O`zligini izlayotgan odam - Adabiyot - Referatlar

O`zligini izlayotgan odam

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.5 KB

Ko'chirib olish

O`zligini izlayotgan odam Reja: 1. Badiiy adabiyotda ijtimoiy voqelikdagi o‘zgarishlarning aks etishi. 2. Ahmad A’zam qissalarida inson tafakkurining ichki va tashqi imkoniyatlarining aks etishi. 3. Ahmad A’zam qissalarida ko‘tarilgan asosiy masalalar.

Asrimizning 80-yillariga kelib, ijtimoiy voqelikdagi o`zgarishlar, inson tafakkurining ichki va tashqi imkoniyatlari badiiy adabiyotda o`zgacha ifodasini topdi. Dadil qadamlar bilan adabiyotimizga kirib kelgan M.M.Do`st, Tog`ay Murod, Xayriddin Sultonov, Erkin A`zamov, Ahmad A`zam kabi ijodkorlar davr ruhini nozik his etib, real hayotdagi o`zgarishlarni, insonning murakkab ichki olamini ijtimoiy-estetik talablar darajasida tasvirlay oldilar. Ijtimoiy tuzumning nomaqbulligini his etayotgan, mavjud sharoitdan qoniqmayotgan, ijtimoiy munosaabatlarni tubdan o`zgartirish zaruratini idrok qila boshlagan davr ziyolisining tafakkurida kechayotgan jarayonlarni badiiy tadqiq etish bu ijodkorlarning asosiy problemasiga aylandi. Bu holat, ayniqsa, Ahmad A`zam qissalarida o`ziga xos ifodasini topgan. Yozuvchining “Bu kunning davomi “, “Asqartog` tomonlarda” qissalarida tasvirlangan real shaxs va hayot zarurati , insonning o`z ichki imkoniyatlariyu mavjud tuzumning talablari, fikriy-ruhiy maqsadsizlik va ijtimoiy voqelikning unga ta`siri masalalari insonni inson sifatida o`rnini belgilashga, o`sha davr kishilari to`g`risida mantiqiy xulosalar chiqarishga asos bo`ladi. Masalan, “Bu kunning davomi” qissasining bosh qahramoni bo`lmish U – psixolog, yana ham oddiyroq, ilmiy tadqiqotchi yigit. Qishloqdan shaharga kelib, o`qib qolib ketgan. O`ttizga kiryaptiki, uylanmagan. Ilm qilaman deb umri o`tayotganini tez-tez o`ylab qoladi-yu, ish va yana boshqa tashvishlar bilan qolib ketaveradi. U o`zicha vijdonli, to`g`riso`z, ko`ngli ochiq, hammaga birdek muomala qiladigan, ochig`i – o`zganing mushugini “pisht”demaydi. U har kuni xohlamasa-da, kasbdoshi Sobir bilan “direktorning qartasini aylantiradi”, direktor bo`lmasa, birorta boshliqroq odamni. Sobirning ham dardi bir. Dissertatsiyasini qachonlardan beri muhokamaga qo`yolmaydi. Ikkalasi Avvalboyning qilayotgan ishlaridan norozi bo`lishadi. Sobir aytgandek, “Avvalboyga o`xshab direktorning uyidan chiqmay, bozor-ucharini qilsa, poligacha yuvib bersa”, allaqachon yoqlagan bo`lardi. U esa Avvalboyga qoyil qoladi, lekin bunday ish o`zining qo`lidan kelmasligini tan oladi. Avvalboyni “ojiz odam” deb o`ylaydi. Uning ilmsizligini biladi, o`zi va Sobirga o`xshaganlarning qadrsizligiga achinadi:

