Шеърий санъатлар

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Ш еърий санъатлар 1. Таъдил 2. Тажниси томм 3. Т АЖНИСИ МУРАККАБ 4. Т АЖНИСИ НОҚИС 5. Т АЖНИСИ ЗОЙИД 6. Иштиқоқ

Иштиқоқ (сўздан сўзни ажратмоқ») шеьр байтларида ўзакдош сўзларни қўллаш санъатнаир. Масалан, Навоийнинг Қилса зулм ул золим элни қилмағил. ё раб, забун, Чун тазаллумдур ишим, доим мени мазлум қил байгидаги зулм, золим, тазаллум, мазлум сўзлари; Дедидар: «Аҳбоб дардига хабиб айлар даво, Ва ҳ ки мен қўйдим муҳаббаттин, э мас воқиф ҳабиб байтилаги аҳбоб, муҳаббат, ҳабиб сўзлари; Толиб улким, топмасанг доғи бу баски м айламас Б ир нафас ғофил сени матлуб ёдидин талаб байтидаги толиб, матлуб, талаб сўзлари ўзакдош бўлиб, иштиқоқ санъати асосида қўллангандир. Баьзан ўзакдош бўлиб кўринган сўзлар аслида бошқа-бошка маъноларни ифодалайди. Бу ҳолат шибҳи иштиқоқ («иштиқоққа ўхшашлик») деб юритилади. Чунончи, Навоийнинг Нўши васл, эйким тиларсен, неши ҳижрон курмайин, Чун эмас бағринг жароҳатлиғ, не марҳам топқасен байтидаги «нўши« ва «неши» сўзлари шибҳи иштиқоқ ҳосил қил ган. чунки улар шакл жиҳатидан ўхшаш бўлса ҳам, нўш — «лаззат», неш эса «тикан» маъносини ифодалаетгани учун ўзакдош саналмайди. Огаҳий қаламига мансуб Ғам тунила мўя айлаб муй янглиғ булғоним Мў-бамў шарҳ айлаб эткил мўя бунёд олада байтидаги мўя ва мўй сўзлари ҳам икки хил — йиғи (фарёд) ва тўк соч толаси маъноларини ифодалаши туфайли иштиқоқ ҳосил қилмай. шибҳи иштиқоқ саналади. Мисоллар: Зуҳд аҳли ужб тафриқасидин халос эрмас, Шарти фано фироқдурур ул фариқдин. ( Навоий)

Не турфа суврате бордурки хеч суврат ила Қазо мусаввирн қилмади бўйла тасвире. (Навоий) Сан на жа в р этмак тиларсан ис таг умдур ониман, Ким муҳибғ а на маҳбуб а й ласа маҳбуб э pyp . ( Огаҳий) Т У З У Л Т А Р А Б нағамин эй муғаинийи маккии Писанди табим э м а с нағмаи «Ироқу» Ҳижоз. (Каши Хоразмнй)

$ТАЪДИЛ «Тўфиллмок» маъносидаги бу сўз шеърла содда отларим тар- М!0 бнлам келнриш иншипп ифоча.шии. Чунпнчп. - фиинииг Жину малаку ҳур чачан ичра к\р>нмас, K)i \ H i опллип бпрчасн ш а р м Е Ш л а дагулмУ' Қи.иали оидек книниш чусҳафина бир najap Курмадпм дарсу яазойиф нусхау дафтарни \еч башларида жии, ма.шк. \ур; даре, иа.ншнф. нус\л. дафгар c v m a - ри — co;i,'ia oi.iap маълум тарщб бнлап келтнрилиш булиб. ик-кинчи мисрада улары оид фикрлар ифодаданган. Мисолллр- Барча иискину фақиру бекасу бехаш учун 1юқн ivrcyn тенгри сизнм хоса мен ларнеш чуп. (Аттш) Меҳру Моҳу Муштариш Чуҳра чун қилди |улуъ. Ҳеч наҳс ахтпр тулуьи анда қатъо булмаса. (ILwouiO Сарфу наҳву чантиқ ичра токи смьи лти аён, Ссбиайҳ р у \и қилур тақсииу \ам имдод аша. (Огаҳии) Рангу рухсору бу {улф> \u.iy хатким сспда .1 >р, К\рса \ар ким ooi.ui с\ нў\л бирда раи\ии хушламас. ( Мукимий/$

