Hozirgi o`zbek fantastikasi - Adabiyot - Referatlar

Hozirgi o`zbek fantastikasi

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi o`zbek fantastikasi Rejа 1 .Bugungi о‘zbek nаsridа xаlq og‘zаki ijodining о‘rni 2 О‘zbek nаsri , tаsvir uslublаri, yetаkchi tаmoyillаr 3 Fаntаstik аsаrlаrning о‘zigа xos xususiyati

Hozirgi o`zbek fantastikasiga xos xususiyatlardan biri uning real hayotga yaqinlashganidir. Bu mavzuni tanlashda ham, qahramonlarning shakl – shamoyilida ham, sun’iy taqlid natijasida yuzaga kelgan kamchiliklarda ham kuzatish mumkin. Lekin fantastik asarlardan o`rin olgan sun’iy tanqid aslida besamar kechmaydi. Ma’lum ma’noda u o`zbek fantastikasi uchun itashqaridan kelgan ta’sir vazifasini o`tadi: yillar osha fantast yozuvchilar mahorati oshdi, taqlid o`rnini rus va evropa madaniyatini o`zlashtirish va o`rganish egalladi. Rus va boshqa jahon tillariga tarjima etilishi natijasida o`zbek fantastikasi namunalariga nisbatan qiziqish uyg`ongani buning yana bir bor isboti. Hozirgi kunda o`zbek fantastikasida taqliddan asar qolmadi. E’tiborga loyiq fantastik asarlar paydo bo`lishi bilan bir qatorda, fantast yozuvchilar avlodi ham etishib chiqdi. O`zbek fantastikasining rivojlanishi uning ijtimoiy, mayishi, falsafiy fantastika kabi yangi ko`rinishlar bilan boyishiga olib keldi. Mustaqillik davriga kelib, fantastik adabiyot to`liq shakllanib bo`ldi va takomillashda davom etmoqda. Bugungi kunga kelib o`zbek fantastikasi, uning turli ko`rinishlari adabiyotimiz xaritasida o`zining mustaqil o`rniga ega bo`lib, qaddini tiklab, jahon miqiyosida shuhrat topishga muvaffaq bo`ldi. Mustaqillik esa, bu boradagi imkoniyat ufqlarini yanada kengaytirdi. Hozirgi o`zbek adabiyotida badiy fvntastikaning taraqqiyoti Toxir Malikning “Somon yo`li elchilari”, “Chorrahada qolgan odamlar”, Abdulla Oripovning “Jannatga yo`l”, Xojiakbar Shayxning “Rene jumbog`i”, “G`aroyib ko`lanka”, “Telba dunyo”, “Jodugarning eri”, Mahkam Mahmudovning “Men – men emasman”, “Mangu kuy izlab”, “Teskari ko`zlar sayyorasi”, “Biz bilmagan dunyo”, kabi asarlari bilan belgilanadi. Bu sanoqni yana davom ettirish mumkin. Fantast yozuvchilar qatoridan fantast ayol yozuvchilar ham munosib o`rin egallashdi. Bu mualliflarning asarlari, badiiy fantastika janriga asos bo`lgani uchungina emas, balki ularda ijtimoiy, falsafiy, siyosiy, ma’naviy muommolarning o`rtaga qo`yilishi bilan etiborga loyiq. Fantastik adabiyotini ko`zdan kechirar ekanmiz, undagi mavzular fazo, o`zga sayyoraliklar va robotlardan nariga o`tmayotgandek tuyiladi. Aslida ular 18 ta

mavzuni tashkil etadi 1 . Bular quydagilar: uzoq umur ko`rish abadiy yashashlik, regenirasiya; anabiyos yo letargiya – kelajakka sayohat qilish vositasi sifatida; kelajakda paydo bo`lmoq; robotlar, andriodlar, kiborklar, sun’iy zakovat; qiyofadoshlar; kelajakka sayohat qilish; o`zga sayyoraliklar; sintezatorlar, istakni bajo keltiruvchilar; fazoviy sayyohatlar; samoviy urushlar; miyani almashtirish; o`zga sayyoralik mavjudodlar bilan erda, fazoda muloqotga kiritish; mutantlar, monstrlar; tarixiy