Шеърий роман ва маҳорат - Adabiyot - Referatlar

Шеърий роман ва маҳорат

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

Шеърий роман ва маҳорат Савол: - Мен ўзбек адабиётида шеърий роман жанри ривожи, маҳорат масалалари бўйича, умуман, унинг адабиётимиздаги ўрни борасида изланишлар олиб бораман. Сиз 1969-1979 йиллар давомида «Боқий дунё» шеърий романи устида ўн йил меҳнат қилдингиз. Ёзувчилар уюшмасида бўлиб ўтган қизғин муҳокамалардан кейин шеърий роман тўлалигича «Шарқ Юлдизи» журналида эълон этилди, 1981 йилда китоб ҳолида босилиб чиқди. Қизиқиб кўрдим: асар ҳақида Б.Қосимов, М.Юнусов, О.Тоғаев, А.Каттабеков, У.Ўлжабоев, В.Оскоцкий, Й.Солижонов, П.Шермуҳаммедов, П.Харт каби таниқли олимлар мақолалар ёзишган, Тошкент ва Москвада жаъми ўн олтита мақола ўзбек ва рус тилларида эълон қилинибди. Шеърий роман ўзбек (икки марта) ва рус тилларида умумий ҳисобда қирқ минг нусхада босилди. Талантли рус шоираси Марина Кудимова томонидан рус тилига таржимаси (1984)га машҳур рус шоири Евгений Евтушенко ижобий баҳо берди, тақриз ёзди.Шеърий романнинг ўз вақтида Давлат мукофотига тавсия этилганлигини ҳам айтиб ўтиш керак.Хуллас, «Боқий дунё» шеърий романи кенг ўқувчилар диққатини ўзига тортди ва адабий жамоатчиликнинг ижобий баҳосини ололди. Собиқ шўролар даврида Пушкиннинг «Евгений Онегин» шеърий романидан сўнг қардош халқлар адабиётида ҳам шеърий роман намуналари яратилган.Масалан рус шеъриятида Б.Пастернакнинг «Спекторский»(1931),И.Сельвинскийнинг«Пушторг»(1928),«Арктика»(челю

скинчилар ҳақида, 1956), Г.Санниковнинг «Мисрликларникида меҳмонда» (1933), Я.Смеляковнинг «Тақводор муҳаббат» (1956), қирғиз шеъриятида А.Тўқамбоевнинг «Тонг олдида» (1962 йилда эълон этилган), шунингдек, ўзбек адабиётида Мирмуҳсиннинг «Зиёд ва Адиба» (1958), Ҳ.Шариповнинг «Бир савол» (1972), қорақалпоқ шоири Т.Жумамуротовнинг «Сулув Макарья» (1965) ва озарбайжон шоири Н.Ҳасанзоданинг «Наримон» (70- йиллар боши) сингари шеърий асарларини айтиб ўтиш мумкин.Албатта, бу қисқа рўйхат шеърий роман қадамини тўлиқ манзарасини кўрсатишга даъво қилолмайди, лекин айни пайтда унинг жанр сифатида тасодифий эмаслигидан, жуда кўп адабиётларда ривожланаётганидан далолат беради. Бевосита мақсадга келсак, айтинг-чи, нега «Боқий дунё» асарингизни айни шеърий роман тарзида ёздингиз?Бундай жанрни, шунингдек, мавзуни танлашда қандай омиллар сабаб бўлган? Асарнинг бадиий ғояси, сизнингча, нималарда кўринади? Жавоб:- Муҳтарама Лолахон. Ҳар қандай асар, хоҳ у шеър бўлсин, хоҳ роман, ўз-ўзича яралмайди, балки замон зарурияти, давр талаби билан ёзилади, вақт талаби билан қоғозга тушади.Буни ижоднинг ёзилмаган қонуни дейиш мумкин. Ҳар қандай асар ёзилганда ўз жанрини, шаклини, ифода воситаларини ўзи белгилайди.Бўлмаса, у табиий чиқмайди.Масалан, маълум фикр, мавзу шеърга тушади, бошқаси-ҳикояга, эссега.Бу-аксиома. «Боқий дунё»нинг мавзуси узоқ йиллар мустамлака даврида қисиниб яшаган ўзбек халқининг эрк-озодлик йўлида олиб борган кураши билан