“Avvalboyni qo`ying. Ilmni faqat buyuklar yaratmaydi. Aksincha, uning asosiy yukini men bilan sizga o`xshagan o`rtachalar ko`taradi”. U o`zini Avvalboyning o`rniga qo`yolmaydi, unga o`xshab direktorning polini yuvolmasligiga ishonadi. Lekin Avvalboyni ana shunday ishlar qilishiga, direktorning uni bunchalik xo`rlashiga ham ishonmaydi. U: “Avvalboy ham – odam ! Uni odamlik sha`nidan mahrum qilishga hech kimning haqi yo`q ,”- deb o`ylaydi. U direktorning uyiga borganida, unga qilgan munosabatlarini eslab, o`ziga o`zi taskin beradi. U sevgida ham adashgan. Birorta qizni sevib-sevmagan, hamisha “o`zini ehtiyot qilgan”, haligacha birorta qizni o`ziga loyiq topolmagan. Chunki U boshqalarga ishonmaydi yoki Sulton aka aytgandek, hech odamga qo`shilay demaydi, doim o`zini olib qochadi. U muhitdan, odamlardan qoniqmaydi, kishilardagi mehr-oqibat, insonlik sha`ni yo`qolib borayotganidan eziladi. O`zi tuppa-tuzuk psixolog bo`la turib, o`zini boshqarishga ojizlik qiladi. O`ylab, o`yining oxiriga yetolmaydi. O`zini umr bo`yi bir izdan chiqmagan tramvayga o`xshatadi. Sobirlarga qo`shilib, avvalboylarni g`iybat qilib yurishni o`ziga ep ko`rmaydi. Lekin shu Sobir ham, niyati faqat yoqlash bo`lsa ham, bir maqsadga tirmashayotganiga ishonch hosil qiladi. U-chi ?! U o`zini izlaydi. Qandaydir yorug`lik, qandaydir ruhiy tozarishni istaydi. Tafakkurida kechayotgan po`rtanalarni jilovlashga, ruhiyatidagi o`zgarishlarni tartibga solishga intiladi. U “hayotni qayta qurish”ga so`z beradi. Biroq ertaga ham kechagidek yashashga majbur bo`ladi. Ko`nglida ikkilanish, hukmsiz, qat`iyatsiz o`ylarning adog`ini topolmay qiynaladi. O`zgalarni “ojiz” deb bilsa-da, o`zining “ojiz va maqsadsiz“ligini bir oz tushunib yetadi. Ertadan qandaydir o`zgarishlar nishona berishiga, odam nimanidir o`ylab, qachondir o`zgartira olishiga jur`atsiz, ojizona umid bog`laydi. Qissaning sarlavhasi “Bu kunning davomi” deb nomlanishida ham o`ziga xos ma`no mujassam. YA`ni asar qahramoni Uning xarakterini ochishda muhim vositalardan biri hisoblanadi. Asarda inson taqdiri, odamlik qadri o`zining psixologik talqinini topgan. Jamiyatdagi insonning o`rni qay darajada ekanligi, ijtimoiy muhit va real shaxsning ijtimoiy ongidagi o`zgarishlar bosh qahramon U

misolida yaqqol aks etgan. Bunda yozuvchi Ahmad A`zamning ham qissa yaratishdagi tanlagan o`ziga xos yo`li, uslubi ahamiyatlidir. Adabiyotshunos olim Ibrohim G`ofurov shu davr nasridagi o`zgarishlar haqida fikr yuritib, shunday degan edi: “O`z-o`zini anglash, o`zini namoyish qilish energiyasi o`zgalarni ham anglash va demak qadrlash energiyasiga aylangandagina, u samaralidir, ijtimoiy qimmatlidir. O`z-o`zini anglash hayotga faol munosabat uyg`otsin. Haqiqat tuyg`usini o`stirsin. Olamni yaxshilik tomonga faol o`zgartirishga qiziqtirsin. Shunda u zo`r ma`naviy-ruhiy natijalar beradi ”.1 Albatta, 80-yillar qissalarining aksariyat qahramonlari bo`lmish ziyolilar ruhiyatida aniq belgilangan maqsad, “singdirilgan yagona g`oya”ga nisbatan ishonchsizlik tug`ila boshlaganligi, ijtimoiy tafakkurida sezilarli o`zgarishlar yuz berayotgani kuzatiladi. Yozuvchining “Asqartog` tomonlarda” qissasidagi qahramonlar ham oldingi qissa qahramonlarining mantiqiy davomchisi sifatida harakat qiladilar. Qissaga Alisher Navoiyning “O`z vujudingg`a tafakkur aylagil, Har ne istarsen - o`zingdin istagil” degan falsafiy fikrlari epigraf qilib keltirilgan. Mana shu mo`jazgina epigrafning o`zi ham ma`lum “yuk” tashiydi. Bu bevosita qissa qahramoni Mahdi Ashrapovning butun hayoti davomida ko`rgan-kechirganlari, yutuq va kamchiliklari bilan bog`liq mantiqiy uyg`unlik kasb etadi. Mahdi Ashrapov institutda dotsent, ya`ni “tom ma`noda” ziyoli shaxsdir. Uning vijdonli, halol, haqiqatgo`y, birovning ishiga aralashmaydigan va o`zgalarning ham unga nisbatan munosabatlarini xohlamaydigan fe`l-atvori asardagi Shodi aka xarakteri bilan umumlashadi. U o`zining kimligi haqida qayg`uradi, o`tgan umri davomida qilgan ishlarini sarhisob qiladi, o`ziga o`zi xulosayu hukmlar axtaradi: “Men pulining sassig`iga chidolmayotgan Tangir bilan emas, uning ichidagi o`sha, “xo`b toza odamsan-da”, deb menga ixlos qo`ygan, nima desam, ishongan, oqko`ngil – tanti Tangir bilan bahslashayotgan bo`laman, negadir eng oxirida uning hadyasini endi nima qilishga aqlim yetmay qolaveradi, goh magazinga topshirib, pulini egasiga qaytaraman, goh qarz, hozir Tangir arzimagan pulga muhtoj emas, keyin uzaman, deb ko`nglimni tinchitaman...