ilmiy fantastika; qanotli odamlar; telepatiya; yondosh olam; masofadagi voqelik. Sanab o`tilgan mavzularning ayrimlarini e’tibordan soqit qilganda, qolganlarini deyarlik hammasi o`zbek fantastik adabiyotida ishlangan, mavzu doirasini tashkil etgan. Bunga fantast yozuvchilarimiz T.Malik,H.Shayxov,M.Mahmudov,M.Xidir,X.Do`stmuhammedov,Q.Do`stmuham medov,R.Obid,O.Mo`minov,Xonxo`jaev,A.Fozilov,O.Yusupov,aka-uka Tursunovlar,S.Abdullaeva,M.Yo`ldosheva,F.Hojiqulova va boshqalar yaratgan fantastik asarlar misolida ishonch hosil qilishimiz mumkin. H.Shayxovning fansastik adabiyotdagi xizmatlaridan biri unga ayol obrazini olib kirgani edi.U,shuningdek,o`zbek fantastikasida erotik fantastika ko`rinishiga asos soldi,bundan tashqari,ayol obrazining qorishiq tipini yaratishga muvaffaq bo`ldi. Ayol obrazining tasnifi N.Mazovaning “Bronzoviy drakon i serebryanaya ris.Ili sosionika znaet vsyo”deb nomlangan maqolasida berilgan va bu masala yuzasidan atroflicha fikr bildirilgan. 2 Fantastik asarlarda eng ko`p tarqalgan ayol obrazi bu bolani eslatuvchi obrazdir.Ayol zaif,yordamga muxtoj,chiroyli,ishonuvchan.Odatda,ular asarda bosh qahramonlar emas,ikkinchi darajali vazifani bajarishadi.Bunga Vladimir Krapivinning”Trudno bit bogom”asridagi Kira,”Obitaemiy ostrov”dagi Rada,”Volkodav”dagi Nimlit va “Valkiriya”dagi Velet obrazlari misol bo`lishi mumkin.Fantastik asarlarda yaratilgan bolani eslatuvchi ayollarning ikkinchi xilini erkakka monand ayollar tashkil etadi.Ular tabiatan yordamga muhtoj bo`lsalar-da, buni sezdirmaydilar.Hamisha miyalarini biror-bir masala bilan band etib yuradilar.Lekin ularning aqli,bilimiga zarurat tug`ilmagan joylarda ular isyonkorga aylanadilar.Shu

muallifning “Gospoja Yastrab”asridagi Merion Bredlini misol qilib keltirish mumkin. Ayollarning navbatdagi turini ayol-qurbon obrazi tashkil etadi.Ular o`zlaridagi azob-uqubatlarga andarmon bo`lib yashaydilar.Muhabbatga ham xususiy mulkka ham qaragandek qarashadi.Bu toifadagi ayollar erkaklar bilan bir safda turishni afzal ko`rishadi.Bu toifadagi ayollarga ayol-ota-ona kiradi.Ular bolalarni himoya qiladilar.O`zlarida buning uchun zarur kuch ham topadilar. Bular erni er qiladigan toifadagi ayollardir. Bu toifadagi ayollarga fantastik asarlarda ehtiyoj kuchliroq.H.Shayxov ijodiga xos xususiyatlardan yana biri-u mana shu fantastik adabiyot mundarijasida mavjud ayollar obrazining tipini yaratishga muvaffaq bo`ldi.”Jodugarning eri” fantastik qissasidagi firqa rahbari Ayra buning yorqin misoli. U asardagi etakchi obraz ikki marta gapirishni yoqtirmaydigan ayol, gapi qonun bo`lishi, hamma uning izmidan chiqmasligi kerak.Xodimlarga zahrini sochib,ularni qo`rqitish va ranjitishdan zavq olar edi.Ishbilarmon,ishi yurishgan,taqvodor,xudojo`y kishilarni ko`rgani ko`zi yo`q.Qo`l ostidagi xodimi bir haydovchini o`ziga uylantirib oladi.Uni garajga boshliq etib qo`yadi. Bu ayolning yashindan chaqnoq nigohi yurakka g`ulg`ula solar edi.U qonxo`r mahluq misol ustomonlik bilan erining quvvatini so`rib olar edi. Yolg`on gapirish uning uchun cho`rt