боғлик.Яъни, бизнинг халқимиз ҳам қулликни истамайди, озодликни ёқтиради, мустақилликка интилади.Ўша пайтда ҳукм сурган ва амалда бўлган, бизга озодликка интилиш ҳаракатларини «экспорт» қилинганлиги ҳақидаги фикрларга қарши, бизда ҳам озодликка, эркка интилиш қон- қонимизда борлигини кўрсатишга, биз ҳам «капитализмни босиб ўтмасакда», дунёдан бохабар, тўлақонли миллат эканлигимизни исбот этишга йўналтирилган ғоя.. Бу жуда муқаддас туйғу, бебаҳо ғоя.Уни уч авлод (ота, ўғил, набира) ҳаёти мисолида кўрсатиш зарурияти туғилди ва мавзунинг ўзи шеърий усул, шеърий роман жанрини танлади.Шеърий роман ҳам, умуман роман сингари кенг эпикликни, катта кўламни, катта нафасни, бошқача айтганда романбоп эпикликни талаб этади. «Боқий дунё» ҳам бундан мустасно эмас. Шеърий романнинг имкониятлари бениҳоя кенгдир.Унда шеъриятнинг ҳамма усулларидан фойдаланган ҳолда, наср унсурларидан ҳам, фактографиядан ҳам, публицистик оҳанглардан ҳам, ногаҳонда тарихга ёки келажакка ҳаёлан сафар қилиш ҳолларидан ҳам фойдаланиш мумкин.Насрий романда нотабиий бўлиб туюладиган жиҳатлар шеърий романга безак бўлиб тушиши ҳоллари кузатилган.Лекин бари маҳоратга боғлиқ.Мавзу танлаш, бош қаҳрамонни топиш, топганда ҳам бутун ижтимоий, ҳаётий юкни унинг елкасига ортса бели майишмайдиган, дадил кўтариб манзилга элта оладиган қаҳрамон бўлмоғи керак, мавзуни ўзига хос шаклга жойлаш, ҳаётий тасвир ва ҳолатларнинг табиийлигини, бадиий ифода мукаммаллигини таъминлаш, ўқувчини ишонтира олиш ва ҳ.к. мана маҳорат нима дегани.

Юқорида айтилган, яъни эркка, озодликка интилиш ғояси асарда қандай талқин қилинади? Роман қаҳрамони шаҳрихонлик Азимбой асарда миллатга қайишадиган «ижобий» бойлар вакили сифатида намоён бўлади.Шўролар даврида бойларга ижобий кўз билан қараш адабиётда урф бўлмаган (масалан, Солиҳбой, Мирзакаримбой каби бойлар ва ҳ.к.).Азимбой дунё кўрган киши, «Ақл билан сарф қилинган «бир», «Икки» олиб келса,ёмонми?» деб ўйлайдиган уддабурон шахс.Унинг номи Московда машҳур, Қримда ҳордиқ чиқаради, Русия бойларидан дўстлари бор.Туркистонни улуғлашни истайди, миллатпарастлик туйғулари уйғониб бораётган шахс.Гар Хазина бўлса Туркистон, Калит эрур шуаро тили!» дейди.Унинг хизматкори Насриддинда шеъриятга иштиёғи борлигини кўради, унга бир достон ёзишни буюриб: «На ишқнома, на бир жангнома, Битажаксан « Туркистоннома !» дейди. Ҳа Туркистонни озод кўрмоқ ўша даврдаги илғор ўзбек зиёлиларининг орзуси, хаёлларини ўғирлаган ғоя эди. Фақат 1925 йилда Бухорода Ўзбекистон шўролари 1-қурилтойида ўтирганида «Туркистоннома»ни ҳали ҳануз ёза олмаган Насриддин ўз ниятига етганини англайди: «У зўр достон ёзиб қўйибди, Улиғликка уни йўйибди, Янгроқ исм, шарафли достон, Ўзбекистон, жон Ўзбекистон!» дея ҳайқиради. Асарнинг сиз сўраган бадиий ғояси шундан иборат. Савол: - Ўзбек халқи тарихида содир бўлган тарихий воқеаларни тасвирлаш орқали қандай мақсадларни назарда тутасиз? Жавоб: - Албатта, қаламга олинган давр кишиларининг орзу умидларини акс этдира оладаган замоннинг қаҳрамонини кўрсатиш.. «Боқий дунё»нинг

