O`zbek qissalariga xos qahramon yaratish tamoyillari - Adabiyot - Referatlar

O`zbek qissalariga xos qahramon yaratish tamoyillari

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

O`zbek qissalariga xos qahramon yaratish tamoyillari Reja : 1. Bugungi o`zbek qissachiligining janr va uslub xususiyatlari. 2. Qissachilik taraqqiyotining etakchi tendensiyalari. 3. O`zbek qissalariga xos etakchi estetik tamoyillar.

Qissa janri hikoyaga nisbatan badiiy fikr harakati uchun keng imkon beradi. Ana shu imkoniyatdan foydalangan yozuvchilar inson fojiasining yangicha badiiy talqinini yaratishga erishmoqdalar. Qissa epik tur janrlari orasida imkoniyatlari hikoyaga qaraganda kengligi, shaklining rang-barangligi, mazmunining ko`lamdorligi bilan ham ajralib turadi. Mana shu xususiyatlariga ko`ra bu janrni ummonga qiyoslash mumkin. Badiiyat olami esa kashfiyotlar manbaidir. Xususan, mustaqillik davrida ko`plab ijodkorlar qissachilik janrida barkamol ijod qilmokdalar: SH.Bo`taev, M.Boboev, X.Do`stmuhammad, N.Norqobilov, SH.Hamro, N.Eshonqul yaratgan asarlar kitobxonlar e’tiborini jalb qildi. Chunki, bugungi adabiyot – alohida, ayni chog`da turli-tuman shaxslarning tuyg`ulari, qiyofalari aks etgan adabiyot sifatida qad rostlagan. Zamondoshimizning o`zi – alohida, betakror va yaratuvchi inson. Shu manoda, zamondoshimizni o`z shaxsiyatining elchisi, deyish mumkin. Mustaqillik davri o`zbek qissalarida o`zbekning o`ziga xos tabiatini, ko`nglidagi sezimlar va mayllarini aks ettirishga intilishning kuchayganligi ham kitobxon e’tiboridan chetda qolmayapti. Bunday o`ziga xoslik qahramon ruhiyati timsolida uning surati va siyrati orqali tasvirlanmoqda, bunday uslub tasvirning teranligini, badiiy nigohning o`tkirligini taqozo etmoqda. Ayni shunday harakatning xayrli samaralaridan yozuvchi Shoyim Bo`taevning “Kunbotardagi bog`”, “Eski arava”, “Sho`rodan qolgan odamlar”, “Bir kunlik mehmon” qissalaridir. “Kunbotardagi bog`” 1 qissasida yozuvchi qaynarbuloq bag`ridagi Yakkatepa qishlog`i odamlari hayotini qalamga olgan. Soddalik, samimiyat, urf-odatlar va an’analarga sodiqlik, insonparvarlik, g`amxo`rlik kabi xususiyatlar ularga xos. Ulg`ay ena bilan Ruqiya bibining hayot tarzi, xatti-harakatlari, o`y- kechinmalari ana shu muqaddas ezguliklar ruhiga evrilgan. Ruqiya kelinbibi sal narsaga duv-duv yosh to`kaveradigan ko`ngli bo`sh ayol bo`lsa, Ulg`ay ena ne-ne hayot sinovlariga dosh berib, so`ng qoyaga aylangan, bardoshli, mehrli inson. 1 Бўтаев Ш. Кутботардаги боғ. Қиссалар ва ҳикоялар. –Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1997.

Ruqiya kelinbibiga Ulg`ay ena uch-to`rt hovli naridagi qo`shni. Ammo ularni, Ruqiya bibining o`g`illari Elyor bilan Ilyosni mehr-muhabbat, oqibat rishtalari bog`lab turadi. Ruqiyaning goh o`zi, goh o`g`illari kampirning issiq-sovug`idan xabar olib turishadi. Kampir esa yolg`izgina o`g`li – shaharda rassomlikka o`qiyotgan To`xtasinini kutib yashaydi, eshikka termulib, uning qishloqqa, ona bag`riga qaytishini intizorlik bilan kutadi. Ota-bobolaridan qolgan yolg`iz yodgorlik – ana shu bog`ni qo`shqo`llab yolg`iziga tutqazsa, o`g`lining bolalari bog`da yayrab o`ssa, uni obod qilishsa... kampirning yagona orzusi shu. Asarda Ruqiya bibining toshbag`ir eri Safarov, Ulg`ay enaning tezroq o`lib, bog`ini o`ziniki qilib olish xayolidagi Nu’mon qirtish, to`g`riso`z, imonli Gulmurod bilan brigadir, manfaat yo`lida har qanday ezgulik va halollikni bosib- yanchib o`tadigan rais, Nosir cho`tir, Hayit malla singari xilma-xil qiyofadagi insonlar obrazlari yaratilgan. Ular bir butun qishloq hayotini, shu zaminning dardu quvonchlarini aks ettirishga xizmat qilganlar. “Nu’monjon, uzumlardan olib ketaver, o`riklarni qoqib-terib ol. Manga indama. Bu bog`da ko`p yaxshi odamlarni ko`rganman. Sharofat acha, Karim bobo, Xotam bobo, Kumush momo... Har biri bir olam edi, dunyoday keng edi. Endi ular tuproqni tabarruk qilib yotishibdi. Boqqa kelganimda esa ular tirilishadi, ko`z oldimda paydo bo`lishadi, men bilan suhbatlashib, dilimga madad berishadi...” 1 – deya Ulg`ay ena necha marta aytdi. Nu’mon qirtish esa yuragini parmalayotgan narsadan qutilmadi, xayolida shu o`y: “o`zimga bo`lsin, o`zimga! Bog`da o`zimning uyim bo`lsa, devor ursam, kimning bog`i, deb so`rashsa, Nu’monniki, deyishsa...” Ota-bobolarimizning kengligi, borini el-yurtniki deb bilishlari oqibatida odamlar o`rtasida mehr-oqibat shu bog` kabi ildiz otib, qudratli kuchga aylangandir, balki bog`ning mevalari orqali avlodlardan avlodlarga shu ezgu tuyg`u ko`chib o`tgandir, rivoyatlar, hikmatlar inson bolasini ezgulik sari etaklab borgandir? Asardagi Ulg`ay enaning qabristonga salom berib kirib borishi, Toshmozor haqidagi rivoyatlarni eslashi kitobxonga ham hayajonli kechinmalarni yuqtiradi. Hamma tuproq – bir tuproq. Ammo qay ulug` xis kichkina tepalikni 1 Бўтаев Ш. Кутботардаги боғ. Қиссалар ва ҳикоялар. –Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1997. - 40-бет.

yurtga aylantirgan? Qay ulug` tuyg`u – odamlarning vijdon, imon, oqibat tomirlarini zaminga bog`lagan?! Kitobxon Ulg`ay ena timsolida ona yurtga mehr qo`ygan, tomirlari ona zaminga chatishib ketgan ulug` ayni chog`da oddiy va kamtarin insonlarni tasavvur qiladi. Ulg`ay ena kabi bog` ham yaxshi odamga o`xshaydi, ming yilda dunyoga bir keladi. Daraxtlar odamlarning qolgan umrini yashaydi, shuning uchun daraxtlargayam, odamlargayam, ona zaminga ham mehr kerak! – deya bong urging keladi. Yozuvchining “Bir kunlik mehmon” 2 qissasida ham tog` odamlarining hayoti tasvirlangan. Voqealar sobiq kursdoshlardan Saidning qishloqqa, Xolmo`min xonadoniga mehmon bo`lib borishi bilan boshlanadi. Qishloq hayoti, odamlari Saidning nigohi orqali kuzatiladi. Voqealarga eng birinchi Do`xtir bova kirib keladi. Qishloqda kimning uyiga mehmon kelsa, qo`ni-qo`shni, yoru birodarlarga xabar beriladi, bir necha soatdan keyin mehmon “qo`lma-qo`l” bo`lib ketadi. Do`xtir bova qishloqning aptekachisi. Mehmon kelganda qishloq ahli birinchi “kattalar”ga xabar beradi. Xolmo`min Do`xtir bovaga xabar berdirgach, ular uchovlashib, yalanglikda dam oladilar, “anovi”dan otishib, yayrashadi, kechga tomon mehmonni to`yga taklif qilishadi. To`y tasviri orqali yozuvchi urf-odatlarga munosabat masalasini yoritishga harakat qiladi. To`ydan keyingi urishish- do`pposlashuvlarda kuyovga ziyon etmasin, deb uni tepaga, shoxsupaga o`tkazilgani, kelinni ehtiyotlab, chimildiqda saqlashgani, elning “kattalari”: raisning muovini, brigadir, ombor mudiri va boshqalar o`tirgan xona tasviri, har bir shaxs qiyofasini chizib beruvchi tasvirlar mehmon nigohi orqali gavdalantirilgan. Shahardan kelgan artistlarning ma’nisiz qo`shiqlarini pisand qilmay, el hurmatlagan hofizlarni qo`shiq aytishga chorlash, polvonlarning engiltaklikni or bilib, sukut saqlashlari, Abdujalil tog`aning davrani sehrlagan ovozi tog` odamlari hayotidan bilinib-bilinmay uzoqlashayotgan an’analar, tabiiylik, beg`uborlik haqida o`ylatadi. Hofizlar ustidan pul sochilganda “zamonaviy artistlar” terib oladi, ular esa mag`rur yurib to`yxonadan uzoqlashadilar. Ana shu manzara tasviri 2 Бўтаев Ш. Ҳ аёт. Қ иссалар. Бир кунлик ме ҳ мон . – Т.: Шар қ , 1997. – 445 б.

haqiqiy iste’dodni Olloh in’om etishi, buni anglay olgan iste’dod sohibi esa o`z iste’dodi mevasini xalqiga hech bir manfaatni ko`zlamay tortiq etishi lozimligini o`z e’tiqodiga aylantiradi. Bunday imon egasi bo`lmaganlar esa hamma narsani pullaydilar. Said voqealarni kuzatar ekan, o`z ayblari yo nuqsonlarini bekitish uchun “niqob” topadilar, shu niqobni kiyib, haqiqiy basharalarini bema’ni, qimmati yo`q matohday his qildi: necha yillardan beri bir bo`limda ishlaydi, erta ketadi, qosh qorayganda qaytadi. Xo`sh, undan, u umrini tikkan ishidan kimga nima naf tegayapti? Uning o`zi kim? Nega hech qachon ichiga, ichidagi to`lib yotgan hasratlariga quloq tutmadi? Odam – kar – qing`ir ishlarga ichida bo`layotgan g`alayonlarga quloq tutmaydi; odam – ko`r – ichidagi dahshatli manzaralarni hech vaqt ko`rolmaydi, odam – shol – o`z ichiga borolmay, keraksiz joylarda takabburona odimlab yuraveradi. So`pining uyiga o`t ketdi. O`t o`chiruvchi mashinalar etib keldi, qishloq ahli ham qo`ldan kelgancha yordam berishga harakat qildi. Ammo so`pining bor xonumoni yonib kul bo`ldi. Aytishlaricha, u kelini bilan til biriktirib soddadil cho`ponga tuhmat qilgan va podadan o`margan; ikki mardikor yigitga tuhmat qilib, ularning haqqiga xiyonat qilgan, ular “uying kuysin”, - deb qarg`aganlar. Eng qizig`i, qishloqning o`rtasidagi katta chinor avval qushlar uchun shahar bo`lgan ekan. Uch- to`rt yil odin ikki olahakka paydo bo`lib, tinmay qag`illabdi. Hammaning joniga teggach, bolalar rogatka bilan ikkalasini urib tushirishibdi. Kundan-kun negadir qushlarning sayrashlari ham kamaya boshlabdi. Bir kuni chinordan kattakon ilon sirg`alib tushayotganda odamlar ko`rib qolib, toshbo`ron qilib uni o`ldirishibdi. Olahakkalar ilondan xabar berishganini odamlar keyin anglab etishibdi. Insonlar aslida tabiatning bir bo`lagi, afsuski, buni doim ham yodda tutmaymiz. O`zligimizga, odamlarga qilgan xiyonatimiz, Ona erga, Ona tabiatga ham xiyonatdir! Saidmurod shularni anglagan holda uyg`onadi, ketishga ishtiyoq sezadi, yo`lga otlanadi. U endi anglagan hayot yo`liga oshiqar edi. “Bir kunlik mehmon” qissasi bizni hayot hodisalari zamiridagi haqiqatlarni idrok etishga yo`llaydi, o`zimiz uzoqlashayotgan tabiiylikka, ezgulikka qaytishga chorlaydi.

Qissa voqealari ayrim o`rinlarda yaxlit kompozitsion butunlikni hosil qilmaganday tasavvur uyg`otadi, mast-alast holdagi Xolmo`min bilan Do`xtir bovaning jiddiy falsafiy fikr-mulohaza yuritishlari kishini ishontirmaydi, asosiy voqealarning muallif tilidan hikoya qilinishi esa bir qadar kitobxonni zeriktiradi. “Eski arava qissasi”dagi voqealar esa aksincha, biri-ikkinchisiga bog`lanib, voqealar rivojini ta’minlagan, qahramonlar ham shu hodisalar ichida o`zligini namoyon qiladi. Eng diqqatga sazovor joyi shundaki, Gogolning “O`lik jonlar”idagi Pavel Ivanovich Chichikov bilan uning hamtovoqlari “u asardan bu asarga o`tib olishgan”. Chichikovni hayron qoldirib, Selifan O`zbekistondan mehmonlar kelganini aytadi. Petrushka bilan birga o`sha yoqqa ketmoqchiligini aytganda Chichikovning g`azabi qaynaydi: - Voy ifloslar-ey, v-oy la’natilar-ey! – dedi bo`g`riqqancha. Sizlar kimga kerak bo`lib qolibsizlar? Siz aroqxo`rlar, siz maymunlarga, siz dangasa – ishyoqmaslarga ja-a birovning ko`zi uchib turibdi ekan-da...” 1 Xullas, o`sha mashhur “O`lik jonlar”ning xo`jayini Chichikov o`z eski aravasida hamtovoqlari bilan uni quchoq ochib kutadigan O`zbekistonga yo`l oladi. Bu erda ularni non va tuz bilan kutib olishadi. Quchoq ochib kutib olganlardan biri kaltabaqiy, og`zidan sarimsoq hidi anqib turuvchi Nishonboy Hurzamonovich edi. Ochig`ini aytganda, u sarimsoqni xushlamas, ammo mehmonlarga ma’nan yaqinlikni, fikran hamfikrlikni ifodalash maqsadida sarimsoq hidini taratib yurardi. Qissada Nishonboy Hurzamonovich yotlarga bosh egib, muteligini hech uyalmay namoyish etuvchi laganbardor, o`zligini yo`qotgan bilimsiz lo`ttivoz boshliq sifatida tasvirlanadi. U xatto Pavel Ivanovichning kim ekanligini, nima muddaosi borligini ham aniq bilmaydi. U shoshilinch majlis chaqiradi. Aslida mehmonning kim ekanligini bilib olmoqchi edi. Ammo so`z ochishga hech kim jur’at etmadi. 1 Бўтаев Ш. Кутботардаги боғ. Қиссалар ва ҳикоялар. –Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти , 1997. - 63-бет.