emas:tap tortmay oqni-qora,qorani-oq deyishi mumkin edi.Uning jodugarlik xislatlari ham bor:bexosdan erga tushib ketayotgan buyumga nigohini qadasa,u havoda muallaq qolib,ohista,sinmasdan erga tushadi. Asar davomida bu ayolning qo`lidan boshva jodugarliklar kelishining guvohi bo`lamiz.Shu tariqa H.Shayxov bir ayol timsolida etti-sakkiz xil toifadagi ayollarning qorishiq tipidagi Ayra Gabdullina obrazini bera olgan.Bu H.Shayxov ijodidagi ayol obrazini yaratishdagi o`ziga xos tomonlardan biridir.Lekin yozuvchi asarlaridagi obrazlar ayollar obrazi nechog`lik muvaffaqqiyatli chiqqan-chiqmagani masalaning ikkinchi tomonidir,chunki u yaratgan ba’zi bir ayol obrazi bilan bog`liq o`rganilar ekan milliylik mezonlari buzilgandek tuyuladi.Lekin jahon miqyosida yaratilgan fantastik adabiyot sirasida erotik fantastika deb nomlangan ko`rinish tobora mustaqil pozitsiyaga ega bo`lib borishi bu mavzu atrofidagi qarashlarimizga qarshi

fikrlarimizni bildirishni besh-o`n yilga kechiktirishimizni taqozo etadi.Chunki H.Shayxovning fantastik asarlaridagi ayol obrazini yaratish va ayollarning muhabbat-ehtiroslari bilan bog`liq o`rinlarni o`zbek millatiga xos bo`lmagan qilib ibo-hayo pardasini ko`tarib tasvirlashi vaqt o`tishi bilan odatiy holat kasb etishi mumkin.Shu bois biz hozirgi kundan kelib chiqib H.Shayxovning “Samo mehvaridagi namoyish” povestidagi ayol obrazi Ketrin bilan bog`liq o`rinlarni jahon adabiyotiga kiritilgan erotik fantastikaning o`zbek fantastik adabiyotidagi ilk namunasi sifatida,yozuvchining muvaffaqiyati deb baholaymiz.Zero,fantastikaning rivojlanishi ya’ni erotik fantastika o`zbek fantastik adabiyotida qo`llanmasligi ham mumkin-buni vaqt ko`rsatadi. O`zbek fantastikasida jahon adabiyotida yoritilmagan mavzular ham ishlanmoqda.Bunga H.Shayxovning”Farishta tashrifi”kinoqissasi misol bo`la oladi.Inson o`lganda tanasi dafn etilib,ruhi tirik qolishi mavzui-jahon fantastikasida keng tarqalgan mavzu.Lekin H.Shayxov bu mavzuni davom ettirib,ruhning yana tanaga qaytib,insonning tirilishi,hayotga qaytishining fantastik versiyasini ishlab chiqdi.H.Shayxov o`zbek fantastikasining rivojlanishiga salmoqli va munositb hissa qo`shdi.Uning o`zbek fantastikasining shakllanishi va takomillashuvidagina emas,balki bu sohaning ilmiy,psixologik,ijtimoiy,maishiy fantastika kabi turlarining yuzaga kelishida ham o`ziga xos hissasi bor.Uning asarlarida ertak- fantastika uslubi bilan sarguzasht-fantastika uslubi uyg`unlashgan.X.To`xtaboev,M.Mahmudov asarlarida esa Rable va Svift adabiy maktabiga xos hajviy fantastika an’analari yaqqol seziladi. Fantastik asarlardagi milliylik masalasiga kelsak, milliylik ilmiy-fantastik asarlarda fantastikaning boshqa ko`rinishlari-sarguzasht sehrli fantastika kabilarga nisbatan kam namoyon bo`lgan.Bu faqat ilmiy-fantastik asarlardagi obrazlar turli millat vakillari ekanligida ko`rinadi.Ma’lumki,turli millat vakillarining asar qahramoni qilib olinishi,aslida,milliylikning bir ko`rinishidir.”Nima sababdan bir millat vakili fantastik asar qahramoni qilib olinmaydi?Turli millat vakillarining belgilari nega deyarlik ko`rsatilmaydi?”-degan savollarga javob kelajakda milliy tafovut qolmaydi,degan fikr mavjudligidadir.O`zbek fantastik asarlarida milliylik