бош қаҳрамони Насриддинни, полвон, ишонувчан, шеъриятга ҳаваси бор, одамларга яхшилик қилишни ўзининиг инсоний бурчи деб билган, содда (халфана ошни пишириш учун, жўраларига яхшилик қиламан деб, касал ҳўкиз ўрнига жувоз бўйинтуруғини бўйнига илиб бир ошлик ёғ чиқариб, ўзига бир умр «ҳўкиз» лақабини орттириб олганини эсланг), дўлвор йигитни ўзбек халқининг типик вакили сифатида тасвирлаш ният қилинган. Воқеалар Х I Х аср охири-ХХ аср биринчи чорагида юз беради.Бу давр ўзбек халқи тарихида оламшумул воқеалар юз берган давр эди.Озодлик учун кўтарилган халқ қўзғолонлари (1998 йил Андижон қўзғалони, 1916 йил Жиззах қўзғалони), жадидчилик ҳаракатини туғилиши, тарихда Ўзбекистон Республикасининг пайдо бўлиши!-буларнинг бари ўзининг ижтимоий моҳияти билан халқ ҳаётида мутлақо янги ҳодисалар эди.Асар қаҳрамони Насриддин «Туркистоннома» достони ёзиш умидида ана ўша воқеалар орасидан ўтади.. Савол :-«Ҳаётбахш таъсирлар» номли мақолангизда: «Александр Сергеевич Пушкин ўз ижодида бизга замонавийликни акс эттирмоқ учун тарих йўлларидан қандай фойдаланиш кераклигини ўргатди», деб ёзгансиз.Асар ёзишда турли тарихий анъаналар, услублар таъсирини кузатиш чиндан ҳам жуда қизиқ манзараларни ҳосил қилади.Ўша сўзларингизни батафсилроқ шарҳлаб беролмайсизми? Жавоб:- Жоним билан. Одатда, муаллиф асарни ёзишга киришаётган пайтда, бўлажак асарини хаёлан тасаввур этиб шунга ўхшаш асарни бошқа адабиётлардан, кўпинча классиклардан излайди ва ижодий ниятни қандай

ифода қила олганини кузатади, ўрганади, илҳомланади.Масалан, буюк поляк шоири Адам Мицкевич йирик «Пан Тадеуш» асарини ёзар экан, уни Иоганн Вольфганг Гётенинг «Герман ва Доротея асарига ўхшатиброқ ёзмоқчилигини эътироф этади.Пушкинда ҳам Байроннинг «Дон Жуан» асарини ўқиганидан кейин, шеърий роман ёзиш фикри туғилган эди. Мен эпик асарларни яхши кўраман, борлиқ кенг кўламда тасвир этилган асарларни ёқтираман. «Илиада», «Фарҳод ва Ширин» (бу икки асар чинакам шеърий роман намунаси!), «Евгений Онегин», «Дон Жуан», «Уруш ва Тинчлик», «Тинч Дон».. Бундай асарларни ўқиганингда ҳаётнинг бесарҳад кенгликлари сени ўз қаърига тортиб кетади, суронли, ғала-ғовурли замон ичида ўзинг ҳам ғалаёнларга кўмилиб яшайсан.Дунёнинг кенглиги-ю, инсон қалбининг чексизлигидан ҳайратларга тушасан. «Боқий дунё» шеърий романини ёзишга киришар эканман, халқимиз ҳаётидаги шундай суронли замонларни тасвирлашни орзу қилдим.Табиийки, эпик асарларни мутолаа қилибгина қолмай, ҳатто улар таржимасига қўл урдим.Бу ўринда уч эпосни - қадимги ҳинд эпоси «Ромаяна»ни ва қорақалпоқ эпоси «Шаҳриёр» ва «Маспошшо»ларни эслаб ўтмоқ жоиздир.. Романбоп эпиклик поэтик жиҳатдан аъло даражада тадқиқ этилган Ушбу халқ дурдоналари мен учун катта мактаб вазифасини ўтади.Таржима жараёни асносида бевосита эпос қаҳрамонлари-ҳам Романинг, ҳам Ситанинг, Шаҳриёр, унинг синглиси Анжим, Маспошшо, Ойпарчаларнинг драматизмга тўла ҳаётларини қайта бошдан кечиргандай бўлдим, бу нарса қаҳрамонлар