“ - Pavel Ivanovichning yurtimizga tashrif buyurishlari bizning hal bo`lmayotgan ko`pdan-ko`p muammolarimizni echib yuborishga xizmat qiladi, - dedi Nishonboy Hurzamonovich. Qarsaklar bo`ldi. - Do`stlik rishtalarini yanada mustahkam bog`layveramiz, - dedi Nishonboy Hurzamonovich. Kuchli qarsaklar bo`ldi.” 1 Yozuvchi mamlakatimizga eski aravasida kirib kelib, kutilmagan izzat hurmatga sazovor bo`lgan, obro`-e’tibor qozonib, xatto to`rga o`tqazilgan Chichikovlar, Sobakevichlar timsolida aroqxo`r, miyasi bo`m-bo`sh, eb- ichishnigina o`ylovchi cho`chqasifat maxluqlarni gavdalantirar ekan, ular qo`liga o`z yurtini, nainki yurtini - borini topshirishga tayyor mansabparastlarni tasvirlaydi. Ular yonidan joy olgan “Yonqoziq” – ruhoniy xudoniyam, payg`ambarlarni ham Nishonboy Hurzamonovich bir ko`z qirini tashlashi bilan kerakli yo`lga xizmat qildiraveradi. Dehqonchilik ishlari bo`yicha maslahatchi Koshkaryov o`z rejalarini quyidagicha bayon qiladi: Ovro`po tuproqlari bilan Osiyo tuproqlarini aralashtirib, yangi, serunum tuproq hosil qilamiz! Koshkarev o`z rejalaridan lof urguncha, Chichikov qochib qoladi, qolganlar esa pinakka ketishadi. Asarning boshlanishi, voqealari qanchalik g`ayritabiiy bo`lsa, yakuni ham shunchalik kutilmagan tarzda sodir bo`ladi. Xo`sh, yozuvchi yaratgan badiiy umumlashma qanday ma’noni ifoda etadi? Millatlarni tugatib, yagona “rus xalqini yaratish”, yurtlarni yanchib, yagona ittifoq hududini yuzaga keltirishga intilgan sobiq totalitar tuzum siyosati va mafkurasini, rejalarini ongsizlarcha qabul qilgan Nishonboy Hurzamonovlardan hatto Chichikovlar – “O`lik jonlar” ham qochib, do`zaxni afzal bilishgani ushbu qissada serohang, qabariq tasvir uslubi orqali badiiy ifodalanganki, bu xususiyatlar shubhasiz, qissa janri imkoniyatlarining kengligini namoyon qiladi. Ayni chog`da, epik tafakkur tarzi ham serqatlam, serohangligi bilan ajratib turadi, salmoqli badiiy umumlashmalarni harakatlantirishi bilan diqqatimizni tortadi: kitobxon asar voqealarini kuzatib, shuni idrok etadiki, mustaqil, ozod, erkin hayotni o`zligimizni 1 Бўтаев Ш. Кутботардаги боғ. Қиссалар ва ҳикоялар. –Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти , 1997. - 76-бет.

anglash, o`zimizdagi mute tuyg`ularni qo`porish, o`zgalarga qulluq qilib yashash tarzidan voz kechish, tom ma’nodagi mustaqil fikrlashga erishish orqaligina zabt etishimiz mumkin. O`zligini anglagan, o`z qadr-qimmatini, g`ururini anglagan xalqnigina boshqa xalqlar yo millatlar hurmat qiladi. Vatanimiz va millatimizni mazax qilishlariga yo`l qo`ymaslik uchun eng avval mutelik psixologiyasini yanchib, o`zligimizni anglashimiz lozim! Shundagina “Eski aravalar”ga kunimiz qolmaydi. Yozuvchi SH.Bo`taev “Sho`rodan qolgan odamlar” qissasida xalqimiz ongida mutelik psixologiyasini ildiz ottirgan jamiyat va u etishtirgan odamlar qiyofasini ruhiy tahlil usulidan foydalanib ochib bergan. Ayni shu usulda “Sho`rodan qolgan odamlar” 1 qissasidagi amaki qiyofasini jonlantirishga erishganki, natijada, kitobxon qahramonlarning o`ziga xos dunyosiga duch keladi. Asar voqealari davomida qondosh aka-ukalarning bir-biridan uzoqlashib, yotlashib ketishi oqibatida ular dunyosida sodir bo`lgan ma’naviy-ruhiy buzilishlar haqqoniy tasvirlangan. Yozuvchi ularni go`yo zimdan kuzatadi va barcha xatti-harakatlari, kechinmalarini tabiiyligicha ifodalaydi. Qissa qahramonlarining nomlari ularning laqablari bilan aytiladi. Qissadagi Akaning ismi biror o`rinda tilga olinmaydi. Asarda Amaki, Nazoratchi, Go`rkov kabi qahramonlar ham bor-ki, ularning timsolida kitobxon yaqin o`tmish kishilarining qiyofasini ko`radi. Toshmurod alam achchig`ida hamda bemehrligi tufayli Amakining buzog`ini o`g`irlab qamaladi. qishloq odamlarining bu voqeaga o`ziga xos munosabati orqali ularning ichki dunyosi eks ettirilgan: “Qo`ni-qo`shnilardan hech qaysisi o`g`rilardan negadir nafratlanishmas, qaytaga ularga ichlari achishib, oh-voh qilishar, ezilishar, go`yoki o`g`irlanganlar emas, o`g`irlatganlar aybdordek: go`yoki pashshadek narsani fildek qilib melisagacha ko`tarib borgan amakidan yozg`irishardi; chunki, amaki da’vosidan voz kechsa ham, melisalar voz kechmasligi oldida bir jondor xuni hech narsa emasligini aytishardi. Hech birining gunohi yo`q, deyishardi; hamma gunoh ularni o`g`irlikka majbur qilganlarda, deyishardi-yu, bu majbur qilganlar kim ekan, degan 1 Бўтаев Ш. Қиссалар. – Т., 2000. - 314-бет.

savolga jo`yali javob aytisholmasdi; hammasiniyam nazarida, u katta kuch ko`zga ko`rinmas, u qandaydir uzoqda, juda uzoqda bo`lib tuyular, u hammani ko`rib- bilib, hol-ahvolidan xabardor bo`lishi kerak holda hech kimni ko`rmayotganligi, hech kimning hol-ahvolidan xabar olmayotganligi odamlarni ajablantirardi, xolos”. 1 [5] Bu keltirilgan parchadan soddadil qishloq odamlarining ruhiyatini his qilish mumkin. Qissada Nazoratchi obrazi g`oyat chuqur badiiy tahlil etilgan, chunki u sho`rodan qolgan odamlarning tipik vakili, manqurtga aylanayotgan notavon kimsa: “Mels nazoratchining ismi edi. O`z nomini eshitib u g`alati bo`lib ketdi. Bu nomni u o`ziga yigirma yoshida, askarlikda ekanligida tanlagan edi. Keyin qulog`iga azon aytib qo`yilgan ismini ana shu nom bilan alishtirib olmoqchi bo`lganini komandirlariga aytganida, ular bu shovvoz askarning topqirligiga; zamon bilan billa-billa nafas ola bilishiga qoyil qolishib, uni muborakbod etishgandi. Uni ana shu nom bilan atashib, shu nom bilan yangi hujjat olib berishgandi. Hujjatni polk komandirining shaxsan o`zi topshirgan, polkning barcha zobit askarlari oldida uni tabriklab, quchoqlab o`pgandi. Odamda sobit e’tiqod bo`lsa, yigirma yoshida ham ismini o`zgartira oladi, degandi. Keyin polk orkestri jo`rligida batalonlar, rotalar, vzvodlar shaxdam qadamlar bilan «Shiroka strana moya rodnaY...» degan qo`shiqni aytib o`tishgan, nazoratchining qalbi quvonchga, ko`zi yoshlarga to`lib polk komandirining qabatida turgandi” 1 . Bundan ko`rinadiki, Nazoratchining ongida sho`ro davrining zo`ravonlik, o`zgalarni mute qilish g`oyasi chuqur ildiz otgan. U ushbu ong bilan yashab kelayapti. Qamoqxona boshlig`i ham sho`ro davrining mustabid siyosatini zo`rlik bilan o`zgalarga singdirayotgan kimsa. U Toshmurod nazoratchining o`g`li ekanligini biladi, ammo unga zarracha achinmaydi, xatti-harakatlari bilan tosh qalbini oshkor etib qo`yadi: 1 [5] Бўтаев. Ш. Ҳаёт. Қиссалар. –Т.: Шарқ, 2000. - 235-бет. 1 Бўтаев Ш. Ҳаёт. Қиссалар. –Т.: Шарқ, 2000. - 408-бет.

“Ikkinchidan, - davom etdi boshliq hamon bosh barmog`ini bukib turarkan, - konvoyning aytganlaridan chiqilmasin, uning nazoratisiz hech qaerga borilmasin, pretenziya bildirilmasin, uning senga qarindosh, ya’ni ota ekanligi suiste’mol qilinmasin. Uchinchidan, - bosh barmog`ini qattiqroq bukib oldi, - aholi orasida uchragan odam bilan har xil mavzularda gaplashib ketilavermaydi. To`rtinchidan, - boshliqning bosh barmog`i qiynalganidan qasirlab ketdi, - uch sutkadan biron soat ham kechikilmasin” 2 . Bu meshchanlashib ketgan bir ziyolinamo odamning qiyofasidir. Yozuvchi shu qiyofani ichdan va sirtdan yoritib, bu tip odamlarning ma’naviy hayotimizga etkazayotgan zararini ro`yi-rost ochib bergan. Qissadagi voqealar kechagina ko`z oldimizda sodir bo`lgan. Shuning uchun ham kitobxon asar qahramonlarining fojialari, kechmishlari, iztiroblarini chuqur his qiladi, tushunadi. Asar qahramonlari o`zligini unutgan, kechagi kundan bexabar, g`arib kimsalardir. Yozuvchi ana shu g`ariblik mohiyatini yoritishga bor mahoratini safarbar etgan. Adabiyotshunos olim Abdug`afur Rasulov bu haqda shunday deb yozgan edi: “Shoyim Bo`taev sho`ro odamlarini, kechagi kunni chuqurroq o`rgana bordi, ruhiy-ma’naviy tanazzul sirlarini aniqlashga intildi. Imon-e’tiqod, fayz-tarovat, murod-maqsadlilik qalbi uyg`oq, tavallud topgan ko`ngillardagina bo`lar ekan. Sho`ro mavkurasi, siyosati insoniylikning jon tomiri – yaratganni tanigan, unga talpingan, undangina qo`rqqan ko`ngillarga tajovuz qildi. Masjidu madrasalar buzib tashlandi, yaroqsiz holga keltirildi; imomu ulamolar, ahli ilm mahv etildi. Minglab qishloqlardan, Kentu shaharlardan imon ko`tarilib, fayz keta boshladi. “Sho`rodan qolgan odamlar” qissasida mana shunday qishloqlardan biri tasvirlangan” 1 . Darhaqiqat, yozuvchi tasvirlagan hayot haqiqati shuki, etmish yildan ko`proq hukm surgan sho`ro mafkurasi vijdonsiz, imonsiz kishilarning ko`payishiga xizmat qilganligini kitobxon chuqur his qiladi. SH.Bo`taev o`z qissalarida kechagi kunimiz etishtirgan bunday toshbag`ir kishilarning qiyofasini mahorat bilan chizib bergan, ular tufayli ma’naviy hayotimizga etkazilgan 2 Ўша асар. - 412-413-бетлар. 1 Расулов А. Таваллуд топаётган кўнгил муждалари. Ш.Бўтаевнинг “Ҳаёт” китобига ёзилган сўнгги сўз. –Т.: Шарқ, 2000. - 433-бет.

talofotlar, ruhiy iztiroblar va falokatlarning sabablari-yu oqibatlarini epiklik talabiga ko`ra keng ko`lamda tadqiqu tahlil qilishga erishgan. So`nggi yillarda yaratilgan qissalarning ko`pchiligiga timsollarning atay individuallashtirilmaganligi va tilning allegorik-kinoyaviyligi xosdir. Bu qissalarga xos umumiylik ularda yozuvchilar alohida inson qiyofasini chizishdan ko`ra qiyofasiz ijtimoiy qatlam, «men»siz odamlarni tasvirlash asnosida ommaviy qiyofasizlik oqibatlarini yoritishga, ko`pchilikning ma’naviy tanazzulini davr fojiasi sifatida aks ettirganliklarida ko`rinadi. Erkin A’zamning “Shoirning to`yi” va “Chapaklar va chalpaklar mamlakati” tarzida nomlangan ikki qissasiga nazar tashlasak. «Shoirning to`yi» 2 qissasi qatag`on qilingan buyuk shoir haqida bitilgan asar. Ammo unda aniq bir shoir ismi tilga olinmaydi. Qatag`on qilingan va endilikda to`yi o`tkazilayotgan shoir – Otashqalb shoir, uning raqibi bo`lgan shoir – Oqsoqol shoir. Ular yoshlikda talashishgan sohibjamol – Moviy ko`z dilbar yoki Alvastixonim, Oqsoqol shoirning fatvosi bilan yuradigan olim – Ajoyib domla. Yuvindixo`rlarning barchasiga rahnamo ayol – Mafkuraxonim. Yana Tepakal, Zahmatkash, Ma’shuqaxonim, Fan arbobi, Jiyanbeka, Temiryo`lchi, Yosh shoir, Musofir kabi obrazlar qissadan o`rin olgan. Yozuvchi butun boshli bir millat, uning ziyolilari orasidan hech kimga ot qo`ymaydi. Chunki ot “men”ni, o`zlikni talab kiladi. Shoir aytmoqchi: «nom nomusga egadir». qissaning ko`pchilik qahramonlariga esa aynan nomus degandan nishona yo`q. Shaxslik yo`qolgan, odam qulga, xalq olomonga aylangan joyda ot emas, sifat muhim bo`lib qoladi. Shaxsligidan ayrilgan ot – odam o`z hosilasi – sifatga aylanadi. Qissa o`qilganda kitobxonda qiyofasidan ajralgan, otini yo`qotgan, bir-birining yuziga qarab yolg`on gapiradigan, talantli farzandlarini qobiliyatsizlarga qurbon qilib, ularga bo`ysunadigan ommaga nafrat hissi paydo bo`ladi. Erkin A’zamning mahorati shundaki, u tashqaridan qaraganda hammasi ham qiyofasiz bo`lgan qahramonlarning har biriga xos jihatlarni g`oyat ustalik bilan aks ettira olgan. Mana shu jihat ularning qiyofasiz qiyofasini ko`rsatishga xizmat 2 Аъзам Э. Кечикаётган одам. Қиссалар. - Т.: Шарқ, 2002. - 311-бет.