xarakter yaratishda,an’analar,urf-odatlar tasvirida o`z aksini topgan,chunki makonda milliylik mavjud,voqealar fazoga ko`chsa,milliylikka zarurat qolmaydi.YA’ni,fantastik asarlarda fantastika real hayot bilan kesishgan nuqtalarda milliylikning ko`rinishlari ko`proq,ilmiy,ilmiy-fantastik asarlarda bo`lsa kam.Fantastik asarlarda milliylikning ko`rinishi va proporsiyasi xususida H.Shayxovning quyidagi fikrini asos sifatida qabul qilsa bo`ladi:”O`tmish haqidagi fantastik asarlarda,-deb yozgan edi u,-milliylik ufurib turishi kerak va shartdir.YA’ni,bunday holatlarda xalq og`zaki badiiy ijodi motivi va usullaridan fodalanish,milliy an’analar,urf-odatlarni tasvirlash uchun keng”maydon”ochiladi. Bugungi kun haqidagi fantastik asrlarda milliylik milliy xarakterni ochishda o`z aksini topishi kerak. Kelajak haqidagi fantastikada bo`lsa,milliylikning ko`rinishlari asar satrlariga singdirilgan bo`lishi,asar mundarijasi milliylik bilan yo`g`rilgan bo`lishi kerak.Bir o`rinda ular ikkinchi darajali belgi sifatida,boshqa bir o`rinda muhim asosiy detal sifatida ishtirok etmog`i lozim” 4 . Fantastik adabiyot-texnikaviy adabiyot emas.U,avvalo,inson haqidagi,burch,or-nomus,vijdon,mehr,muhabbat haqidagi adabiyotdir.Undagi robotlar va yulduzkezar kemalar ham ularning ijodkori bo`lmish insonning ulug`vorligiga ko`lanka tashlashi kerak emas,balki insoniy tuyg`ularni kuchaytirish va ta’kidlash niyatida fantastik unsur sifatida ishtirok etishi joiz.Har qanday fantaziya zamirida reallik yotadi.Tasavvur sodir bo`lishi mumkin tuyulgan voqealarning chegarasini kengaytiradi.Kelajakda ro`y berishi mumkin bo`lgan voqea va hodisalar hozirgi zamon ilmiy fantastikasida o`z chegarasini tobora kengaytirmoqda.Faqatgina rus va jahon fantastlarining asarlarida emas, balki o`zbek yozuvchilarining ijodida ham kelajak dunyo manzaralarini tasvirlash,kelajak hayot qanday ekanini yoritish mavzui etakchi o`rinni egallaydi.Hozirgi zamon fani o`rganayotgan muammolar va gipotezalar o`zbek fantastlari oldiga ham kosmik fazoni o`zlashtirish,oliy sivilizatsiyaning boshqa vakillari bilan aloqa bog`lash,vaqt va makon sirlarini engib o`tish kabi mavzularini qo`ymoqda.Ana shunday mavzular sirasida robotlarning kelajakdagi ilmiy-texnik

vazifalarni bajarishdagi ishtiroki masalasi o`zbek fantastlarining diqqat e’tiborini tortmoqda.Lekin har qalay, o`zbek yozuvchilari uchun ham kelajakdagi mashina emas,inson,kelajakdagi texnik taraqqiyot emas,balki ma’naviy kamolot muammosi eng asosiy mavzu bo`lib qolmoqda. H.Shayxov joduning ikkinchi pallasida badiiy g`oyaviy,uslubiy diapozoni kengaydi,mistik,siyosiy,ertak fantastika kabi yo`nalishlarda ijod qildi.”Tutash olamlar ”romani buning isboti.Roman asosida oddiy,ziyoli bir oila taqdiri yotadi.Oila boshlig`i,o`g`il-Asad,uning xotini Dilbarxon,qizlari Nargiza,Nazira,Nafisa,ota-onasi Bahrom Shayx ota va Muborak buvi. O`g`il o`zining