ТАЖНИСИ ТОММ Тажнислар сўзларнинг шаклан бир хиллиги ё х у д яқинлигига кўра икки турлидир. Икки суз ҳам унли, хам ундошлари жиҳати- дан (араб ёзувида э с а нуқталари ва ҳаракатлари жиҳатмдан ҳам) бир-бирига туда мое б ў л и б тушеа. бу х и л тажнисларни тажниси я ъ н и - ( ў л и к , тажнис деб юритилади. Бунда-! т а ж н и с л а р бир хил ёки икки хил с ў з туркуми билан ифодаланишига к ў р а ва му с тавфий тажнисларга Пулинади. Айнан шакддош икки суй бир хил сўз туркумигл маисуб бўлса, мумосил тажписни, и к к и х и л сўз туркуми г а м а и с у б бўлса, муетавфий тажнисни ҳосил қилади. Хўжандий «Латсфата»сидаги Исирғанг донаси чин Муштарийдур, Сочингға нофаи чин муштарийдур байтидаги «муштарий» сўзларининг иккови ҳам от туркумидан (биринчи мисрадаги «Муштарий» — Юпитер сайёраси номи, ик-кинчи мисрадагиси эса «харидор» маъносини ифодалайди) бўл-гани учун мумосил тажниси томм, ҳар икки мисрадаги «чин» сўзлари сифат ва от туркумларига мансуб бўлгани учун муетав фий тажниси томм ҳисобланади. Мисоллар: Сўзум бикрини кўргўз шаҳга ширин, Шаҳиким қилди Хисравларни Ширин. (Хоразмий) Манга сенсиз, бегим, кундуз кечадур, Дареғо, сенсизин умрум кечадур. (Хўжандий) Кўнгулда гарчи ҳажринг доғи бордур, Валекин васл умиди доғи бордур. (Сайид Аҳмад) Гар қурутмас ул кўзумнинг ёшини, Ҳақ узун қилсун ул ойнинг ёшини. Йиғлама кўп, бу вужудинг ишқ ўти Не қуруғин қуиғуси, не ёшини.

(Лутфий) Боқар оҳулайин ҳар ён ўшал икки қаро кўзлар, Ҳаданги ҳамзасин отмоғ учун гўё қаро кўзлар. (Атоий) Холларнинг нуқтасидин топти зеб ул турфа хат, Гарчи хат узра бўлур бир нуқтаву бўлмас нуқат. (Навоий) Е қошинг янглиғ эгилган жисми зоримниму дей, Ё сочингдек тийра булғон рўзгоримьиму дей. (Бобур) Рахши ҳиммат мен тутуб маҳкам ёлин, Ёр изидин ет, карам қил, деб ёлин. Йўқу боримни ёқиб кул айлади, Ишқ ўтидин кўкка чирмошғон ёлин. (Мунис) Бўлди чун умринг кунининг вақти туш, Нафси саркаш отини кўб чопма, туш. Хобгоҳ эткил қаноат манзилин, Йўқса ҳаргиз кўрмагунг роҳатни туш. ( Огаҳий) ТАЖНИСИ МУРАККАБ Томм (тўлиқ) тажнисларнинг бир тури мураккаб (таркибли) тажнис деб аталади. Бу хил тажнисларда шаклдош сўзларнинг бири бир сўздан, бошқаси икки сўздан иборат бўлиши мумкин. Масалан, Хўжандий «Латофатнома»сидаги Юзунгни ҳақ жаҳон гулзори қилди, Юзунгни кўрдиу гул зори қилди байтидаги «гулзори» ва «гул зори» сўзлари ўз таркибига кўра мураккаб тажниси томмни юзага келтирган. Шу достондаги Лабинг лаъли Бадахшон, тишларинг — дур,