qilgan. Chunonchi , Oqsoqol shoir qanchalar xudbin, olchoq bo`lmasin qachondir iqtidorli bo`lgani va qachonlardir yirik odam bo`lganligi sabab o`z ko`nglida haqiqatni tan oladi. Uning davrdoshi bo`lgan ajoyib domlada bunday tuyg`u mutlaqo yo`q. U – faqat manfaatni, har bir gapi, xatti-harakatidan foyda chiqarishnigina o`ylaydigan, xijolat bo`lishdan mahrum tuyg`usiz bir kimsa. Otashqalb bilan birga o`qiganmiz deb da’vo qilgan, aslida, shoirning otini ham tuzukroq eslay olmaydigan fan arbobi – turli bahonada o`zini ko`z-ko`z qilib, e’tiborga tushish ilinjidagi foydaxo`r kimsa. Mafkuraxonim o`zi mutasaddi sanalgan sohalardagi muammolarni hal qilish bobida mutlaqo avom bo`lsa-da, siyosiy manfaatni ilg`ash, haq gapni aytadiganlarning yo`lini to`sish borasida ustomon. Muallif odamlarni emas, balki ularning yaxshi-yomon xatti-harakatlarini tasvirlash yo`li bilan ularning insoniy qiyofalarini namoyon eta olgan. Fojia bilan kulgi omuxta bo`lib ketgan bu asarning o`qishliligini, yuqumliligini ta’minlagan asosiy omil roviyning tilidir. E.A’zam tilning tovlanish imkoniyatlarini g`oyat puxta biladi. Uni inson tabiatining eng yashirin, ichki jihatlarini ham ocha biladigan tarzda ishlatadi. E.A’zamning “Chapaklar va chalpaklar mamlakati” qissasi 1 kechagi kunimizni, o`shandagi sezimlarimizni taftish etishi jihatidan e’tiborga loyiqdir. Asarda Bo`riyo nomli afsonaviy mamlakatning afsonaviy bo`lmagan hayoti jurnalist Baxtiyor va ikki kishilik «delegatsiya rahbari» - Erkin obrazlari nigohi orqali aks ettirilgan. Bo`riyoning dohiysi Xon Man Men, uning inisi va yordamchisi Xon Men Manning rahbarligida “nurafshon kelajak” sari dadil borayotgan tilsiz – zabonsiz xalk, uning ma’naviyatini parchalash bilan shug`ullanayotgan qudratli yolg`onchilik mashinasi – mafkura qissada juda esda qolarli kilib xajviy yo`sinda tasvirlangan. Asardagi hajviy yunalish qahramonlar tabiatidan emas, muallifning munosabat tarzidan kelib chiqadi-ki, bu xol tilimizning kulgi imkoniyatlaridan ustalik bilan foydalanish natijasidir. 1 Аъзам Э. Пакананинг ошиқ кўнгли. Қисса ва ҳикоялар. – Т.: Маънавият, 2001. - 108-бет.

Qissada Tovarish Yak, Mayda Xon, Xon Man Men, Xon Men Man Nikolay Fedorovich, Baxtiyor, Saida singari obrazlar aks ettirilgan bo`lsa-da, ularning birortasi individuallashtirilmagan. Chunki muallifning maqsadi yolg`on e’tiqodlar asosida yashagan mustabid mamlakat ahlida o`zlikning mahv etilib, qiyofasizlanish jarayonini butun murakkabligi va dahshati bilan tasvirlash edi. Aytish joizki, yozuvchi buning uddasidan chiqqan. Demak, mustaqillik yillarida yaratilgan o`zbek qissalariga xos etakchi tamoyillaridan yana biri bu an’anaviy realizm yo`nalishidan bir oz farq qiluvchi ijtimoiy hayot oqimining shaxs tabiati, ruhiyatiga ta’sirini badiiy tadqiq va tahlil qilishdagi yangicha yondashuv orqali namoyon bo`lmoqda. Yozuvchilar ijtimoiy hayot muammolari yoki ma’naviy-axloqiy yo maishiy hayotga oid muammolarni ko`tarib, ularning inson hayotiga, ruhiyatiga ta’sirini badiiy tadqiq etishdan ko`ra odamlar qismatining fojiy nuqtalarini tadqiq qilishga bor imkoniyatlarini safarbar etayotirlar va o`ziga xos badiiy kashfiyotlar yaratmoqdalar. Hayot hodisalari va inson ruhiyatini xolis kuzatish, taftish etish orqali yozuvchilar davrimizning muhim jarayonlari mohiyatini yoritishga erishmoqdalar, yohud o`tmish davr – mustabid tuzum va uning mafkurasi etkazgan fojialarni insonlar ongu tafakkuri hamda ruhdagi inqirozga, ziddiyatga bog`lab yoritmoqdalar. Demak, nasrimiz o`z taraqqiyotining yangi davrini davom ettirmoqda. Ma’rifatli jamiyatdagi inson haqidagi haqiqatni aytish, zamondoshimiz qiyofasining “konseptual inson”dan farqli qirralarini tasvirlash, yuksak milliy va umuminsoniy qadriyatlarni e’zozlashga da’vat ruhi mustaqillik davri o`zbek qissalariga xos muhim estetik xususiyatdir. Tanqidchi Abdulla Ulug`ov o`zining «Dardman dil iltijolari» maqolasida: “Ruhimizning hech bir qonun, farmoyishlarga sig`ishmaydigan quvonch, qayg`udek turfa bisotlari bisyor. Endilikda esa iste’dodli ijodkorlarimiz ana shu izohsiz olam ranglarini chizishga intilishmoqda. Ular murodlantirayotgan manzaralarda insonning har lahzada ming bir qiyofa kasb etadigan bezovta ichki olami namoyon bo`lyapti”, - deb yozganida biz tilga olgan tamoyil haqida so`z yuritgan edi. 1 1 Улуғов А. Дардман дил илтижолари // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. – 1993. - 26 февр.

To`g`ri, O`tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzaev, Hayriddin Sultonov, Murod Muhammad Do`st, Erkin A’zam, Xurshid Do`stmuhammad, Omon Muxtor kabi o`z iste’dodini an’anaviy realizm uslubida namoyon etgan adiblar o`zbek nasrida talaygina. Ayni paytda, aynan shu ijodkorlar yaratgan qahramonlar qismati, shaxsiyati, ruhiyati tasviri-yu tahlilida ko`plab ramziy ishoralar, kinoya-kesatiqlar, ba’zan yumor yo satira unsurlaridan foydalanish kabi xususiyatlar ko`zga tashlanadiki, bu kitobxonni o`yga toldiradi, manzaralar tasviriga singdirilgan rang- barang ma’nolar mag`zini chaqishga undaydi. Xususan, yosh qalamkash Said Anvarning “Uch kun xo`roz bo`lganim” nomli qissasi adabiyotimizdagi mashhur yumoristik personajlarni yodga tushiradi. Muhiddinning shumligi orqasida bemahal qichqirgan xo`roz tovushi tufayli qishloqda yuz bergan qiziq hangomalar, soddadil qishloq odamlarining bemahal uyg`onib, kundalik mashg`ulotlarini boshlab yuborishlari natijasida noqulay – kulgili ahvolga tushib qolishlari; ikki beva qariya : Razzoq buva bilan Lohila xola o`rtasidagi munosabatlar, Muhiddin ning ular orasida “pochtachilik” qilishi kabi xodisalar yumoristik lavhalarda chizilgan. Bunday o`rinlar kitobxonda zavq-shavq, kulgu uyg`otadi. Voqealar Muhiddin tilidan kulgili tarzda, sho`x-shodon hikoya qilinadi. Kulgu orqali qahramon o`z-o`zini va o`zgalarni “fosh qiladi”. Bu asar haqida adabiyotshunos olim va tanqidchi U.Normatov quyidagi asosli fikrlarni bildirgan edilar: “Muhiddin ichak uzdi kulgilar orqali faqat o`zgalarni emas, o`zini ham “fosh etish”dan tap tortmagan, o`z ojizliklari, shumliklari, goho qaltis “gunohlari” qanchalar qimmatga tushganligini tortinmay aytadi, ifodalaydi. Bu narsa asarga yanada o`zgacha fayz, iliqlik, samimiyat bahsh etadi... Birgina istak shuki, san’atda, adabiyotda noyob soha-hajvchilik boshida turgan, kulgi tili bilan so`zlash iste’dodini ilk asaridayoq ko`z-ko`z qila olgan bu ukamiz bundan buyon hajviy xarakterlarning ko`lamdorligi, mazmunning teranligi, ilmiy ibora bilan aytadigan bo`lsak, qahramonlarning konseptualligi ustida bosh qotirsa, shunda u hajviy nasrimizni yangi bosqichga ko`tara oladigan asarlar yarata olishga shubha yo`q...” 2 . 2 Норматов У. Умидбахш тамойиллар. – Т.: Маънавият, 2000. - 50-51-бетлар.

Aynan shunday mulohazani yosh hamda iste’dodli yozuvchi Abdunabi Abdievning “Tilsim” qissasi haqida ham bildirish mumkin. Adib ijtimoiy voqelikni tasdiqlash yo`lidan emas, balki an’anaviy realizimga xos uslubni yangi jihatdan boyitganligi asarda inson ko`nglini bor jozibasi, rang-barangligi, ziddiyatlari bilan tasvirlashga erishganligida ko`rinadi. Aynan shu xususiyat uning kelajak ijodiga katta umid uyg`otadi. Zero, badiiy asarning qimmatini mavzuning dolzarbligi, mavsumiyligi yoki “O`tkir muammo”si belgilamaydi. Muhimi, har ikkala yosh qalamkash ana shu estetik tamoyilni yaxshi bilgan holda qalam tebratganlar. Hozirgi yoki umuman hayot xodisalariga shunchaki munosabat bildirish, nimanidir tasdiqlash yoki inkor qilish kabi maqsadni ham belgilagan emaslar. Aksincha, bu ijodkorlar o`zbek nasriga xos an’analarni o`zlashtirgan xolda badiiy so`z san’atining asl tabiati va ruhiyatining sirli qatlamlarini yangicha uslubda ochishga intilganlar. Ular yaratgan asarlarning shakli, syujet tuzilishi, ifoda tarzi ham o`ziga xos. Bunday xususiyatlar an’anaviy realizmga xos aniq zamon va makon tushunchasining mavjudligini; hayot hodisalarini izchil bayon etish, qahramon ruhiyatini urf bo`lgan realizm mantiqi asosida ochish; hayot hodisalari va insonlar xarakterini bor tafsilotlari bilan keng tavsiflashga urinish, real hayot hodisalari girdobidagi inson ruhiyatini tahlil qilish kabi 70-80-yillar o`zbek nasriga xos xususiyatlar bilan omuxtaday tasavvur beradi. Ammo, mustaqillik davrida yaratilgan aksari qissalar markazida voqealardan ko`ra ko`proq qahramonlar, ularning ongi, xayoloti, ruhiyati, borlig`i bor ko`lami va turfa ranglari bilan tasvirlangan. Inson ongi va dunyosining betakror, ziddiyatli jarayonlari hayotning o`zidagi kabi gavdalantirilgan. Natijada, xayolot, ruhiyat bilan realik uyg`unlashib, sharqona milliy ruhni, hayot falsafasini ifoda qilgan. Bunday ijobiy janriy-uslubiy izlanish har jihatdan qo`llab-quvvatlanishi va o`rganilishi lozim. Qolaversa, yakkahokim mafkura, yagona sosrealizm talablari allaqachon rad etilgan, demokratik jamiyatning ijodkor, yaratuvchi va mustaqil fikr kishisiga bo`lgan hozirgi kunlardagi ehtiyoji badiiy ijodning eskirmaydigan qonunlari hamon yashayotganligidan darak beradi: badiiy asar qimmatini uning qaysi yo`nalishda

yaratilganligi emas, balki chinakam san’at asari darajasiga ko`tarilgan yo ko`tarilmaganligini belgilovchi xususiyatlari, fazilatlari belgilaydi. “Sof an’anaviy realizm” yo`lida ijod qilgan P.Qodirov, O.Yoqubov, O`.Hoshimov kabi o`nlab san’atkor adiblar yaratgan ijodiy maktabda unib, o`sib, voyaga etgan o`zbek nasrining yangi avlodi ular uslubidan saboq olib, boy an’analarini, jahon adabiyotining tajribalarini ijodiy o`zlashtirib, ilg`or uslubiy yo`nalishlar yaratgan adabiy merosdan bahra olib, qalam tebratmoqdalar. Demak, o`zbek nasrining qissachilik janri ham mazmun ham shakl jihatdan izlanish, yangilanish jarayonini boshdan kechirmoqda, yangi badiiy kashfiyotlar yaratilishiga imkon bermoqda. Bor gap ijodkorlar mahoratida, so`z san’atining sehrli qudratini ishga sola bilishlarida: millat dardi, o`y-xayollari, orzu-tilaklari, iztirobu quvonchlarini, kurashchan ruhini, go`zal hislatlarini namoyon etuvchi badiiy baquvvat asarlar yarata olishlarida! Bu tamoyil shubhasiz, mustaqillik davri o`zbek qissachiligining etakchi tamoyili bo`lib qoladi. Bugungi kun qissalari qahramoni o`z-o`zini taftish etib, o`z borlig`ini rang-barang jihatlaridan namoyon qilmoqda. Hayotning o`ta chigal jumboqlariga o`zgacha munosabat bildirish, ilohiy-falsafiy haqiqatlarga qaytish, “muhabbatsiz”, “tutqun” turmushga ko`nikish, o`z manfaatlaridan yuksakroq insoniy burch hamda mas’uliyat oldida, aziz rishtalar qarshisida, binobarin o`zi ishongan ezgulik, poklik, samimiy tuyg`ularga bosh egish; hayot hamisha chigalliklari, ziddiyatlari, kam-ko`stlari, kemtiklari bilan hayot ekanini tan olish – yangicha echimning yuzaga kelishi o`zbek qissalaridan insonga yangicha yondashuv tamoyili o`rin egallaganligini anglatadi. Yozuvchi Nazar Eshonqulning “Momoqo`shiq” qissasi qahramoni Muazzam kitobxonda aynan shunday tasavvur uyg`otadi. Qishloqqa paxta terimi xashariga kelgan bir guruh “san’at ahli” daraxtzorlar oralab aylanib yurib, qamish chayla qarshisidan chiqib qolishadi. “Chayla bilan daraxtzor oralig`i yigirma qadam ham chiqmas, supada ularga orqa o`girib, so`ta sitgancha qandaydir qiz qo`shiq aytardi. Qizning ovozi tiniq, xatto juda tiniq, ta’sirchan, shirali va maroqli edi. U qo`shiqning eng yuqori pardasini ham qiynalmay, zo`rlanmay, tabiiy va samimiy