ilmiy ishlari,xotini uy yumushlari bilan band.Bir oila taqdiri asos qilib olingan real voqealar sodir bo`layotgan romanga fantastiklikning kiritilishiga nima zarurat bor edi degan savol tug`iladi.lekin oiladagi qizlar bilan g`aroyib, aql bovar qilmas voqealar sodir bo`ladi.Qizlar g`ayritabiiy kuchga ega,ular bashoratchi,sodir bo`ladigan voqeani oldindan aytib berishga qodir.Shu tariqa,asarga fantastik motiv,fantastik obrazlar kirib keladi. Romanga fantastiklikning kiritilishi asarga faqat g`aroyiblik baxsh etibgina qolmasdan, balki fantastiklik-mualliflik g`oyasining jarchisi vazifasini ham bajaradi.Asar qahramonlari oila a’zolari,Nargiza,Nazira,Nafisalar bo`lsa,bu vazifani amalga oshirishda vosita vazifasini o`taganlar.Bundan tashqari, oila misolida masalani kengroq yoritish ham ko`zda tutilgan.YA’ni,oila-bu biz yashayotgan zamin.bu oilada kechayotgan voqealar yon atrofimizda,mamlakatda kechishi mumkin bo`lgan voqealarga ishora.lekin bu-masalaning bir tomoni.yozuvchining asl maqsadi romanning “Tutash olamlar”deb nomlanishida o`z aksini topgan.”Tutash olamlar”bu ikki olam-din va fan,fan va ilohiyot masalalari bilan bog`liq muammolar.Muallifni inson tabiati u bilan bog`liq muammolar,inson vafot etishi bilan uning hayoti tugaydimi yoki inson jismi o`ladi,ruhi yashashda davom etadi degan gaplar nechog`lik haqiqatga to`g`ri keladi,arvoh,iblis,ajinalar mavjudmi yoki yo`qmi degan masalalar qiziq tiradi. Ma’lumki,bu muammo adabiyot uchun yangilik emas.Masalan,Gogolning”Burun”degan asarida “burun mustaqil bir odamga

aylanadi yoki Balzakning”Sag`ir terisi”(“Shagrenivaya koja”)asarida har gal qahramonning istagi bajo bo`lganida,sag`ri terisi uning umrini qisqartiraldi.H.Shayxovning romanida bo`lsa, oila a’zosi-Naziraning vujudiga ins- jins kirib olib, uning ixtiyoriga qarshi ishlarni ixtiyor etadi.Yozuvchining bu yo`lni tanlashdan maqsadi nima romanga fantastiklikning kiritilishi bilan asar mazmuni nimaga ega bo`ldi?Aynan mana shu masala romanning “Ota-bola gurungi” qismida o`z aksini topgan.YA’ni,yozuvchini o`ylantirgan ikki olim masalasi-fan bilan din,ikki olam muammolari echimi romanda fantastik versiyada tasvirlangan.Inson vafotidan so`ng u yashashda davom etadimi?Inson jismi bilan ruhiyati o`rtasida qanday munosabatlar bor?Moddiy dunyo bilan ruhiyat o`rtasida qanday munosabatlar mavjud?Arvoh,iblis,jin,ajinalar bor narsami yoki inson xayolidan o`rin olgan fantaziyami?Muallif fikrini band etgan mana shu kabi savollarga asar davomida javob izlaydi.mavzuga munosabati.qarashlarini romandagi ota obrazi Bahrom Shayx,o`g`il-Asad,Asadning qizlari Nazira,Nafisa,Nargiza obrazlari orqali bildirar ekan,o`z qarashlarini ularga majburan o`tkazmaydi,balki kitobxon hukmiga havola etiladi. Hozirgi o`zbek fantastikasida jahon badiiy fantastlarining asarlaridan qolishmaydigan “yangi to`lqin”dunyoga keldi.Tohir Malik,Hojiaekbar Shayxov,Mahkam Mahmudovlardan keyin o`zbek fantastlari safidan joy olgan,yanada yuksak ijodiy marralarni mo`ljal qilgan Rustam Obid,Ozod Mo`minov,Hasan va Husan Tursunovlar,Nazar