Садаф оғзинг қурутғон тишларингдур, ...Жамолингни кўруб гул ғунча бўлғай, Тор оғзингдек магар гулғунча бўлғай, ...Фироқ ўтинда бағрим бўлди бирён, Қачон бўлғай фироқинг иши бир ёи, ...Қошинг нуну, кўзинг айни балодур, Уған қилсун жамолингдин бало дур каби байтларда ҳам шу хил тажнисларга дуч келамиз. «Латофат-нома» достонидаги Китобат қилмадим беҳуда сўзлар, Сўзумни билмаган беҳуда сузлар байтдаги «беҳуда сўзлар» тажниси мураккаб бўлмай қўш тажнис-дир. Зеро, бу сўзларнинг ҳар бири иккала мисрада иккитадан маънони: беҳуда (бемаъни) сўзлар, беҳуда (асоссиз) сўзлашади маъноларини англатади. Мураккаб тажнис таркибидаги сўзлардан бири бир сўзнинг охирги қисми билан бошқа сўздан ташкил топиши ҳам мумкин. Чунончи, «Фарҳод ва Ширин» достонидан олинган Жавоҳир ончаким фикрат дабири Ҳисоб айлаб топилмай мингда бири байтидаги «дабири» сўзига иккинчи мисрадаги «мингда» сўзи охиридаги да қўшимчаси ва бири сўзи щаклдош бўлиб келиб, му раккаб тажниси томмни юзага келтирган. Бу хил шаклдошлик марфуъ (чатилган) тажнис деб юритилади. Тажниси томмнинг ҳар икки кўриниши айниқса туюқ жан-ридаги асарларда кенг қўлланади. Масалан, Лутфийнинг Чархи кажрафтор элидин ёзамен, Чиқмадим хижрон қишиндин ёза мен. Бир мени ёрлиқ била ёд этмас ул, Ҳар неча ул шаҳға қуллуқ ёзамен, Алишер Навоийнинг Ё раб, ул шаҳцу шакар ё лабдурур,

Ё магар шаҳцу шакар ёлабдурур. Жонима пайваста новак отколи Ғамза ўқин қошиға ёлабдурур, Бобурнинг Мени беҳол айлаган ёр ойдурур, Ким анинг васли менга ёройдурур. Гар висоли бўлмаса кетмоқ ерим Ё Хуросон, ё Хито, ё Ройдурур каби кўплаб туюклари фикримизга далил бўла олади. Тажнис томм санъати ҳозирги шеъриятимизда ҳам қўлланиб келинмоқца. Собир Абдулланинг Боғ ичида ёр олса олмани, Бош эгиб ношв'оти ҳам дер: «Ол мани», Эркин Воҳидовнинг Аҳли шеър балки китобим назми ишқдеб очадир, Йўқ, китобим севгининг девонига дебочадир каби байтларидаги тажнислар шулар жумласидандир. ТАЖНИСИ НОҚИС Юқорида айтиб ўтганимиздек, тажнис қўлланган байтдаги икки сўз шакл жиҳатидан ҳамиша ҳам бир-бири билан тўла мое келавермайди, уларда ўхшашлик, яқинлик бўлгани ҳолда маълум жиҳатларда бироз фарқланиши мумкин. Бу хил сўзлар тажниси томмни эмас, балки тажниснинг бошқа турларини ҳосил қилади. Шулардан бири тажниси ноқис (нуқсонли тажнис) дир. Тажниси ноқис қўлланган байтларда сўзлардаги ундош бир-бирига мувофиқ келади-ю, унлилар фаркданади: Масалан, Вафо муҳрин босур меҳри жамолинг Жафо дурдин берур дарди фирокинг