kuylardi... Bu juda go`zal manzara edi, buni faqat usta rassomlarning suratlaridagina ko`rish mumkin, biroq eng zo`r musavvir ham uning qo`shig`iga bo`yoq topolmagan bo`lardi. qizning ovozida bani dunyo o`zaro uyg`unlashib jaranglar, go`yo xayol ham, go`zallik ham, orzu ham qizning qiyofasiga kirib qo`shiq aytardi. Qo`shiqni tinglayotgan odam bahorni, yasharish faslini, sollanib turgan gullarni, shabadadan to`kilay-to`kilay deyayotgan qizg`aldoq bargidagi shudringni, tuman qoplab olgan bog`ni, varrak uchirayotgan bolalarni, yuksak- yuksaklarda parvoz qilayotgan, jilvalanayotgan bolalik xayolini ko`z oldiga keltirish mumkin edi. Bolalik kabi go`zal, tiniq va orzumand bu ovoz quyoshning issiq taftidek o`z ohangi bilan odamni eritib yuborar, ko`ngilga yoqimli shabadaday esib kirardi...” 1 . Ana shu tuyg`ularni xis qilgan Shamsi Saloh tund, biroz oliftaroq, jimjima narsaga o`ch, biroz kibirliroq, hamma narsaning go`zal bo`lishini istovchi va hamisha shunga intiluvchi, hashamli va jilvali narsalarni sevuvchi, har bir manzaraning nihoyatda zebo tomonlarini ko`ra oluvchi, nafis tashbehlarga ustasi farang, yashashi va kiyinishida ham o`ta ziyolilik barq urib turuvchi kishi edi; u hayotga ham, tevarak-atrofga ham mana shu ziyolilik “ko`zoynagi” bilan qarardi. U Muazzamni uch kundan so`ng o`sha qamish chayla oldida uchratdi. Yozuvchi Muazzam bilan kitobxonni quyidagicha tanishtiradi: “...u endigina yigirma birga kirgan, muallimlar bilim yurtini tugatgan, lekin orada bola bo`lib qolgani va Otaqulni sovxozning chekkasiga birigadir qilib tayinlanganliklari uchun ishga o`rnasha olmagan, mana ikki yildan beri olti-etti oyi shu erda, ko`rimsiz chaylada o`tar edi. U bir oz mustarlikka moyil, ta’sirchan, ancha ziyrak kelinchak edi. Otaqul haftalab uyga bormay, shiyponda yotib qolavergach, issiq-sovug`idan xabar olib turish uchun u maktabda dars berish istagini ham tashlab, mana shu chaylaga ko`chib kelgan edi. Bu yil bolasi uch yashar bo`lib qolgani tufayli uni qishloqqa, qaynonasining qo`liga tashlab kelgan, o`zi esa eri bilan besh oydan beri dalada edi. Xo`sh, u haqda yana nima deyish mumkin, darvoqe, u rostdan ham juda suluv edi” 2 . Muazzamning suluvligini qayta-qayta ta’kidlagan yozuvchi “u suluv 1 Эшонқул Н. Уфқ ортидаги қуёш . Қиссалар. “Момоқўшиқ” / Т ў плам. . – Т., 1994. - 29-30- бетлар.

juvonlarga ato etadigan barcha fazilatga ega edi – o`ta sodda va ko`ngli bo`sh edi, vujudidan qishloq kesagining isi kelib turardi”, - deya ta’rifu tavsifni tugatgan. Ammo “vujudidan qishloq kesagining isi kelib turishi” muallifning suluv juvon haqidagi avvalgi nozik ta’riflarini bir qadar dag`allashtirmaydimi? Agar chuqurroq fikr qilinsa, bu o`rinda yovuvchi ayolning suluvligi ustiga undan ona zamin isi kelib turishi yanada yoqimli, tarovatli kayfiyat uyg`otishini, bil’aks, suluvlik mohiyatini ham ayolning ayni ona zamin isi-yu ranglariga mos tabiiy go`zalligi tashkil etishini ta’kidlash maqsadida qo`llaganligiga amin bo`lamiz. Afsuski, cho`kayotgan tun, qizargan shafaq, churalay aytib, sigir sog`ayotgan suluv ayol, dala uzra yugurib yurgan kuzgi shabada... bular hammasi naqadar uyg`un, naqadar go`zal va betakror ediki, Shamsi Saloh bularning bariga yot, begona odam edi. Shu bois Momo qo`shiq ham, bu manzara, atrofdagi tabiiy go`zallik – bari uniki emas edi, uning tasavvuriga zid o`ta jo`n va sodda, ayni chog`da go`zal edi! Shamsi Saloh uni hayratga solgan go`zallik ana shu jo`nlik, soddalik, samimiylikka uyg`un ekanini idrok eta olmaydi. Muazzam uning nazarida boshqa dunyo va boshqa hayot uchun tug`ilganday edi. Chaylada hamma narsa betartib sochilib yotar, u odam yashaydigan joydan ko`ra ko`proq tovuq katagiga o`xshardi, bu erda hamma narsa qo`pol, ko`rimsiz, xunuk edi. U mana shu qora turmushning baxtsiz asoratini izlab Muazzamning ko`zlariga tikildi, biroq bu ko`zlar Shamsi Salohga noma’lum bo`lgan baxtdan yayrab turar, o`zidan baxtsizlik izlayotgan sovuq ko`zlarga yal-yal yashnab boqardi. Shamsi Saloh qanchalik urinmasin, bu ko`zlarning sirlarini anglay olmadi, bu juvon nigohlari ortidagi baxtsizlik alomatlarining asl sabablarini idrok eta olmadi. “U o`z baxtsizligini odamlardan ustalik bilan yashirishga urinyapti”, - deb o`yladi. “Ha, u baxtsiz, ammo unga bu og`ir va zahmatli sharoitdan qutilib, o`z baxtini topish yo`lini ko`rsatish kerak”, - deb o`yladi va Muazzamni shaharga olib ketish rejalarini tuzdi. Go`yo bu ayolning chinakam baxtga erishishida Shamsi Saloh kabi tushungan, qo`li uzun, san’atni, iste’dodni qadriga etadigan homiy zarurday.

2 [6] “- Men sizni o`qitish uchun hamma narsani gaplashib qo`ydim. Siz faqat borsangiz bo`ldi – qo`lingizni sovuq suvga urmaysiz. Faqat ovozingizni parvarish qilish bilan mashg`ul bo`lasiz; o`qiysiz, o`rganasiz, eng muhimi – yaxshi, bilimdon, dardi katta odamlar ichida bo`lasiz... Bu erda esa – mana bu dala, mana bu paxta, mana bu chang-g`ubor, anavi chayla, chivinlar, sassiq suv, isqirt qozon, har yili oldi-keti o`ylanmay tug`ilaveradigan kasalvand va chuvrindi bolalar, johil odamlar, tappilar, tezaklar orasida xor bo`lasiz. Bu erda na ilmu fanni, na san’atni, na qo`shiqni tushunishadi; hammalari ota bobolaridan qolgan kataklarda itday turmush kechirishadi. Bu erda xor-zor bo`lasiz. - Meni kechiring, sizni ancha urintirdim... Bizning ham elkamizga bir kun oftob tegar, biz o`qimasak, bolalarimiz o`qir, har qalay, hamisha shunday qoloq bo`lib qolmasmiz. Agar qo`lingizdan kelsa, ana qishlog`imizda qancha baxtiqaro ayollar bor, o`shalarga yordam bering... Mening ildizim shu erda! Shu odamlar orasida, men boshqa joyda ko`karmayman” 1 . Shamsi Saloh bu ayolni eridan, tug`ilgandan beri yashab kelayotgan, johilligi-yu qoloqligi bilan birga qadrdon bo`lib qolgan odamlardan, hatto har bir kesagigacha oyog`ining hidiga o`rnashib ketgan bu dalalardan ajratib bo`lmasligini ich-ichidan his qildi. Qarshisidagi yig`layotgan ayolga o`xshash bepoyon dalalar bilan shu ayol o`rtasida qandaydir, o`zi tushunmaydigan mutanosiblik borligini his etdi; o`zining quruq, balandparvoz, puch gaplari bilan Muazzamlar hayotini, yurt tashvishlarini engillashtira olmasligini ichdan tan oldi, bo`g`izi achishdi, oddiygina haqiqatni anglaganday bo`ldi: bog` ko`rkam va so`lim bo`lishi uchun bitta daraxtni emas, butun bog`ni obod qilish kerak! Ana shu badiiy umumlashma Muazzam va Shamsi Saloh obrazlarining o`ziga xos badiiy talqini vositasida yaratilgan. Binobarin, san’at va adabiyot ravnaqini belgilovchi asosiy estetik tamoyillaridan biri – hayot hodisalari va inson shaxsini yangi tomonlardan kashf etish hisoblanadi. “Momoqo`shiq”dagi qahramonlar faqat shu jihati bilangina diqqatga sazovor emas, balki asarda qalamga olingan manzaralar, xilma-xil odamlar beixtiyor yozuvchi tug`ilib o`sgan makon haqida, u erning bag`ri keng, dag`al, ammo sodda va 2 2 [6] Эшонқул Н. Уфқ ортидаги қуёш . Қиссалар. “Момоқўшиқ” / Т ў плам. – Т., 1994. - 30-бет. 1 Эшонқул Н. Уфқ ортидаги қуёш . Қиссалар. “Момоқўшиқ” / Т ў плам. . – Т., 1994. - 32-бет.

samimiy odamlari haqida to`la tasavvur beradi, qishloq manzaralari mahorat bilan gavdalantiriladiki, kitobxon beixtiyor o`zini ona zaminning ajralmas bo`lagi ekanini anglab boradi. Nazar Eshonqulning “Urush odamlari” qissasi 1986 yilda, ya’ni yozuvchi endigina yigirma uch bahorni q arshilagan chog`ida “Yoshlik” jurnalida e’lon qilingan edi. 1989 yilda bu asar G`afur G`ulom nomli Adabiyot va san’at nashriyotida alohida asar sifatida nashr qilindi 1 . Bu qissada ham yozuvchi “Shamolni tutib bo`lmaydi” hikoyasidagi kabi Tersota qishlog`i hayotini qalamga olgan. Voqealar qirq to`rtinchi yil dekabrining boshlarida Normat polvonning bir oyog`idan ayrilib urushdan qaytishi haqidagi xabar bilan boshlanadi. Yozuvchi Normat polvonning qiyofasini quyidagicha gavdalantirgan: “Normat polvonni ko`rish uchun kelgan qishloqdoshlari o`zlari tasavvur qilgan norg`ul, barvasta, umrida olishib ko`rmagan, lekin suyagi yirik bo`lgani uchun polvon deb nom olgan, qishloqning oldi chavandozlaridan biri, qomatidan kuch yog`ilib turgan, o`ttizdan endi oshgan Normat polvonni emas, ozib, mushaklari shalvirab, bo`yin tomirlarida ajinlar paydo bo`lib, yara izlari qolgan, hali dorilarning badbo`y hidi ketmagan, ko`rinishidan elliklardan oshgan, sochlari oqara boshlagan, o`zlari eshitgan urushning tirik guvohini ko`rdilar. Qishloqdoshlari uning yuzidagi zahllikka, kuygan quloqlarining orti ola-kula bo`lib qolgan bo`yinlariga va tez-tez sarak sarak silkinib turadigan boshiga hech ko`nika olmadilar” 1 . Voqealar tuguni Normatning qishloqdoshlari yuzidagi achinish alomatini his qilishidan va xotinini jimgina kuzatib, undan to`rt yillik ayriliq asoratini ilg`amaganligidan yuzaga keladi. Normatga hamma narsadan ham xotinining tundligi yoqmaydi va bu holatning sababini ruhan izlashga tushadi. Yozuvchi urushli hayotning “qon sachragan” muhitini, ko`ngli bo`sh, soddadil insonlarni diydasi qattiq, yovuzlashgan odamga aylantirgan hayot tarzini birin-ketin kitobxon 1 Эшонқул Н. Уруш одамлари. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989. 1 2 Эшонқул Н. Уруш одамлари. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989. - 19-бет.

ko`z o`ngida jonlantira boshlaydi. Oxir-oqibat, ruhan majruh urush odamlari qismati o`zlari kabi ayanchli va fojiali tarzda gavdalanadi. Yozuvchi voqealar oqimiga mohirlik bilan urushsiz yurt axtargan qo`ng`irotliklar haqidagi rivoyatni kiritib o`tganki, bu rivoyat asarga xos epik tafakkur miqyosini ta’minlashga xizmat qilgan. Boyxunning o`limi oldidagi vasiyati shunday bo`lgan ekan: “Agar urushsiz yurtni topmasalaring, unda aka ukaga, do`st do`stga, xotin erga, odamlar bir-birlariga xiyonat qiladigan, bir-birini aldaydigan bo`lib qoladilar. Qaerda qon oqsa, o`sha erda xiyonat ko`p sodir bo`ladi, baxt u erdan yuz o`giradi, odamlar yashash ilmini emas, bir-birini o`ldirish ilmini o`rgana boshlaydilar, suv o`rniga qon ichadigan maxluqqa aylanadilar. Urush – er yuzidagi hamma ezgu narsani quritadi, sizlarni er yuzidan supurib tashlaydi, sizlar johil va adashgan urush odamlariga aylanib qolasizlar. Shu sababli sizlar urushsiz yurtni topinglar, urushni oralaringdan haydanglar, totuv yashashga o`rganinglar”. Asar voqealari davomida kitobxon bu hukm-xulosaning qay darajada ulkan hayotiy asosga ega ekanini “urush odamlari” taqdiri misolida anglab etadi. Normat Buxor zovlaridan o`tib, qotning ustidagi daraga borganda yam- yashil tog` archalari, tiniq buloq suvi qarshisida tinch hayotga qaytganiga ishondi. “Endi bu tinchligimni hech narsaga alishmayman, xotinimni hech ham o`ksitmayman, odamlarning ko`nglini olaman, mana shu tog`lar hurmati, xotinimni ham, meni intizorlik bilan kutib olgan odamlarni ham boshimda ko`tarib yuraman. Bir umr ularning izzatini qilaman, mening uchun endi urush, qon, o`lim degan narsalar tugadi”, - deb o`ylagan edi. Urush azoblari, qon hidi va porox dudlari bezdirgan qalbi tanish ham eski, qadrdon hayotga tashnalik bilan kirib kelayotgan pallada uning do`sti hotam chavandoz urushdan qochib, tog`da yurgani haqidagi xabar tarqaladi. Rais, Normat polvon va bir necha harbiylar uning izidan tog` tomon ketadilar. Yana urushning qonli panjalari Normat qalbini, nainki qalbi, balki butun borlig`ini, vujudini tilka-pora qiladi. Do`stining ochiq qolgan, dahshat aks etgan ko`zlarini ko`rganda u o`zini tamom unutadi.