қалбидаги тебранишларни ҳам, эпосларнинг тирик бир организм янглиғ томир уришларини ҳам кузатиш имконини берди. А.С.Пушкиннинг «Евгений Онегин» шеърий романи ҳамиша иш столим устида туради.Шоир дўсти Вяземскийга 1823 йил 4 ноябрда- «Евгений Онегин» шу йили ёзила бошлаганди,- йўллаган мактубида роман ҳақида тўхталиб бундай деганди: «Мен роман битаётганим йўқ, балки шеърий роман (такид бизники- М.А .) ёзмоқдаман, (буларнинг орасида) ер билан осмонча фарқ бор. (Ёзаётганим) «Дон Жуан» йўсинига ўхшаганроқ..». Чиндан ҳам, шеърий романда кўп тарихий материални ўзлаштириш ва уни конкрет мақсадга йўналтириш жуда оғир вазифа.Катта бадиий мазмун ва тафаккурни чекланган шеърий сатрларда ифода эта олиш, сонет шаклига риоя қилиш, тўлиқ қофиялар ишлатиш назарда тутганига шубҳа йўқ. Мени илҳомлантирган асарлардан яна бири улуғ поляк шоири, ватанпарвари Адам Мицкевичнинг поляк миллий эпопеяси, куҳна поляк ҳаётининг қомуси даражасига кўтарилган «Пан Тадеуш» эпик поэмасидир. Поляк ватанпарвари Робак образи поэманинг марказий ўринларидан бирини эгаллайди.У Польша озодлиги учун курашади, бу билан шоирнинг ҳам, китобхоннинг ҳам меҳрини қозонади. «Боқий дунё» даги Насриддин ҳам нимаси биландир ўша Робакка ўхшаб кетади. Хулоса қилсам, Байрон «Дон Жуан»да Х YIII аср Европа ижтимоий ҳаётининг ҳажвий руҳга йўғрилган қомусини яратди, Пушкин ўзига замондош рус ҳаётини (В.Г.Беленский «Евгений Онегин»ни рус ҳаётининг қомуси, деб атаган эди), Мицкевич поляк ҳаётини ёрқин кўрсатиб

бердилар.Булар ҳар ижодкор учун намуна, айтиш мумкинки, ўзига хос бир «модель», кўзгу. Ҳар бир ижодкор ўз халқи нинг турмуши, ҳаётини ана шу моделга, кўзгуга солиб кўрса, ғаройиб манзаралар шоҳиди бўлади. «Боқий дунё» шеърий романида ана шу модель асосида иш кўрдим, мен ўзбек халқининг Х I Х аср охири - ХХ аср биринчи чорагидаги даврни, қарийиб ўттиз беш йиллик ҳаётини кўрсатиб бермоқчи бўлдим. Савол :- Агар шу асарни насрда ёзганингизда қандай бўларди? Шу ҳақидаги таассуротларингизни билмоқчиман. Жавоб: -1980 йилда Таниқли адабиётшунос олим Умарали Норматов билан қилган «Поэма кашфиёт демакдир» номли суҳбатимизда, мунаққид шеърий романдаги ҳодисаларнинг поэтик шарҳи-асардаги лирик чекинишлар, ўй-мушоҳадалар, қалб-туғёнлари уни кўпроқ қизиқтирганини, ҳаяжонга солганини айтиб, агар «Боқий дунё» шеърий романликдан чиқиб, прозаик асар ҳолига тушиб қолгудай бўлса, жуда кўп нарса йўқотишини жуда тўғри такидлаган эди. Ростдан ҳам, у прозада ёзилса, балки учта роман бўларди.Прозаик роман ёзиш учун ёзувчи заминга ёпишган бўлиши керак.Чунки, ҳаётнинг икир-чикирларини яхши билмай туриб яхши прозаик асар ёзиш қийин.Шоирниниг хаёли эса сал юқорироқда парвоз қилади, шоирона ижоднинг табиати шуни тақозо этади. Савол:- Нега асарни «Боқий дунё» деб атагансиз? Унда қандай фалсафий маъно яширинган?