$байтидаги «муҳр» ва «меҳр», «дурд» ва «дард» сўзлари таркибида-ги унлилар жиҳатидан фаркданади. Шунга қарамай, улар шакл-дош саналиб. тажниси ноқисни вужудга келтирган. ТАЖНИСИ ЗОЙИД Тажниси зойид «орттирилган тажнис» маъносини билдиради. Бу хил тажнисларда шаклан ўзаро яқин сўзларнинг бирида бир-икки харф ортиқча бўлади, шу ҳарфлар тушириб қолдирилса, сўзнинг қолган қисми иккинчи сўзга ҳар жиҳатдан мое тушиб тажниси томм ҳосил қилиши мумкин. Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонидаги Топиб ул нуктадин озор йиғлаб, Ўзин туфроққа солди зор йиғлаб байтидаги «озор» ва «зор» сўзлари тажниси зойидни юзага кел тирган. «Озор» сўзи бошида «зор» сўзига нисбатан бир алиф («о» унлиси) ортиқчалиги кўриниб турибди, уни туширилса, ҳар икки сўз тўла шаклдошлик касб этади. Тажниси зойидларда бир сўздаги ортиқча ҳарф ёки икки ҳарф сўз бошида, ўртасида ёхуд охирида келиши мумкин. Юқоридаги мисолда бир ортиқча харф сўз бошида келган: Шу достондан олинган Бу янглиғ тийра ҳар бирнинг саводи, Саводи ичра қар ён тогу водий. ...Ҳакимнкин нигор айлаб тирозин, Ёзиб кейнида махфий барча розин байтларида «саводи» сўзида «водий» сўзига нисбатан «с» уидо-шн. «тирозин» сўзида «розин» сўзига нисбатан «т» ундош и ор- тиқча (қисқа «а» ва «и» унлилари араб ёзувида ёзилмайди). Шунга карамай, будар иккала байтга ҳам тажниси зойид ҳосил кил ган. Тажниси зойид ташкил этган сўзлардан биридаги иккиичиси-га нисбатан ортикча ҳарф сўз ўртасида ҳам келиши мумкин. Бу ҳолда vi \ i ўша харф туширилса, иккинчи сўз билан тажниси томм ҳосил бўлади. Масалан, Муниснинг Жилва қилур ҳар қачон ул қаду қомат манга,$

Қўзғолур оҳим уни бирла қиёмат манга байтидаги «қиёмат» сўзи ўртасида «қомат» сўзига нисбатан ор- тиқча, «й» (қисқа и ёзилмайди) ундоши келган, уни туширилса, икки сўз тўла шаклдош бўлиб қолади. «Фарҳод ва Ширин» дос-тонидан олинган Тилаб қилмоқ жаҳои онинг фидоси, Жаҳонни қўики, жон онинг фидоси, шунингдек, Ки чун шаҳзодаға жаври ҳаводис, Мунунгдек мушкил амре қилди ҳодяс байтларида ҳам биринчи мисралардаги қофиядош «жаҳон» ва «ҳаводис» сўзлари ўртасида «жон» ва «ҳодис» сўзларига нисбатан ортикча «ҳ» ва «в» ундошлари келган, улар туширилса, қофия-дош сўзлар орасида тажниси томм ҳосил бўлур эди. Тажниси зойидларда сўз боши, ўртаси ё охирида бир эмас, икки ҳарф ортикча келиши ҳам мумкин. Чунончи, Навоийнинг Қилғали юз тил кеби кўнглумни чок ул қотилим, Тийғи ишқи лаззатин айлар ҳикоят ҳар тилим байтидаги «қотилим» сўзи бошида «тилим» сўзига нисбатан икки ҳарф ортикча келган. Бу ҳол ҳар икки сўз асосида тажниси зойид хрсил қилишга тўсиқ бўлолмайди. Навоийнинг Хуршид тулуъ этса қуёшинг соғинурмен, Кўргач янги ой майлини қошинг соғинурмен байтидаги қофиядошларнинг бирида — «қуёшинг» сўзида «қо- шинг» сўзига нисбатан «у» ва «й» ҳарфлари ортикча келган. Бу икки сўз тажниси зойид ни вужудга келтирган.

O'xshashlar

Ўхшатиш асосидаги шеърий санъатлар

Шеърий санъатлар ҳақида айрим мулоҳазалар

Шеърий тизимлaр вa шеърий жaнрлaр

Шеърий нутқ ҳақида

Шеърий роман ва маҳорат