Anziratning sovuq muomalasi aslida Normatdan “qora xat” olgan ayol uchun favqulodda, xuddi momoqaldiroqday urushdan qaytib kelgan er oldidagi talmovsirash emas edi. Uning urushdan qaytishi Anziratning hayotida keskin burilish yasadi. U erini xuddi avvalgiday kutib olishga, avvalgiday muomala qilishga qanchalik urinmasin, buni uddasidan chiqolmasdi. Eri kelganda, bolalari otasi bag`riga otilganda bu odam uchun o`zining harom ekanligini, endi o`zi uchun chinakam baxt harom ekanini aniq his qildi. Ammo, bolalarining chuldirashi, uyida erkakning borligi unda yana yashashga ishtiyoq uyg`otdi. Eng dahshatlisi hali oldinda ekanini ko`ngli va ongi bilan anglab tursa-da, muallaq yashashga ko`ndi. Yozuvchi Anzirat bilan Normat obrazlarini tasvirlashda ruhiyat tahlili va tasvirini o`rinli qo`llagan. Ammo Mirzaqul raisning insoniy qiyofasini ochishda ko`proq bayon qilishga, tavsiflashga, hodisalarni muallif nutqi orqali yoritishga keng o`rin berganki, natijada, uning qalb harakatlarini, ichki dunyosidagi holatlarni to`la his qilib, anglab ololmaymiz. Asardagi yana bir o`ziga xos obraz – bu Biydi momo hisoblanadi. Momo butun Tersota qishlog`ining kayvona kampiri, bu erda bir narsa uning ishtirokisiz bo`lmasdi. Buxor polvon vofotidan keyin boshiga tushgan musibatlar uni metinday toblagan, qaddini yanada tik qilib qo`ygan edi. Keyingi musibatlar kampirning ana shu adl qomatini bukdi, ammo ruhini bukolmadi. Hayotning adosiz musibatlari qoldirgan jarohatlardan qattiqlashgan diydasi alpday bahodir o`g`illaridan ayrilganda yana qattiqlashdi, aks holda u bu musibatlarni ko`tarolmasdi. Biydi momo nafaqat oilasining yoki avlodining, balki butun urug`i va qishlog`ining or-nomusi timsoli sifatida gavdalanadi. U barchadan o`z burchini mas’uliyat bilan ado etishni talab qiladi, or-nomusni, vijdonni, azaliy urf-odatlarni har narsadan ustun qo`yadi, ularga o`zi hamisha itoat etadi. Shu bois u Anzirat qilgan gunohni sira kechirmaydi, uning “siri”ni oxirigacha ochishga ahd qiladi, yolg`on mulozamatdan achchiq haqiqatni afzal biladi. Nomus, oriyat, sha’n va g`urur oldida u mehr-shavqat-u kechirim tuyg`ularini yaqiniga ham yo`latmaydi. Normat polvonni esa urush va u keltirgan musibatlar ezib tashlagan, urushdan oldingi oriyatli Normat polvonni sindirib tashlagan edi.

“ - Menda gaping bormi?! – deb so`radi Biydi momo, uning ostonada qaqqayib turganini ko`rib. - Ha, nima bo`ldi?.. Normat battar boshini egdi: - Amma, - dedi siniq ovozda boshini ko`tarmay, - men... men uyga qaytsammi, deb edim... Bo`lar ish bo`ldi... Endi nima foyda... shunga bizdi oraga tushib yarashtirib qo`ysangiz. - A?! – Biydi momo qulog`iga ishonmaganday qaytib so`radi. – qaytasan?! O`sha buzuqining oldiga-ya?! Nima? Oriyat bormi senda... Erkakmisan o`zi?! - Amma! – unga iltijoli tikildi Normat. – Men bolalarimdi tirik etim bo`p qolishini istamayman... O`sha yoqlardan ham shu qora ko`zlardi deb qaytdim. Endi ularning xor bo`lib yurishini istamayman. Qo`ying eski gaplardi. Keliningiz adashgan bo`lsa o`zidan ko`rsin! Xudodan topsin... biroq bolalarda nima ayb?!” 1 . Bu kabi dialoglar orqali ham yozuvchi qahramonlar ruhiyatini butun murakkabligi bilan ifodalashga erishgan. Ayniqsa, asardagi tabiat tasviri berilgan lavhalar asarga xos epik tafakkur ohangiga o`zgacha yorqin va yoqimli ohanglarni jo etgan. Mana bir misol: “Nihoyat qo`ng`irot eliga bahor kirib keldi. U ming xil noz, ming xil karashma bilan urush odamlarining yuragiga yashash va yasharish ishqini soldi. Ularni erkaladi, sochlarini siladi, adirlarni qip-qizil lolalarga to`ldirdi, butun borliqa go`zallik gilamini yoydi. Qirlarni baxt tillari – maysalar qopladi. Janjalkash, asabiy bo`lib qolgan odamlarning dimog`ini erkaladi, ularni qirlarga etaklab chiqdi, ko`zlaridan o`pdi” 2 . Shu o`rinda tabiiy savol ko`ndalang bo`ladi: qanday badiiy maqsadga ko`ra asarning fojiali, alamli voqealari ichida ma’lum to`xtam, “nafas rostlash”ga o`xshash holat paydo qilish uchun bir necha bor bahor manzaralaridan foydalangan? Yozuvchi qahramon dunyosidagi o`zgarishlarni yorqinroq his qildirish maqsadida, ayniqsa, Normatning yuragida, badanida zanglab qolgan urush xotiralarini, jarohatlarini poklashga urinayotganini ramzlashtirib, ta’sirchan tasvirlashga intilganki, so`zsiz buning uddasidan chiqqan. 2 1 Эшонқул Н. Уруш одамлари. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989. - 23-бет.

Yana shuni alohida ta’kidlash lozimki, bugungi o`zbek nasrida, xususan qissachilikda yozuvchilar she’riyatga va dramaturgiyaga xos ayrim janr unsurlaridan ruhiyat tasviri yoki peyzaj tasvirida foydalanayotirlar. Normat qalbida yashiringan intim tuyg`ularni ochish vositasida yozuvchi “urush odamlari” birikmasining ohang, ko`pma’noliligini ta’minlashga erishgan, ayni chog`da, lirizm unsurlari orqali urush insonlar ruhiyatini qanchalik mayib-majruh etmasin, yaratgan ato etgan insoniy bokira tuyg`ularni o`ldirish va butkul yakson etish mumkin emasligini epiklik talablari asosida haqqoniy tasvirlashga erishgan yozuvchining mahoratidan namuna keltiramiz: “... Yana bahor keladi. Olam bahorning shavqiga to`ladi. qirlarda xuddi oldingidek urush bilan ishi yo`q, urushdan qo`rqmaydigan lolalar ochiladi. Er pishadi. Er etiladi. Qir-adirlarni chigirtkalar chirillashi uyg`otadi... uxlatadi. Normat yuragidagi hislar qaytadan tirila boshlaganini, o`zida yaratish quvvati paydo bo`layotganini sezdi. Bu – o`sha afsonadagi Er odamlaridan, bobosi Boyxundan qolgan Erga bo`lgan Muhabbat ekanini og`riq va rohat bilan tuydi. Uning kulfat, azob, iztirob, qo`rquv, shubha va ikkilanish ezib tashlagan qalbida umid uyg`ona boshladi” 1 . Shu tariqa yozuvchi urush nomi bilan anglanadigan yirtqichlik, zulm va yovvoyilik, zulmat va fojia butun dunyosini ag`dar-to`ntar qilib “urush odamlari”ga aylantirgan avvalgi pok, mehnatsevar, g`ururli, oriyatli, mard, insoniylik butun vujudidan barq urib turgan odamlarning urush yanchib tashlagan qismatlarini ruhiy kolliziyalar orqali dramatik shiddat zarbiga monand ohanglar orqali ta’sirchan ifodalashga erishgan. Har qanday sharoitda ham urush odamlari qalbida nobud bo`lmagan insoniy tuyg`u – Ona zaminga muhabbat ularni yana hayotga qaytarganini, yashashga, o`zligiga qaytishga chorlaganini haqqoniy tasvirlagan. Asarning bu xususiyatlari epik tafakkur tarzining ko`pohangliligini, badiiy umumlashmalarning salmog`ini tayin etgan. Nazar Eshonqulning “Xayol tuzog`i”, “Tobut”, “Yalpiz Hidi ” turkumidagi bir necha hikoyalari, “To`zon”, “Lazzat ortida qolgan yurak”, “Og`riq lazzati”, “Zulmat saltanatiga sayohat” hikoyalaridagi va “Qora kitob”, “Tun panjaralari ”

qissalaridagi “men”, “Maymun etaklagan odam ” va “ Shamolni tutib bo`lmaydi ” hikoyalaridagi chol va Bayna momo obrazlari Abdulla Kahhor ta’riflagan “men” emas. Ular qilmish-qidirmishlariga iqror bo`ladigan, o`zini taftishu tahlil qilib, azoblanadigan, tasdiq-inkor iskanjasida turgan qahramonlardir. “O`zgarayotgan adabiyotimizning hozirgi holatidan qanoatlanmayotgan Nazar Eshonqulning “Qora kitob ” qissasida ana shunday “men”ning erkin namunasi yaratilgan, - deya xulosa beradi A.Ulug`ov o`zining “o`zgarayotgan adabiyot manzaralari” maqolasida, - mazkur asar hodisalarni ramzlashtirish darajasi, inson ishonch-e’tiqodining o`zgarishlar jarayonini obrazli gavdalantirishi, iztirob ichidagi qahramon ruhiy dunyosini ta’sirchan qiyos, chog`ishtirmalar bilan falsafiy tadqiq etishi jihatidan adabiyotimizning o`ziga xos hodisasi sanaladi. Chunki qahramon iqrori, tavba-tazarrusi, izhori sifatida bitilgan ushbu qissa, avvalo, ifoda tarzi, jozibali tili bilan diqqatni jalb kiladi.” 1 To`g`ri, asar an’anaviy bayon usulida yozilganday ko`rinadi. Biroq, “Qora kitob ” qissasi, shunigdek, “Xayol tuzog`i”, «To`zon», “Lazzat ortida qolgan yurak”, “Zulmat saltanatiga sayohat” hikoyalari an’anaviy asarlar singari bir kishi taqdiri tafsilotlari tavsifidan iborat emas. Ular mislsiz azobda o`rtanayotgan, bor bisotidan, o`zligidan ajralgan, dunyoga qo`l siltagan inson ichki olamining so`zda chizilgan suratiday bo`lib ko`rinadi. Bu surat buyuk rassomlar asarlari singari qabariq va ta’sirchandir. Undan o`z xotiralarini engolgan, taqdir so`qmoklarida adashgan alamzada odam so`zlab turganday ko`rinadi. Bu qahramonlar o`zini-o`zi inkor qilgan g`alayonlarning mo`’jaz umumlashmasi sanaladi. “Qora kitob ” qissasida o`z “men”ini taftish qilayotgan qahramon o`ziga-o`zi... “meni xech kim o`zimdek sud qilolmaydi. Jazo nima u ?” degan savol qo`yadi va “Shunchaki rasmiy marosim. Aslida eng oliy jazoni ko`ngilning o`zi chiqaradi”, - deydi. 1 Haqiqatan ham inson o`z qilgan aybini, xatosini qalbining tub-tubidan anglab etsa, unda insonga sud tomonidan berilgan jazoning vijdon oldidagi jazodan o`n chandon, yuz chandon engil ekanligini his etadi. Ayni shu jihatni ochishda, 1 Улуғов А. Ўзгараётган адабиёт манзаралари // Шарқ юлдузи. – 1998. - 4-сон. - Б. 138-139. 1 Эшонқул Н. Маймун етаклаган одам. Қисса ва ҳикоялар. –Т.: Янги аср авлоди, 2004. - 48-бет.

hayotning, zamonning turfa o`yinlari, insonning qilmishlari to`g`risida fikr yuritgan mazkur asar alohida ahamiyatga ega. Asarning sarlavhasiyoq uning badiiy tafakkuriga singishgan ramziy ma’noga urg`u beradi. Odam Ato bilan Momo havoning tavqi-la’natga uchragan naslining hayotini asar qahramoni la’natga mahkum etilganlarning hayot kitobiga o`xshatadi. Ammo u shunchaki hayot kitobi emas, balki “Qora kitob”. Yozuvchi kitobning qoraligi ma’nosini yoritishga kirishadi, qahramon o`z Hayotini suhbatdoshiga go`yo “o`qib bera boshlaydi”. Qahramon portreti qisqa shtrixlar bilan chiziladi: “...yuzimga qarasangiz, darrov sezasiz, kuygan charm deysiz. Yuzim emas, yuragim kuyib ketgan, kuygan kovushga o`xshab qolgan. O`zim ham misoli g`ijimlab tashlangan qog`ozman. Hayot meni g`ijimlab tashladi, birodar. G`ijimlab-g`ijimlab, so`ng mana shu xiyobonga otib yubordi... Qo`llarimga qarang, kimning qo`llariga o`xshaydi?.. Qotilning qo`llariga o`xshaydi.” Ko`z o`ngimizda o`z qiyofasini qorong`ulikda namoyon eta boshlagan kimsa gavdalana boshlaydi. Qorong`ulik ichidan go`yo uning cho`ng temirday qora tanasi, yuzlari yanada qorayib, yaltirab ko`rinib turganday... U o`z-o`zini namoyon etishda, o`zligini anglatishda davom etadi: “Qarang, er hidi kelib qoldi. Men yomg`irdan keyin shu hidni yaxshi ko`raman. Taqsirim, kechalari mening tushimga jalalar kirib chiqadi. U oylab, yillab yog`ayotgan bo`ladi – hamma yoq suvga to`lib ketadi, shaharlar sel ostida qoladi, er yuzi g`arqob bo`ladi. Bu gunoh sellari, taqsirim, gunoh yomg`irlari, bu yomg`ir har kecha meni bir marta cho`ktirib o`ldiradi va men yaratgan oldida tavba qila boshlayman” 2 . Qarshimizdagi timsolni anglashda davom etamiz: barcha insonlardagi kabi insoniy tuyg`ular unda mavjud ekan-ku, aks holda u ona zamin isini tuyishi, bundan hayajonga tushishi mumkin emasdi. Qolaversa, o`z gunohlarini anglash va yaratgan qarshisida tavba qilish uchun ma’naviy kuch-qudrat talab qilinadi. Demak, qarshimizdagi odam ana shunday darajani zabt etgan. Ammo uning bu qadar mahzunligi, ezilishi, iztirobining sabablari nimada? Hatto tushlarida tim qora loyqa suvga botib, necha bor cho`kib chirkin xazonga aylanib qolishining boisi 2 Эшонқул Н. Маймун етаклаган одам. Қисса ва ҳикоялар. –Т.: Янги аср авлоди, 2004. - 48-49- бетлар.