Жавоб: -Асарнинг «Бағишлов»и саволингизга жавоб берадиган шундай сатрлар билан бошланади: «Дўстим, сенга айтар гапим бор, Эрмак учун ёзмайман асло, Рўбарўмда турар барқарор Курашлардан боқий бу дунё…» Чиндан, оламнинг иши, инсоннинг умри курашдан иборат.Мен зулматда ҳақиқат истаган, ёруғ нур истаган кишилар тимсолларини ўз асаримда яратишга ҳаракат қилдим.Бундай кишиларнинг дунёси боқий бўлади. Савол:- Шеърий романнинг мустамлакачилик даврда, 1969-1979 йилларда дадиллик билан ёзилганлигини айтиб ўтиш керак.. Бугунги кунда мустақиллигимиз туфайли тарихимиз ҳақида хусусан, Дукчи эшон, жадидчилик ҳаракати, Андижон ва Жиззах қўзғолонлари, ижобий руҳдаги бойлар ҳақида бемалол гапирамиз, ёзамиз. Ваҳоланки, асар яратилган пайтда уларнинг номларини ошкор айтиб, батафсил ёритиб бўлмасди.. Сиз уларни – қўрқмай қаламга олдингиз. Бу ҳам шоирнинг ўзига хос жасорати ҳисобланади. Жавоб:- Билмадим. Балки шундайдир. Лекин мен жасорат кўрсатай деб ёзганим йўқ, балки ижодий ниятдан келиб чиқиб шундай йўл тутдим. Назаримда, бунга шахсга сиғинишнинг фош этилганидан сўнг юз берган маълум муддат давом этган «эрувгарчилик» (оттепель), эркинлик фасли ҳам имконият яратиб берди. Дукчи эшон фаолияти, жадидлар ҳаракати, Андижон ва Жиззах қўзғолонлари, ижобий руҳдаги бойлар ҳаёти мен қамраб олмоқчи бўлган замон ва макон ҳудудида юз бергани учун, уларни четлаб ўтиш ҳам тарихий ҳақиқатга, ҳам бадиий ҳақиқатга хилоф бўлур эди.Адабиётнинг сирли

йўллари, усуллари бор. Улардан унумли фойдаланиш мумкин. Масалан, гуё Дукчи эшон асар қаҳрамони (биринчи авлод) Азимбойнинг пири муршиди, жадидларнинг ёрқин намояндаларидан бири Абдулла Авлоний (иккинчи авлод) Қудратнинг дўсти сифатида тасвирланади холос. Авлонийнинг қизи Сорахоним романда Қудратнинг ўғли (учинчи авлод) Фарҳоднинг севгилиси Ситора прототипи бўлиб хизмат қилади.. Асарнинг биринчи қисми «Сукунат» 1890-1898 йиллар, иккинчи қисм «Шабада» 1900-1916 йиллар ва учинчи қисм «Бўрон» (Бўрон эмас, энди билсак асли совуқ «Изғирин» экан) 1917-1924 йиллар таърифига бағишланди.Шу ерда шуни айтиш керакки, асар ёзилган вақтда Тошкентда юз бермаган 1917 йилдаги 28 октябр- 1 ноябрь «Октябр инқилоби жанглари» ҳақидаги ёлғон ҳужжатлар, сохта материалларгина бизга маълум эди, сирли сандиқлар ичидагиларни кўриш имкони бўлмаган.Аслида эса «инқилоб жанглари» эмас, Муваққат ҳукумат аскарлари билан бир гуруҳ большевиклар ўртасида Туркистонда ҳокимият учун жанг кечган, унда ўзбеклар, умуман, маҳаллий халқ қатнашмаган.Романнинг хотимаси поёнига етмагандек, дейишингизда жон бор.Сиз асарнинг 1997 йилги нашрини назарда тутмоқдасиз.Гап шундаки, шеърий романнинг учинчи қисми таҳрирталаб бўлиб қолганини билганимдан кейин, 1997 йилги нашрида эълон қилинмай қолдирган эдим. Савол:- Шеърий романни қайта ишлашингиз шартмиди? Яна. Асарнинг шакли ҳақидаги мулоҳазаларингизни билмоқчи эдим.