Men toza qoldimmi? ” 2 Qissa qahramonlari haqida, albatta, kitobxon o`z hukmini beradi. Mahdi Ashrapov qanday odam? Tangir Qurbonov-chi? Haqberdi-chi? Bunday savollar tizilib kelaveradi. Xo`sh, asosiy maqsad nima? Hayotda mana shunday odamlar bor, deyish bilan kifoyalanib qolinaveradimi? Haqiqatan ham, ijtimoiy hayotdagi voqealarni real-jonli tarzda badiiy tasvir etish o`zi bir mahorat sanaladi. Biroq yozuvchining voqealar zamirida yoki xarakterlar mantiqida nimalarni nazarda tutganligiga asosiy e`tiborni qaratish muhimroqdir. “Bu kunning davomi”dagi “ojiz va maqsadsiz odam” U, “Asqartog` tomonlarda” qissasidagi “o`zligini anglayotgan odam” Mahdi Ashrapov timsollarida nobop jamiyatning nobop qonun-qoidalari va ularni inson idealiga ta`siri, shuningdek, mavjud tuzum talablariga mutelarcha ko`nikkan, jamiyat qonunlari oldida o`zini ojiz, imkonsiz deb bilgan, biqiq ijtimoiy muhitdagi “maqsadsiz”, “jur`atsiz” kishilarning ma`naviy qiyofasi yaqqol aks etgan. Aslida, qissa qahramonlari ziyoli shaxslar bo`lishi bilan birga, millatning, jamiyatning old qatlami hisoblanadilar. Lekin mana shu “yo`lboshchilar” o`zlarining kim ekanliklarini anglayolmagan bir paytda ommaning ahvoliga ne deyish mumkin? Bu bevosita ko`p yillar davomida hukm surgan totalitar tuzum va uning nazariy hamda amaliy siyosatining ta`siri, qolaversa, kutilgan natijalari edi. Ahmad A`zam va unga maslakdosh yozuvchilarning yutug`i shundaki, ular hali ko`pchilik anglab yetmagan “haqiqat”ni anglab yetdilar va buni o`z asarlarida badiiy inkishof etdilar. Ayniqsa, qahramon yaratishdagi mahorat, so`z tanlash, psixologik tasvir usulidan foydalanish bu davr qissachiligining oldingi davrlarga nisbatan farqli ravishda taraqqiy etganini ko`rsatadi. Bu davr qissalaridagi aksariyat qahramonlar ziyoli: oliy ma`lumotli, o`z aqlini tanigan, ma`lum bir kasbning egasi, xullas, hayotda o`z o`rnini topishga intilgan, sog`lom tabiatli kishilardir. Ular umr savdosida ma`lum yutuqlarga erishgan, ma`lum mag`lubiyatlarni tan olgan, nimadandir shod, nimadandir g`amgin, lekin ma`naviy yetishmovchilik bordek harakat qiladilar. Bu qahramonlar ko`proq o`z

xarakterlarini o`zlari ochadilar, ichki dinamika asosida tavsif va taftish qiladilar. Unutilayotgan o`zligini, shaxsiyatini, insoniy erki, g`ururini anglay boradilar. Masalan, qissa qaxramoni Mahdi Ashrapov asar davomida o`ziga o`zi shunday deydi: “...yashash uchun orqamga o`girilaman, aksning asliga – o`zimning dunyomga – odamlar orasida yashashni sevaman – yashash poklik ekanini, umrimni to`la yashashim zarurligini tushunib qaytaman, uzoq to`xtab o`ylayman. O`ylayman: men —Mahdi, boshqa odam bo`lib chiqarmidim, shu turish-turmushimda o`zga bir Mahdi otlik begonaning hayotini yasharmidim?.. Men bitta odam emasman, men-tumonatman, chaman odamzorman, to`p pulday turlanib, bu dunyoda qanday yashayapman o`zi, og`aynilarim,..”1 Ahmad A`zam qissalarida ko`tarilgan asosiy masalalar o`sha davr uchungina emas, balki bugungi kun uchun ham alohida e`tiborga loyiq.. Inson tafakkuri keng, hududsiz imkoniyatlarga ega. U o`z erkining ifodasini namoyon qila olishi, “qobig` ichida”qolib ketmasligi, ichki va tashqi omillarga o`z ta`sirini ko`rsatish uchun hamisha kurashib yashamog`i darkor. Xullas, bu davr qissalarida yaratilgan ziyolilar ruhiyatini tahlil etishda har tomonlama sinchkovlik bilan yondashmoq zarur. Davr uchun “ortiqcha yoki o`rtacha, kichkina yoki maqsadsiz odam” qiyofasidagi ziyolilar timsolining yaratilishida bu davr yozuvchilarining tushunib yetgan haqiqati, asosiy maqsadi o`z ifodasini topgan.

O'xshashlar

O`zbek qissalariga xos qahramon yaratish tamoyillari

O`zekiston nomshunosligida To`ra Nafasovning o`rni

O`zbek adabiyotini o`qitish metodikasi fan sifatida. “O`zbek adabiyotini o`qitish metodikasi” fanining boshqa fanlar bilan aloqasi

Adabiyot o`qitishda o`quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish

XX asr o`zbek adabiyotining o`ziga xos xususiyatlari