nimada? U o`zida na niyat, na istiqbol qolganini tilga oldi. Masjidga borib, tavba qilgani, ammo gunohlariga iqror bo`la turib yana gunohga, og`ir gunohga botganini: Qizini bo`g`ib o`ldirganini tan olishi qanday ma’noni ifoda qiladi? O`ttiz yil go`zal va totli narsalar haqida o`ylashga vaqti bo`lmagan bu kimsaning siyratiga nazar tashlang: u o`ttiz yil qon va najasga belanib yashashni, badanlaridan najas va qon hidi anqib turadigan kimsani tasavvur qila olasizmi? Yozuvchi ayni shu odamning qora hayotiga oid kitobni o`qishga va undagi hodisalar ma’nosini uqishga bizni yo`llamayaptimi? Ha, ayni shunday holatni tuyamiz: aql-idrokdan mahrum, telba va yovuz maxluqlar ichida yashagan odamlarning ruhiyatida ham hayvoniy hirs, hayvoniy kayfiyatning uyg`onishi tabiiy. “Na go`zallik, na ishonch, na ezgulik qoldi! Biz har qanday go`zallikni ham hirsimizni qondiruvchi vosita sifatida baholashga ko`nikib qoldik... Men insonning ulug`ligi, ezgu va go`zal fazilatlar, ota va farzand burchi, oila totuvligi, jamiyat va inson munosabati, axloq va muhabbat haqida qirq ikki yil ma’ruza o`qidim, endi o`ylasam, qirq ikki yil odamlarni aldabman”, - deya iqror bo`ladi u. O`z so`zlari va orzulari, xayoldagi go`zallik haqidagi safsatalari odamlarni aldashgagina xizmat qilganligini, oxir-oqibat uning o`zi ham yolg`onliklar va yovuzliklarni niqoblashga xizmat qilganligini anglash – buyuk fojia! Yovuz kuch xukmronlik qilsa-yu, hamma narsa, hatto go`zallik timsoli bo`lmish san’at ham unga xizmat qilsa-chi? Unda hammayoqda yovuzlik yaratiladi, hatto insonning o`zi shu yovuzlikning ijodkoriga aylanadi! Asarda chol vujudidagi yovuzlikdan dunyoga kelgan o`g`illarining shu taxlit yovuzlik ijodkorlariga aylanishlari haqqoniy va ta’sirchan manzaralarda gavdalantirilgan. Inson bolasi ijod etgan yovuzliklar hatto yaratganni lol qoldiradi! Ana shuni anglab etgan ota o`sha yovuzlik zurriyotini vujudida o`stirayotgan, yovuzlik onasi bo`lmish qizini bo`g`ib o`ldiradi. O`g`illari esa o`zlari e’tiqod qo`ygan yovuzlik domiga g`arq bo`ladilar. Yovuzlik ulardan har birining qalbiga joylashib olgan edi. Ana shu yovuzlik timsollari: cho`qqisoqol, cholning o`zi, uning farzandlari... Goho ulardan har biri o`zini, bir-birining kim ekanini

anglashga urinadilar, ammo oxir-oqibat qora rang quyuqlashgan qorong`ulik qa’rida singishib, yaxlit bir qiyofaga birlashadilar, shayton bolalariga aylanadilar! “Otam kim o`zi? Mening qonimda kimning qoni oqayapti? Nega uni ko`rsam qalbim quvonchu shodliklarga to`ladi? Nega u o`z otam, rahnamomday tuyuladi, nega uni ko`rsam unga qul bo`lgim keladi, etaklarini o`pgim, unga xush yoqish uchun itday hurgim, yaltoqlangim keladi?” – kabi o`zligini taftish etuvchi savollar ham asta-sekin barham topib, har birining vujudida yovuzlikka tobelik qaror topadi. Ammo, asbob buzilsa, uni tuzatish uchun ustaga olib borishadi. Qalbi buzilgan, shayton shogirdiga balki shaytonning zurriyotiga yo quliga aylangan insonni tuzatish kimning qo`lidan keladi? Iblis bilan bir to`shakda uxlab yotgan ushbu dunyoni-chi? “Qora kitob”ni o`qigan kitobxon qalbi qora kitob ko`chalaridan o`tgandagi tasavvurlari, tuyg`ulari g`alayoniga to`lib-toshadi. Bu g`alayon “Muolaja”ni o`qiganda yanada kuchayadi. Qarshimizdagi uchta kasalning dardi, ularni bu darddan forig` qilish uchun qo`llangan ajabtovur muolajalar haqida so`zlab berayotgan muloyim chehrali professor hikoyasi inson ongu shuuri yovuzlik yaratishga nechog`li ustasi farang ekaniga yana bir karra ishontiradi va lol qoldiradi! Zarracha achinish hissidan bebahra, diydasi tosh, nomigina inson bo`lmish odamsimon maxluqlar “shifoxonasi”, u erda amalga oshirilgan muolajalar, bunday muolajadan kutiladigan natijalar insonni qullikka mahkum etishni bosh muddao qilib belgilagan yovuz tuzumni to`la idrok etishimiz uchun etarli. Endigina “muolaja” boshlashga kirishilayotgan palladagi barzangi qiyofasi betob erki va haq-huquqi uchun kurashayotgan insonlarni bukish, irodasini sindirish nechog`li qiyin, ayni chog`da oson ekanini namoyon qiladi. Professor so`zlari bilan aytganda, bu ish eng “ibtidoiy” usulda amalga oshiriladi. Natijada, o`n kunlar ichida u kaltakni ko`rsa elkasini ushlaydigan, o`zini olib qochadigan, so`ng har xivchin tushganda dodlay boshlaydigan bo`ladi. Ikkinchi bosqichda savalash terining qip-qizil go`shti chiqib qolguncha davom etadi. So`ng zax, sovuq xonada saqlangach, bemorning yaralari obdon gazak oladi. Uchinchi davr eng og`ir davr: savalash yana davom ettiriladi, kasal faryod qiladi, xayolidagi orzulari, “dunyosi” asta-sekin parchalana boshlaydi. Keyingi muolajalar kasalni xushyor

torttiradi, endi u kaltakka o`rganib qoladi, xatto kaltak xumor ham qilib turadi. Shovqin muolajasidan ham foydalaniladi, ya’ni kuchli faryod ovozlarini tinimsiz eshitish kasalni faryod chekishga undaydi. Shundan keyingina, u uchinchi kasal kabi o`zini yaxshi his qila boshlaydi, u kabi faqat qulluq qiladi va qorindan boshqa g`amni tuymaydi. Manzaraga diqqat qiling: avvalgi qat’iyatli, bosh egmaydigan inson vahshiylik, yovuzlik qamchisi ostida o`zligidan ayrildi, faqat eyish-ichish haqida o`ylaydigan maxluqqa aylandi! Totalitar tuzumning mazmun mohiyatini fosh etuvchi ushbu manzaralar inson qadri-yu, haq-huquqlari muttasil toptalgan sharoitda, inson qadri sariq chaqalik qimmat kasb etmaydigan, adolat poymol qilingan, yovuzlik hukmron muhit manzarasini haqqoniy gavdalantirib turibdi. Bu tuzum qamchisini tutganlar, uni yaratgan nazariyotchilar – mafkura ijodkorlari ham eng yovuz kimsalardir. Ular odamlarning faryodidan huzurlanuvchi, mana shu lazzatsiz yashay olmaydigan yovuz maxluqning o`zi. Xivchin, tosh yotqizilgan yo`lak, temir eshiklar: ter, qon va yiring isi, xatto dahlizdagi botayotgan quyosh tasviri – badiiy detallarning bari razolatga to`la yovuz muhit, jaholat botqog`iga botgan tuzum hayotining ichki mazmunini to`la idrok etishimizga yordam beradi. Xaroba ko`rinishida qurilayotgan yangi shifoxona inshootlari undagi bemorlar ruhiyatini ifoda etadi. Suqrotona qiyofasi, miqti jussasi, odamga doimo iliq va sinovchan tikilib turadigan professor mahobatli yovuzlikni “usti yaltiroq” shaklda tutib turgan jamiyat buguni va kelajagining yaratuvchilaridan biri. U yaratgan bino ulkan va bahaybat. Xatto quyosh ham butun shaharchani yoritishga endi ojizlik qilishini bilganday shiftga tomon chekinmoqda; gumbazdagi osig`liq soat to`xtab qolgan; oyoq ostidagi xazonlar xuddi muolaja qilinayotgan kasallarning mungli ingrashidek ovoz beradi. Hech shubhasiz bu – halokatga mahkum tuzumning qiyofasi! Yozuvchi mahorati shundaki, u mazkur qiyofa ortini bor dahshati, mazmun mohiyati ila gavdalantirib bera olgan. “Qora kitob” timsoliga uyg`unlik kasb etgan ayni shu makon ichidagi ramzlar, obrazlar insoniyatni halokatga olib boruvchi zulm va zo`ravonlik,

yovuzlik va qabohat hukmronligiga qarshi kurashga da’vat etadi. Zotan, har qanday kurashni inson eng avvalo o`z dunyosini tozartishdan boshlamog`i lozim. Yovuz tuyg`ulardan qutilish esa osonlik bilan yuz bermaydi. Insoniyat tarixi bunga yorqin misol bo`ladi. Davrlar biri ikkinchisidan o`zmoqchiday shitob bilan harakat qiladi, tinimsiz o`zgaradi. Badiiy tafakkur ham shunday. O`zgargani sayin badiiy tasvir imkoniyatlari ham goh kengayadi, goh torayadi, tinch turmaydi. Shu tariqa har qanday milliy-badiiy tafakkur biridan keyingisiga o`tuvchi bosqichlar evolyusiyasidan tashkil topa boradi. Ana shu tadrijiy davomiylik ilg`ab olinsa, milliy-badiiy tafakkurning yaxlit bir jarayon ekanligini tasavvur etish oson ko`chadi. Mazkur yaxlit jarayon ichidagi badiiy tafakkur evolyusiyasi bosqichlarini aniqlash uchun esa qo`llanilayotgan badiiy tasvir vositalari tadrijini o`rganishga to`g`ri keladi. Chunki ijodkor shaxs dunyoni, insonni qanday idrok etsa, shunga yarasha badiiy tasvir vositalaridan foydalanadi, yangilarini kashf etadi. Bugun inson ongi-shuuri o`zgardi. Uning dunyoqarashi, mushohadasi, hayot tarzi ham yangilandi. Bu jarayon adabiyotda ham o`ziga xos ko`rinish oldi. Badiiy tafakkurda yuz berayotgan o`zgarishlar hikoya tarziga mutlaqo yangi islohlar kiritdi. Badiiy tasvir vositalaridan foydalanish imkoni ko`paydi. Natijada, batafsil tasvir, bayon hajmining ortishi kuzatildi. Hikoya syujeti va to`qimasini voqea- hodisalar emas, balki badiiy timsollar, ramzlar, tashbehlar tashkil eta boshladi. Muayyan ohang, ritmlar uyg`unligi vositasi bilan kayfiyat uyg`otuvchi – musiqa asarlariga monand asarlar yaratila boshlangani o`zbek realistik nasri binobarin, o`zbek qissachiligi uchun yangi hodisadir. Bunday izlanishlar o`zbek qissachiligi badiiy tafakkurining yuzaga kelishi, shakllanishida ayni jahon adabiyoti ilg`or namunalarining ta’siri beqiyosligidan darak beradi. Demak, o`zbek qissachiligi o`ziga xos uslublar orqali rivojlanmokda, bu o`zbek nasrining umumbashariy badiiy tafakkur simfoniyasiga qo`shila oladigan milliy va umuminsoniy ohanglarga egaligidan dalolat beradi. Ayni chog`da, o`zbek yozuvchilarining modern adabiyoti an’analaridan foydalanishlari orqali o`zbek milliy badiiy tafakkuri imkoniyatlari hisobiga jahon adabiyoti ham boyib

borayotganligini ko`rsatadi. Aniqrog`i, Sharq va G`arbning uyg`un jihatlari adabiyotda ham estetik uyg`unlik kashf etilishiga asos bo`ldi. Milliy qadriyatlar bilan umuminsoniy qadriyatlar uyg`unligidan yuzaga kelgan o`zbek qissalariga xos epik tafakkur tarzi esa yangi hayotiy qahramonlarning badiiy kashf etilishiga ta’sir ko`rsatdi. Ayni shu xususiyat qissachilikka xos etakchi taraqqiyot tendensiyasiga aylandi. Badiiyat ehtirosli fikrdan tug`iladi, ijodkor esa o`z tasavvuridagi go`zallikni badiiy kashf etadi – yaratadi. Ammo, fojiadan go`zallik yaratish mumkinmi? Fojiaviylikka burkangan hayot hodisalaridan go`zallik alomatlarini izlash mantiqsizlik emasmi? Bu savollarga yozuvchi Nazar Eshonqulning “Tun panjaralari” 1 nomli qissasidan javob topish mumkin. “Ona-bola beo`xshov qilib yozilgan «F» harfiga quyib qo`yganday o`xshaydi, guyo «F» harfiga ulardan andoza olishganday. Ular menga o`xshab birovga foydasi tegmayotgani va umuman tegmasligi haqida ezilib o`ylab o`tirmaydilar, lekin chiroqni belgilangan vaqtdan ortiqcharoq yoqib yuborsang, boshingda turib olib, qarg`aday qag`illashni juda yaxshi bilishadi. Uyda iflos, besarishta bir holat hukm suradi, mening ular bilan hatto qo`shilib choy ichgim ham kelmaydi; nodonlik va yalqovlik o`tirib olgan yuzlariga qarab, toqat qilib turolmayman. Shu sababli ular meni yomon ko`rishadi – umuman ular tushlikdan boshqa yana nimani yaxshi ko`risharkan?”. “Men bu ayolning eshikni yopmay ham og`irligidan mayishib ketgan sim to`shakda xur-xur uxlab yotganini ko`rsam hamisha ko`z oldimga botqoqda huzur qilib yotgan semiz cho`chqa keladi ” 1 . Faqat eyish-ichish hirsiga tobe odamlarning loqayd, fikrsiz, hissiz hayotini yozuvchi botqoqlikka o`xshatadi. Botqoqlik – bu maqsadsizlik, ezgu hissizlik, idroksizlik, faHmsizlik, befarqlik... o`sha botqoqlik o`z ustidagi umidsiz odamlarni o`z komiga tortishi aniq. Nima uchun odamlar qorong`ulikdan yoki qorong`u tundan qo`rqishadi? Qorong`u tun ham inson umrining bir qismi-ku? Aslida hayotimiz qorong`u, qo`rqinchli, jirkanch g`aflat tuniga aylanishidan qo`rqish kerak! Yozuvchi bizga ana shu tunni tasavvur qildiradi, uning butun dahshatini his 1 Эшонқул Н. Тун панжаралари // Ёш куч. – 2004. - 6-сон. – Б. 16-19. 1 Эшонқул Н. Тун панжаралари // Ёш куч. – 2004. - 6-сон. –Б. 17.