Жавоб :-Қайта ишлаш-менинг одатим.Асарларимни қайта-қайта кўздан кечираман, керак бўлса таҳрирлар қиламан. «Боқий дунё»да ҳам шундай бўлди, Айниқса, юқорида айтилган учинчи қисмда маълум қисқартиришлар рўй берди. Фалсафада мазмун бирламчи, шакл иккиламчи, дейилса-да, адабиётда шакл мазмун билан «арава»ни баббаравар тортади. Шакл, юқорида таъкидлаганимиздек, мазмуннинг ўзидан келиб чиқади.Бу ўринда устозлар сабоғи маёқ бўлди. Байроннинг «Дон Жуан»и саккизлик (октава) билан ёзилган, Пушкиннинг «Евгений Онегин»и ўн тўртлик (сонет) шаклида қоғозга тушган, шундай мураккаб қофиялаш бутун асар давомида сақланган. «Боқий дунё»да бандлар йигирма сатрдан белгиланади.Бандлар ўн олтинчи қаторгача тўртлик усулида, қолган тўрт қатор маснавий шаклида берилди. Шеърий роман, марафонга ўхшаб кетади, узоқ йўл босиш керак, бунда ҳар бир бандни бир қадамга қиёслаш мумкин.Ҳар қадамда бир нафас оламиз.Гуё ўн олтинчи сатргача ўқиб келамиз-нафас оламиз, кейин худди сулиш олгандай нафас чиқарамиз-тўрт сатрни енгил ўқиб тугатамиз.Демак, ҳар бир банд-бир нафасдек.. Ранг-баранг мозаик парчинлар қўшилиб чиройли панно ҳосил қилгандек, бандлардан асарнинг ажойиб манзараси юзага келади.Бундай шакл ўқувчини толиқтирмайди, унга вақти-вақти билан «дам» бериб туради.Банд, умуман, ёки устозлар ишлатган октава, сонет мазмунни ифода қилишда ижодкорга катта имконлар туғдиради: истаган воқеани истаган ҳолатда бир бандга моҳирона жойлай олади, кейинги бандни эса

мутлақо бошқа мавзуга бағишлаши мумкин.Вазият тақозосига кўра, бир эпизодни бирнеча бандга бўлиб юбора олади ҳам. Савол:- Асарда сизнинг кўнглингиз тўлмайдиган, ишончсизроқ чиққан жойлари борми? Жавоб: Бор, анча-мунча бор.. Бу бандаси қўлидан чиққан, мукаммаллик фақат Оллоҳдадир. Асли асар, ўша Насриддин рамзий маънода ёзмоқчи бўлган «Туркистоннома» достони-1917 йилда ташкил этилган Туркистон Мухторияти тантаналари тасвири билан тугаши кўзда тутилганди, достоннинг номида шунга шама бор эди.Лекин у пайтда бундан оғиз очишга қўймасдилар.Албатта, миллий демократик давлатчилигимизнинг дастлабки тажрибаси бўлган Туркистон Мухторияти ҳақида, унинг парвози ва инқирози тўғрисида ҳали ажойиб асарлар ёзилишига шубҳа йўқ. Савол: Шеърий роман жанри келажаги ҳақида нима деган бўлардингиз? Жавоб:- Буюк тарихга эгамиз.Гарчи насрий романга қараганда имкониятлари торлиги, заҳматларининг эса ортиқлиги қулочни кенг ёзишга мушкуллик туғдирса-да, у жанрнинг адабиётимизда келажаги борлигига ишонаман.Фақат материал талаб этишда инжиқроқ: шеърий бўлганлиги сабабли, шеърият эса кўтаринки руҳга мойил, ҳамиша ўзига йирик, бир шахс эмас. Балки халқ ва Ватан тақдирида воқеа саналган нуқталарнигина хуш кўради. Шеърий романлар ҳам йирик асарлар сингари, анъаналар давом этаётган замини мустаҳкам, илдизлари теран катта адабиётларда пайдо бўлади, деб

ҳисоблайман, Бу ўша адабиётнинг потенциал кучи, қудрати катта эканлигини кўрсатади.

O'xshashlar

Тарих ва роман

Шеърий тизимлaр вa шеърий жaнрлaр

Шеърий санъатлар

Шеърий нутқ ҳақида

Замонавий роман имкониятлари