Eshonqul,Yoqutxon Akram,Muhabbat Yo`ldosheva,Fazilat Hojiqulova kabi bir qator iste’dodli yozuvchilarimiz realistik tasvir bilan badiiy fantastikani sinkretlar.jamiyatimizning hozirgi va kelgusi hayotidagi ma’naviy-ijtimoiy,ruhiy,axloqiy.falsafiy muammolarini o`ziga xos rang va ohanglarda tasvirlamoqdalar. Hozirgi o`zbek badiiy fantastikasi ma’navity-ruhiy, falsafiy izlanishlar pallasiga kirdi.Majoziy,ko`p ma’noli qatlamlarni ochishda badiiy fantastika yordamga keldi.Ham o`tmish,ham hozirgi kun haqidagi fantastik asarlarda miilliylikni aks ettirish uchun maydon keng.H.Shayxov “Olovdan chiqqan odam” fantastik novellasida butun bir xalqqa xos chizgini-tosh otganga ham osh bergan

o`zbek xalqiga xos xislatni qabila boshlig`i-oqsoqol va asarning bosh qahramoni,fantastik obraz Nurbek obrazi talqinida berishga muvaffaq bo`lgan. Nurbek ota-onasi,aka-uka,opa-singillari bilan Qipchoq dashtlarida yashaydi.Kunlarning birida u otasi va opa-ukalari bilan qirq qaroqchi dashtiga jiyron oviga chiqadi.Ovga berilib ketib,to`dasilan ajralib qoladi.Dashtu biyobonni kezib,yaqinlarini topolmagach,qumga bosh qo`ygancha uyquga ketadi.Qancha uxlaganini bilmaydi,itining akillashi va otining kishkashidan uyg`onib ketadi.Ularni ikkita bo`ri burdalamoqda edi.Bu manzara bolani larzaga soldi,u toshga aylanib qolganday edi. U shu alfozdo yana etti kechayu etti kunduz uxlab qoladi. Bu orada kalxatlaru, yo`lbarslar, dasht ilonlariyu, jironlar, shoqollaru yumronqoziqlar, xullas, bu sahroda bor barcha yirtqich xayvonlaru ilonlar uni xidlab, tishlab, zaxarini sochmoqchi bo`lib ko`rishadi. Oxiri uni oddiy tosh bo`lsa kerak deb, yo`llarida davom etishadi. Etti kechayu, etti kunduz deganda bola ko`zini ochsa, tanasi baliq po`stlog`i bilan qoplanganini ko`radi. Lekin tezda u po`stlog`dan forig` bo`lib, onadan tug`ulganday shir yalang`och bo`lib qoladi. Endi uning tanasi o`zidan allanechuk oltinsimon zarrin shu’la taratadi. Shu bois ham uni Nurbek deb atay boshladilar. Nurbekda g`ayrioddiy xislatlar zohir bo`la boshlaydi. U soviqqa chidamli, o`tda yonmas, ko`zlari kechasi ham kunduzgidek ko`ra olar, har qanday odam va hayvonning qaerida qanday kasali borligini bila olar edi. Uni dashtda eson –omon topganidan xursand bo`lgan qabila a’zolari to`y – tamoshoni boshlab yuborishadi. Lekin ularning xursandchiligi uzoqqa bormaydi: qabilani mo`g`ul suvorilari bosadi. Bosqinchilar qabila a’zolarini qilichdan o`tkazadilar, ayyollarni zo`rlaydilar. Shunda Nurbekdagi g`ayrioddiy xislatlar – olovda yonmasligi qo`l keladi. U qabilani mo`g`ul bosqinchilaridan ozod etadi. Asirlikka olingan mo`g`ullarni qabila oqsoqoli ozod etganini ko`rib, ularni ham bir necha fursatda qora qoniga belaydi. Uning botirlarcha ko`rsatgan xatti – harakatidan qabila oqsoqoli xursand bo`lish o`rniga, uni qoralaydi, “to`rt tomoning qibla” deb, qabiladan haydaydi. Sababi Nurbekning zulmga qarshi zulm ishlatishini qabila oqsoqoli qotillik deb baholaydi. Buni mamlakatlarda tinchlik hukm surishining tarafdori bo`lgan yozuvchining fantastik versiyasi deb qabul qilish mumkin.