qilamiz: «Atrofimizga g`aflat tuni cho`kkan. Ichimizdan chiqayotgan hid esa g`aflat mosliklarining hididir. hafsalasizlik va qo`rqoqlik – bular g`aflat tunining xibsxonalari. Biz esa mahbusmiz. Xayolimiz – hibsxonamiz. Bu hibsxonalarning tuynuklariga umidsizlik panjaralari o`rnatilgan. Xuddi adashgan ko`rshapalakdek biz bu hibsxona devorlari aro soru-sor uchib yuramiz, ehtimol, shuning uchun ham bu arziholni «tun panjaralari» deb atagandirman? Bu panjaralar metinday mustahkam, miyamizga tun pichoqlari qadalib turibdi... Men ismsiz odamman, kimki bu tunda yashayotgan bo`lsa, u ismsiz. Ismi bor odamning qanday bo`lishidan qat’iy nazar, o`tmishi va kelajagi bo`ladi, nedandir umidi bo`ladi. Ismli odam ismi nomidan jangga kiradi. Xo`sh, men kimning nomidan gapiray? Kimning nomidan?! Ismim yo`q mening! Payti kelib, menga kimnidir uyg`otish baxti muyassar bo`lsa, men undan avvalo “isming nima?” - deb so`ragan bo`lardim. Ismsiz odam esa uyg`onmaydi» 2 . Hamma balo shundaki, loqaydlik, fikrsizlik uch-to`rt odamninggina fojiasi emas, balki bu illat o`sha uch-to`rtlardan yuzaga keluvchi yuzlab, minglab odamlarni mudroqlik qa’riga tortuvchi mudhish ko`lanka. Agar inson jismida zavq, umid, tilak singari yorug`lik alomatlari yashasa, shuning o`zi tiriklik belgisi. Yorug`lik so`nggan jism halokatga mahkum. Yozuvchi tunning belgi – alomatlariga ramziylik vositasida ana shu kabi falsafiy- hayotiy, mushohadatalab ma’nolarni joylagan. Tasavvurimizdagi tun o`ziga xos belgi sifatlari orqali ko`z o`ngimizda namoyon bo`ladi, ammo yozuvchi bizning tasavvurimizga his qilinmagan, xali anglanmagan badiiy umumlashmalarni sig`dirishga erishadi. Aniqrog`i, tasavvurimiz miqyoslarining kengayishiga ta’sir ko`rsatadi, tunning yangi ma’nolarini, belgi-xususiyatlarini kashf etadi! Tunning muazzamligini, bepoyon, qudratli, sehrli, mayus yoki jozibali ekanini har kim o`ziga xos tarzda idrok etadi, his qiladi. Qissa qahramonlari: “Tun - mening umrim”, - deydi. Zero, umrimizning tunlari cheksiz – chegarasiz emas, ularning “temir panjaralar”i bor. Yozuvchi “fikr o`yini” vositasida (tun panjaralari – oddiy tasavvur; “yuragim zim-ziyo chohga o`xshaydi, men aytib berganlarim esa bu 2

choshgohning panjaralari” - ko`chim hosil qilish orqali tasavvurga yangi ma’nolarni joylash; “Hayotni kashf qilganing sayin o`zingga o`zing panjara qurib borasan” - hayot haqiqatini metafora usulida kashf etish, tasavvurning oliy nuqtasi!) ana shuni his qilib, bu haqiqatning mohiyatini anglashimiz uchun o`z tasavvurlarini ramziy buyoqlarga, shayton, tun, Sulaymon, kampir va uning qizi singari ramziy obrazlarga ko`chirib ifoda etmoqda. Shuni idrok etamizki, tasavvurimiz tulpori metin panjaralardan xatlab o`tib, bizni yuksaklikka, xayolotning tubsiz osmoniga elta oladi. O`sha yuksaklikdan qarasang, “...sendan toki ufqqacha qip-qizil vodiy yastanib yotibdi. Vodiyda xuddi o`tib bo`lmas cho`qqi kabi savol alomatlari qad kerib turibdi, ulardan har birining tagida bittadan odam bosh qo`ygancha o`lib yotibdi – go`yo butun umrlarning xulosasi shudek, go`yo bu o`zlari bosib o`tgan yo`lning ramzidek. O`ngda ham, chapda ham shu manzara – savol xarsanglari va ularga bosh qo`yib yotgan jasadlar bilan to`lgan qip-qizil vodiy. G`arbdan ham, janubdan ham, sharqdan ham, shimoldan ham odamlar bu ajr vodiysiga qarab boshlarini quyi solgancha sekin kirib kelyapti. Ularning bo`yinlariga osilgan savol qo`ng`iroqlari chor-atrofga motam bongidek mudhish sado taratib turibdi. Bu nima? Shumi dunyo?! Nega u bunchalik tushuniksiz va ayanchli?!” 1 . A sardan keltirilgan ushbu parcha orqali hayot haqiqatini tasavvurimizga sig`dira boshlaymiz: inson hayoti davomida xilma-xil savollarga javob izlaydi. Yurt ravnaqi, xalq farovonligi yo`lida ulkan orzu-maqsadlar uchun kurashib yashagan insonlar hayotini yozuvchi “qip-qizil vodiyda savol xarsanglariga bosh qo`yib yotganlar” timsoliga joylagan. Har ikki dunyoda ular eng mushkul savollarga javob berish mas’uliyatini olgan buyuk insonlardir. Ammo insoniyat ro`baru kelgan savollarning oxiri yo`q, qanchadan-qancha umrlar ularga javob izlab o`tgan, Hatto oxiratda ham echilmagan muammolar savol alomatiga aylanib, odamlar bo`yniga ilingan. Manzaraga e’tibor qiling: “Har tarafdan odamlar ajr vodiysiga qarab boshlarini quyi solib kirib kelayapti. Ularning bo`yinlariga osilgan savol qo`ng`iroqlari chor-atrofga motam bongidek mudhish sado taratib turibdi. Shaxsan A 1 Эшонқул Н. Тун панжаралари // Ёш куч. – 2004. - 6-сон. – 18-бет.

men o`z tasavvurimga shularni sig`dira oldim: echilmagan muammolar yoki hayoti davomida hech bir ezgu ish qilmagan, loaqal birgina savolga jonini koyitib, ozgina ezilib javob topishga erishmagan odamlar bo`ynidagi qarz – savol qo`ng`iroqchalari motam bongidek atrofga sado taratib turibdi., ya’ni «mashharda ular yaratgan qarshisida, uning haq savollariga qay tarzda javob berishlarini bilmay bo`yinlari egik, ularning arosatda o`tgan ma’nisiz hayotlari haqida bo`yinlaridagi qo`ng`iroqchalar so`zlamoqda...” Yozuvchi shu tariqa ramz timsol; (savol xarsanglari, savol qo`ng`iroqchalari), rang-ramz; (qora tun panjaralari, qip-qizil vodiy)dan foydalanib tasavvurimiz miqyoslarini kengaytirishga erishgan, his qilib tasavvur etganlarimizdan esa yangi ma’nolar, ko`lamli badiiy umumlashmalar kashf etishga erishgan. Binobarin, yozuvchining o`zi ta’kidlaganidek, “tasavvur – idrok, zakovat hididir. Bu hid hammaning ham dimog`ida uf uravermaydi”. Biz esa bu is chinakam iste’dod haroratidan taralguvchi hid desak, mubolag`a bo`lmaydi. Chinakam iste’dod egasi fojiaviylikni tasvirlar ekan, uning aksi – ezgulikni, go`zallik tantanasini ulug`lashga erishadi. Yozuvchining o`ziga xos tasavvurlar dunyosiga singib ketgan go`zallik alomatlarini “Ozod qushlar” 1 nomli hikoyasidagi «Sen» va «U» orqali yanada yorqinroq his qilish mumkin. hikoya quyidagi tarzda boshlanadi: “XX asr mo`’jizalar asri ekanligiga sen ham ishonarding. Sen ham bu asrdan mo`’jiza kutib yasharding... Sen mo`’jizasiz ham baxtli eding. Er yuzidagi millionlarcha odamlardek osoyishta hayot kechirarding. Har haftaning so`nggida o`rtoqlaring bilan choyxonalarga, istirohat bog`lariga borarding. U erdan kayfiyating ko`tarilib, bahri diling ochilib qaytarding. Biroq negadir o`z hayotingni o`zgartiradigan, shavqu zavq olib keladigan mo`’jiza kutib yasharding” 2 . Ha, qandaydir g`ayrioddiy mo`’jiza yuz berib, barcha orzu-istaklari bir zumda amalga oshib qolishini istaydigan odamlardan ko`ra mo`’jizani o`z qo`llarim, o`z kurash – intilishlarim, zahmatli mehnatim, azob-uqubatlarim bilan yarataman, deguvchilar ozligi ayni haqiqat. Hayotini o`sha sarobga to`la shirin orzu-umid 1 Эшонқул Н. Озод қушлар // Ёш куч. – 2004. - 6-7-сонлар. – Б. 17-20. 2 Эшонқул Н. Озод қушлар // Ёш куч. – 2004. - 6-7-сонлар. - 17-бет.

bilan o`tkazuvchilar esa son-mingta. Faqat bu sarob xayollar pardasini hayotimizda ro`y berguvchi jiddiy hodisalargina to`zitishi mumkin. Hikoya qahramoni ham o`ziga tegishli mo`’jazgina uyidan ayrilgach, o`sha kichik kulba uning vatani bo`lganligini anglab etadi, o`sha o`ziniki bo`lgan vatan qadrini his qiladi, yolg`izlik, vatansizlik og`riqlarini kechiradi. “Sen bu vatansiz qushlarga qarab nimalarni o`ylagan eding? Balkim sen ularning bejirim va keskir qanotlariga qarab ozod qushlar haqida o`ylagandirsan? Balki ularga boqib Vatan haqida o`ylagandirsan? Balki tuyg`ularingni kaptarlarga aylantirib, uzoq-uzoqlarga uchirib yubormoqchi bo`lgandirsan? Balki sen hech qushlarga qarab, uysiz faqat o`zing emasligingni, olamda millionlab uysiz va vatansizlar borligini o`ylab, o`zingni ovuntirgandirsan?” 1 . A fsuski, biz xayolimizni jamlab, hayotimizdan mayda, o`tkinchi, ma’nisiz jihatlarni yulib tashlash uchun imkon berilgan lahzalarda ham o`zimizni aldab, yupatish uchun bahona izlaymiz. «Bu ko`rgulikni kechirayotgan faqat men-mi?», - qabilida o`zimizni tinchlantiramiz. Holbuki, hech bo`lmaganda xom xayollarimiz aldamchi ro`yo ekanini tan olsakkina, yuz bergan hodisa sabablarini izlab, odil xulosa chiqarish imkoniga ega bo`lar edik. O`zligimizni mayda, ma’nisiz ehtiyojlar, hirsu havaslardan ozod qilsakkina, ozod qushlar kabi yuksaklarga parvoz qilishimiz mumkin. Aks holda, hayotimiz shu tahlit osuda, maqsadsiz tush kabi na ibtido na intiho bilmay o`tadi, ketadi! Yozuvchi Nazar Eshonqulning biz tahlil qilgan har ikki asarida ham muayyan bir fikr ilgari surilmaydi, balki hodisa, holat tasavvur qildiriladi, aniqrog`i, manzara bizning tasavvurimizga joylanadi, fikrlashga esa yo`nalish beriladi. Mazkur asarlardagi tasvirlar serma’no, serohangligi bilan diqqatni tortadi. Har bir o`quvchi kitobxon o`z tasavvur va idroki sig`imiga monand xulosaga keladi. Eng muhimi, yozuvchi qo`llagan tasvirlar, ta’rifu tavsiflardagi majozlardan qahramonlarning sirli, jozibali, murakkab va betakror ruhiy dunyosini yoritishda foydalangan, natijada, salmoqli natijalarga erishgan. Shu jihati bilan yozuvchi Nazar Eshonqul A 1 Эшонқул Н. Ўша асар. – 18-бет.

