, бу ерда бутун қисм номи билан ҳам, қисм бутун номи билан ҳам аталаётгани йўқ. Қофия ва радифни ҳам шеърий санъатми ёки шеърий унсурми эканлиги ҳақидаги мулоҳазаларимизни юқорида айтиб ўтдик. Биз Муниснинг ёки Навоийнинг ушбу байтлари бу қадар мақтовга лойиқ эмас, деган фикрдан мутлақо йироқмиз, мақсадимиз юқорида номи тилга олинган китобчани қоралаш ҳам эмас. Муродимиз “мактаб ёки ўрта махсус ўқув юртларини тамомлаб, олий ўқув юртларида ўқишни давом эттириш ниятида бўлган ёшлар айни пайтда қўлларида мавжуд бўлган шеърий санъатлар ҳақидаги манбалардан уларга тақдим этилаётган тестларга тўғри жавобларни топа оладиларми?”-деган саволга жавоб топиш, холос. Агар мумтоз шеърият таҳлилида санъатларнинг эстетик функцияси, улар баҳш этган жозибага диққат қилмасдан, санъатлар сонини санашдан нарига ўтмайдиган бўлсак, бу нарса мақсадларимизга зид хизмат қилиши, яъни ўқувчиларни адабиётдан бездириши мумкин. Очиғини айтганда, шу каби ёндашувлар оқибатида санъатлар бўйича берилаётган айрим тест саволлари бездириб ҳам улгурди.

Фикрларимизнинг изоҳи сифатида абитуриентларга тақдим қилинаётган тестлардан айримларини келтириб ўтмоқчимиз. Улардан бирида Навоийнинг “Жондин сени кўп севармен” деб бошланувчи рубоийси берилиб, рубоий қайси шеърий санъат асосида ёзилгани сўралган. 1 0 Бошқа жавоблар тўғри келмагани учун фақат қўлида “Бадиий санъат жозибаси” рисоласи мавжуд бўлган абитуриентларгина “қофия ва радиф” деган жавобни белгилашлари мумкин. Аслида эса ушбу жавоб ҳам, бизнингча, қачонки савол “рубоий қандай шеърий унсурлар асосида ёзилган?” тарзида қўйилса тўғри бўла олади. Ушбу рубоий рисолада ҳам “бошқофия”га берилган таърифдан сўнг мисол сифатида келтирилган. Яна бир тестда Бобирнинг машҳур Қаро зулфинг фироқида паришон рўзғорим бор, Юзингнинг иштиёқида не сабру не қарорим бор. байти келтирилиб, “мазкур байтда қандай бадиий санъат қўлланган?” деган савол қўйилган. Жавоб вариантлари қуйидагилар: А)тажзия; В)мусажжаъ; С)тарсеъ; Д)тарду акс; Е)зулқофиятайн. А.Ҳожиаҳмедовнинг “Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия” китобида тажзияга ҳам, мусажжага ҳам айнан мана шу байт мисол сифатида келтирилган. 1 1 Байт мантиқан зулқофиятайн санъатига берилган таърифларга ҳам мувофиқ келади десак, хато бўлмаса керак. Чунки ундаги рўзғорим-қарорим сўзлари одатдаги қофия, фироқида-иштиёқида сўзлари эса иккинчи қофия ҳисобланади. Энди, ўйлаб кўринг, мана шу биргина савол билан тақдири ҳал бўладиган вазиятда турган абитуриентга қайси жавобни белгилашни масалаҳат берган бўлар эдингиз? Шу каби саволларга дуч келган иқтидорли, қўшимча адабиётлар билан танишган абитуриент “тест-адолат мезони” деган гапга қандай қарар экан? Умуман, шеърий санъатларни ўқитишдан асл муддао ўқувчиларга мумтоз сўз санъаткорларининг чин маънодаги санъаткор эканликларини, мумтоз 1 0 2004 йил,1107-вариант, 27-савол. 1 1 Щожиащмедов А. Шеърий санъатлар ва мумиоз =офия. Т. “Шар=” 1998й. 113-бет.

бадииятнинг ҳайратлантирадиган жозибасини, ақлни шошириб қўядиган даражадаги мўъжиза эканлигини кўрсатиб беришми ёки ... Юқорида Қ. Йўлдошевнинг бир фикрини келтирган эдик. Хулосаси сифатида устознинг яна бир гапини келтирмоқчимиз: “Адабиёт назарияси бўйича бериладиган билимлар ўқувчининг тафаккурини синаш ва уни қийнаш воситаси эмас, балки бадиий асарни ўқиш ва таҳлил этишга кўмак берадиган маълумотлар тарзида қаралиши” лозим.

Адабиётлар: 1. Фитрат. Адабиёт қоидалари. Т., 1995 2. У.Тўйчиев. Ўзбек шеър системалари.-Т.,1981. 3. Тўйчиев У. А.Яссавий ва ўзбек шеър тузилиши// Ўзбек тили ва адабиёти.-1999 №2. Б.15-18. 4. Муҳаммадиева Ш. Фитрат ва Чўлпон эркин вазннинг асосчилари// Ўзбек тили ва адабиёти. 1998. №6.-Б.42-43. 5. Литературный энциклопедический словарь.-М.,1987 6 . www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Шеърий санъатлар

Ўхшатиш асосидаги шеърий санъатлар

Шеърий нутқ ҳақида

Шеърий тизимлaр вa шеърий жaнрлaр

Темурийлар даври (Улуғбек даври) туркий адабиётга доир баъзи мулоҳазалар