yaratgan asarlar Mustaqillik davri o`zbek qissachiligining ayrim xususiyatlarini namoyon etadi. Yozuvchi Shodiqul Hamroning “Qora kun”, “Qaqnus qanotidagi umr” qissalarini ham mustaqillik davri o`zbek nasrida yaratilgan yaxshi asarlar sirasiga kiritish mumkin. Mazkur qissalar ham o`zbek adabiyotiga saksoninchi yillarning ikkinchi yarmidan kirib kela boshlagan ramziy-tahayyuliy tasvir uslubiga mansub. Bugungi kunda Shodiqul Hamro ham Nazar Eshonqul, Olim Otaxon, Xurshid Do`stmuhammad kabi bir qator yozuvchilarimiz safida turib ushbu oqimning talab va mezonlaridan kelib chiqqan holda asarlar bitmoqda. Shodiqul Hamroning “Qora kun” qissasida ko`proq bugungi Lotin Amerikasi adabiyoti an’analarining ta’siri sezilib turadi. Hatto, asarning ba’zi o`rinlari Nobel mukofoti sovrindori G.G.Markesning “Yolg`izlikning yuz yili” asarini eslatadi. Shodiqul Hamroning bu qissasidagi voqealar tasviri reallikdan yiroq. Asar syujeti taxayyuliy voqealar ustiga qurilgan. Asarning g`oyasi ham ganj kabi yashirin. Bu qissada ham ko`p ma’nolilik nuqtasi kuchli. Shuni nazarda tutgan holda, uning quyidagi tahlili ham nisbiydir. Zero, polifonik asardan nimadir olish, uni tushunish o`quvchining quvvai hofizasiga bog`liq. Qissada voqealar tizimining uch silsilasi mavjud. Birinchisi, bir yil avvalgi qahraton va ocharchilik. Ikkinchisi, tobutning yo`qolishi bilan bog`liq voqealar. Uchinchisi, jinni qizning hayoti. Har uchala chiziq bir-birini yoritadi, to`ldiradi. Ular alohida-alohida holda o`z ma’nosiga ega bo`lgandek, umumlashgan holda ham o`zgacha bir ma’no kasb etadi. Asosiy syujet chizig`i tobutning yo`qolishi bilan bog`liq voqealar tizimidan tashkil topgan. Chekka tog` qishloqlarining birida tobut yo`qoladi. Bu qishloq dunyodan uzilib qolgandek chekkada va dunyodan deyarli bexabar edi. Qishloqda hech qanday g`ayrioddiy hodisalar bo`lmagan hisob. Faqat, ancha oldin o`z-o`zidan o`t chiqib tegirmon yonib ketgan va yana o`sha yo`qolgan tobut turgan masjidning etti ustunidan biri o`z-o`zidan qulab tushgan. Endi esa tobut yo`qoldi. Tobutning yo`qolishi butun qishloqni sarosimaga solib qo`ydi. Hamma tobutni kimdir o`g`irlab ketgan deb o`ylaydi. Biroq: “Shu kun qishloq har doimgidek tinch va

osuda edi. Odatdan tashqari, ko`ngilga shubha va g`ulg`ula soladigan biron voqea sodir bo`lmagan, chetdan ham qandaydir notanish kishilar kelib ketganiga hech kimning ko`zi tushmagan edi” 1 . Xo`sh, yozuvchi bu voqealarni keltirish bilan nima demoqchi? Keling, bu savolga javob berish uchun ramzlarning tagida qanday ma’nolar yashirin ekanligini bilib olishga harakat qilamiz. Tegirmon – bu un chiqaradigan, ya’ni nafs ehtiyojlarini qondiradigan vosita, uning yonib ketishi nimani ifodalaydi? Shu o`rinda xalqimizning “nafsingga o`t tushgur” va “nafsingga o`t ketganmi?” kabi iboralarini eslash lozim. Nafsga o`t ketishi, nafsning Hakalak otishi – nafsni jilovlay olmaslik demakdir. Yuqoridagi xalq iboralaridan aynan shu ma’no anglashiniladi. Demak- ki, qishloqning odamlari “nafsiga o`t ketgan”. Ikkinchi ramz bevosita bu ramzni to`ldiradi, ya’ni masjid Ollohning uyi, ko`ngil ham Ollohning uyi. Masjid ustunining yiqilishi ko`ngildagi imonning qulashi. Zero, ko`ngil imoratining ustuni – iymon va e’tiqoddir. Yuqoridagi ikkala ramz echimi topilganidan so`ng uchinchi ramz o`z-o`zidan echiladi. Nafsga hirs qo`yish imonning sustlashishiga olib keladi, oqibatda, oxirat kuyib kul bo`ladi. Tobut bu oxirat timsolidir. Qissadagi keyingi voqealar tizimi go`yoki, bu haqiqatlarni izohlaydi. Tobut yo`qolishidan oldingi yil qishda juda qattiq qahraton bo`lib, ocharchilik hukm surgan edi. Odamlar ochlikdan harom va halolning farqiga bormay qo`yishadi. Sartaroshning o`lgan eshagi bilan bog`liq hodisalar bu fikrni to`ldiradi. Qolaversa, ikki o`smir va ularning o`limi, dafn etilishi ham qishloq odamlarining ahvol- ruhiyatidan darak berar edi. Nafsga hirs qo`yishning yana bir misoli somsachi timsolida berilgan. Qahraton qishdagi ocharchilikda odamlar majburan o`laksa eyishgan bo`lsa, somsachi nafs uchun boylik orttirish maqsadida kishilarga o`laksadan somsa pishirib beradi. Odamlar esa o`laksaning go`shtini maqtab- maqtab eyishadi. Qissada nafsning hakalak otib, imonning sustlashuvi, jinni qiz va uning tog`asi o`rtasidagi munosabat tasviri orqali yoritilgan. O`zbeklarda, umuman, musulmonchilikda qiz bola faqatgina tog`aga mahram hisoblanadi. Qiz bola 1

tug`ishgan akasiga va hatto otasiga ham nomahramdir. Shuning uchun xalqimiz: «Bir tog`a–etti otadan ulug`», - deyishadi. Qissada tog`a o`zining jiyanini zo`rlaydi. Qishloq hayoti kundan-kun g`ayriinsoniy harakatlar bilan to`lib boradi. Juvozchi yog` sotishda qalloblik qiladi, tobutkash tobut yasashni obro` deb biladi. Bolalarning harakatlari esa hammasidan o`tib tushadi. Ular Oqtepa deb nomlangan tepalikka chiqib hamma qushlarning tuxumlarini yig`ib olishadi. So`ngra qushlarni o`z tuxumlari bilan urishadi. Oqibatda qushlar bu qishloqni tark etadilar. Qishloqdagilar yangitdan tobut yasashadi. Biroq bu tobut o`lik solingach, parcha- parcha bo`lib ketadi. Uni kim parchalaganligi esa sirligicha qolaveradi. Bu voqealarni qishloqdagi folbin xotin sezgan edi. U hammasini avvaldan aytib beradi. Ofat somsapazning to`yidan so`ng boshlanadi. Somsapazning to`yi ommaning poklikdan yuz o`girishi edi. Biroq, Shodiqul Hamro qissaning ana shu nuqtasini, nazarimizda, ko`ngildagidek yarata olmagan. Go`rkovni bosib qolgan tuproqning kitobga aylanishi va bu kitobda qishloqning butun tarixi va kelajagi ayon bo`lishi «Yolg`izlikning yuz yili» da qo`llangan uslub. U asarda ham Makonda shahri va Buendialar avlodi tarixi shu tahlid ma’lum qilinadi. Qolaversa, Shodiqul Hamro «Qora kun»ning ilk satrlaridanoq o`quvchini fikrlatadi, ammo ayni kulminatsion nuqtada fikrning jadallashuvi yo`qolgan. Qissadagi jinni qiz bilan bog`liq voqealar ta’sirchan yoritilgan. Shodiqul Hamro jinni qiz orqali qishloqning fojiasini ko`rsatib bergan. Qishloqda yolg`iz jinni qizgina e’tiqodi va ruhiyatini pok saqlay olgan. U bunga sof insoniy muhabbat orqali erishgan. Jinni qiz cheksiz mehr va muhabbat bilan yashardi. Qishloqning bolalari odam suyaklarini xor qilishganda, odamzodning bosh chanog`ini yoqishganda, jinni qiz o`z sigirining to`lg`oq azoblariga qarab iztirobga tushadi, hattoki o`zining nomusini poymol qilgan kishiga muhabbat qo`yadi. Hamma qishloqni tashlab ketganda ham jinni qiz qishloqda qoladi. Chunki ofatga qishloqning hech qanday aloqasi yo`q edi. Hamma balo odamlarning o`zida, ularning qalblarida yashiringan tubanlikda edi. Qissa oxirida hamma qishloqni tark etadi. Birinchi bo`lib mulla, murdasho`y va folbin ketadi. Bunda ham o`ziga xos mano yashiringan bo`lib, mulla – e’tiqod va

imon, murdasho`y – poklik, folbin – aql timsolidir. Ular qishloqni tunda tark etishadi. qissa nihoyasidagi oqsoqol va xotinining holati ham ta’sirchan manzaralarda tasvirlangan. Qishloqni hammadan keyin oqsoqol tark etadi. Oqsoqol qishloqdagi eng yaxshi kishilardan biri. Tobutning yo`qolishi bejiz emasligi, bunda qandaydir ilohiy bir hislat borligini birinchi bo`lib oqsoqol tahmin qiladi. Qolaversa, tobutning yo`qolganini ham birinchi bo`lib u sezadi. “Ammo oqsoqol bu gal unga (xotiniga) lom-mim deb javob bermadi, zero, uning o`zi ham qayoqni qora tortib borishini bilmasdi. U chuqur xo`rsinib qo`ydi-da, boshini ham qilib kunchiqar tomonga qarab imillab yo`lga tushdi. Xotini ham chor-nochor uning izidan yurdi”. 1 Shodiqul Hamroning “Qora kun” qissasi qator fazilatlari bilan kitobxonlar e’tiboriga tushdi, ayni chog`da asarning kamchiliklari haqida ham fikrlar bildirildi. Masalan, qissada syujet qurilishi aytarlicha muvaffaqiyatli chiqmagan. Aniqrog`i, qahraton qishdagi ocharchilik voqeasi asosiy voqea bilan etarlicha bog`lanmagan. Natijada bu qusur asarning ravon o`qilishiga Halaqit beradi. Qolaversa, qissa bu o`rinda ham «Yolg`izlikning yuz yili»ni yodga soladi. Shuningdek, asarning ba’zi o`rinlarida ramzlar etarlicha badiiy sayqal topmagan. Bugunning qissalari rang-barang uslubiy izlanishlar natijasida epik ko`lam miqyoslarini kengaytirib, o`zbek nasri taraqqiyotini ta’minlamoqda. Mustaqillik davrida yaratilgan qissalar ijtimoiy voqelikni tasdiqlash yoki inkor qilish emas, uni bor ziddiyatlari bilan haqqoniy tasvirlash tendensiyasi o`zbek nasrida barqaror ijodiy tamoyilga aylanganligini ko`rsatmoqda. Xulosa qilib aytganda, biz tahlil qilgan asarlarning janr xususiyatlariga tayanib quyidagilarni ta’kidlash joiz: - o`zbek qissanavislari alohida shaxslar olamini, ularning o`ziga xos tuyg`ularini, intim olamini tabiiyligicha, bor ziddiyatlari bilan haqqoniy tasvirlashga harakat qilmoqdalar. Natijada o`zbek qissachiligida insonni yangi jihatlardan anglash tendensiyasi qaror topdi. O`zbek yozuvchilari o`z ruhiyatini taftish etib, o`zligini anglashga intilgan qahramonlar hayot hodisalari va odamlarga ham o`ziga xos munosabatda bo`lishlari tabiiy hol ekanini diqqat markazida tutgan holda ziddiyatli va murakkab insonlar obrazini yaratishga erishdilar; 1 Ҳамро Ш. Қора кун. Қисса // Ёшлик. – 1995. - 5-сон.

- insonni tasvirlash orqali insonni anglashning o`ziga xos falsafasi ham yaratiladi. O`zbek qissanavislari janr taraqqiyotining yangi davrida hodisalarga va inson shaxsiga yangi jihatlardan yondashish bilan birga real hayot hodisalari mantiqiga, xarakterlar mohiyatiga mos miflar va afsona-yu rivoyatlardan foydalanib, ularning ma’no-mazmuniga singdirilgan hayotiy falsafasini tasvirlanayotgan hodisalar mohiyatiga uyg`unlashtirish vositasida epik tafakkurning serma’no serohangligini, mazmunning ko`lamdorligini ta’minlaganlar. Natijada badiiy fikr harakati uchun keng makon yaratilgan, janr imkoniyatlari yanada kengaygan; - yozuvchilar ayrim so`zlar yoki so`z birikmalarining ko`pma’nolilik yo ko`pohanglilik xususiyatidan (“Momoqo`shiq” va “Urush odamlari” so`z birikmalarining o`zi uch xil ma’noda qo`llangan) mahorat bilan foydalanib, asar qahramonlari dunyosining, ruhiyatining yashirin nuqtalariga etib bora olganlar va inson dunyosidagi fojialarni butun dahshati bilan ichdan yoritishga erishganlar; - qissa epik tur janrlari orasida hikoyaga qaraganda mazmunining ko`lamdorligi bilan ajralib turadi. O`zbek qissalarida o`zbekning o`ziga xos tabiatini, ko`nglidagi sezimlar va mayllarni tabiiyligicha tasvirlashga intilish kuchayganligini SH.Bo`taevning “Kunbotardagi bog`”, “Bir kunlik mehmon” singari qissalari misolida aniq kuzatish mumkin. Tog`liklarning hayot tarzi, urf-odatlari, orzu- intilishlari bugungi kunda barcha insonlar uchun nihoyatda zarur, ammo bilinib- bilinmay uzoqlashilayotgan an’analar, tabiiylik, ajdodlar xotirasi va merosi haqida o`ylatadi, ezgulikka qaytishga chorlaydi; - “Eski arava”, “Sho`rodan qolgan odamlar” singari qissalar tahlilidan shunday xulosaga kelish mumkinki, mustaqil, ozod va erkin hayotni o`zligimizni anglash, o`zimizdagi mute tuyg`ularni qo`porish, o`zgalarga qulluq qilib yashash tarzidan voz kechish, tom ma’nodagi mustaqil fikrlashga erishish orqaligina zabt etishimiz mumkin. Zero, o`zligini anglagan, o`z qadr-qimmatini, g`ururini to`la himoya qila oladigan xalqnigina o`zga xalqlar hurmat qiladi. O`zbek qissalari bu kabi salmoqli badiiy umumlashmalarni harakatlantirib turishi bilan ajralib turadi; - Hayot hodisalari va inson ruhiyatini xolis kuzatish hamda badiiy tadqiqu tahlil qilish orqali yozuvchilar o`tmishdagi mustabid tuzum va uning mafkurasi etkazgan

fojialarni insonlar dunyosidagi inqirozga, ziddiyatga bog`lab yoritmoqdalar. Natijada insonning har lahzada ming bir qiyofa kasb etuvchi rango-rang ichki olami namoyon bo`lmoqda. Natijada, xayolot bilan ruhiyat, hayotiy hodisalar bilan inson borlig`i uzviylikda, bor ko`lami va turfa ranglari ila tasvirlanmoqda, sharqona milliy ruhni, o`ziga xos hayot falsafasini ifoda qilmoqda. Tayanch so`zlar : o`zbek nasri, tasvir uslubilari, etakchi tamoyillar, taraqqiyot tendensiyalari, xalq og`zaki ijodi ruhi, epik obraz va motiv, o`zbek qissalari, epik tafakukur, mavzu va g`oya, modern uslubi, ruhiyat tahlili. Tavsiya qilinuvchi adabiyotlar : 1. H.Karimov. Janrmi yoki uslub?. –T.: Fan. 1991. 1. H.Karimov. Davr va inson –T.: Fan. 1992. 2. U.Normatov. Umidbaxsh tamoyillar. –T.: 2001. 3. I.Mirzaev. Nasrimiz badiiy olami. –T.: 1991. 4. M.Rustamova. O`zbek qissalarining taraqqiyot tendensiyalari. –T.: Fan. 2006.

O'xshashlar

XX asr o`zbek adabiyotining o`ziga xos xususiyatlari

O`zbek adabiy tanqidchiligining paydo bo`lishi va shakllanish tamoyillari

O`zbek bolalar adabiyoti

Hozirgi o`zbek fantastikasi

O`zbek marifatparvarlik adabiyotida nasr