Chunki qabila oqsoqoli zulmga qarshi zulm ishlatishni yoqlamaydi, yovuzlik payini qirqishning boshqa yo`lari borligiga u ishonadi. U Nurbekni ko`rsatgan qotilligi uchun qabiladan haydar ekan, oqsoqolning nabirasi ham Nurbek bilan birga ketadi. Ikki kishi yolg`iz bo`lmaydi. O`zidan ko`payadi, xalq o`ladi. Lekin qanday xalq bo`ladi? Qabila oqsoqoli niyat qilgan – tosh otganga ham osh beradigan, g`animga ham to`g`ri yo`l ko`rsata oladigan xalq bo`ladimi yoki zulmga qarshi zulm ishlatuvchi qasoskor bo`ladimi.? Kelajakni mana shu savolning javobi belgilaydi. Muallif asarini ota-onasi, aka –ukalari, opa –singillaridan ayrilgan Nurbekning qalbida alam, qasos o`rniga mehr oqibat, samimiylik qaror topadi, degan ishonch hissi bilan yakunlaydi. Fantastik asarlarning yuzaga kelishida birinchi turtki xayolot, orzuga erishish istagi bo`lsa, ikkinchisi erkinlikning yo`qligi edi. Fantastika yozuvchi uchun, xususan, o`zbek adabiyotida, ochiq aytolmagan fikrini pardalar, yashirin aytish imkonini berar edi. Hozirda bo`lsa, qo`lga kiritilgan mustaqillik tufayli uning adabiyotga bergan eng katta boyligi, eng asosiy ne’mati erkinlik bo`ldi. Tabiiyki, bu o`rinda, quyidagi fikr tug`iladi, demak fantastik asarlarni yuzaga keltiruvchi sabab bartaraf etilgan, yozuvchi fantastikani niqob qilmasdan, fikrini ochiq aytish imkoniga ega. YA’ni fantastik mavzuda asarlar yaratish zarurati biroz cheklandi. buning ustiga, ilm – fan shu qadar ilgarilab, taraqqiy etgan, fazo zabt etilganki, fantastik adabiyot uchun mavzu qolmagandek tuyiladi. Lekin bu qarashlarning hammasini statistik faktlar inkor etadi. Soniga ko`ra o`qilishi jihatidan fantastik asarlar hamisha va shu kunga qadar ham birinchi o`rinni egallab kelgan, demak fantastik asarga bo`lgan ehtiyoj hozirgi istiqlol davri badiiy adabiyotida ham mavjud. Buning ustiga, fantastik asarlar fantastikaning boshqa al’ternatiyu tarix, kiperbank, turborealizim kabi ko`rinishlari hisobiga yashashda davom etmoqda. Al’ternativ tarix – fantastikaning bu yo`nalishi 90- yillarda yuzaga keldi. Voqea tutash olamda yoki vaqt bo`ylab sayohat tarzida kechadi, sodir bo`ladi. Unda fantastlar tarixdagi bo`lishi mumkin bo`lgan, lekin sodir bo`lmagan voqealarni tasvirlashni maqsad qilishadi.

Kiperbank – fantastikaning bu yo`nalishi AQShda yuzaga keldi. Unda kelajakni pissimistik ruhda tasvirlash ustun turadi. Insonning kom’pyuter bilan tutashib ketishiga alohida e’tibor beriladi. Rus adabiyotida fantastikaning bu yo`nalishi endi rivojlanmoqda. Turborealizim – fantastikaning bu yo`nalishi falsafiy –psixologik – intelektual fantastika sifatida baholanadi. Turborealizimning o`ziga xos tomonlaridan biri matn ostidagi ma’nodir. Quvonchli tomoni shundaki, o`zbek fantastlari, hususan, Hojakbar Shayxov ijodida fantastikaning bu yangi yo`nalishlarining har biriga javob bera oladigan namunalarni topish mumkin. Bu esa, o`z navbatida, o`zbek fantastikasi jahon fantastikasi bilan baravar qadam tashlayotganidan dalolatdir. Tayanch so`zlar : o`zbek nasri, tasvir uslubilari, etakchi tamoyillar, taraqqiyot tendensiyalari, xalq og`zaki ijodi ruhi, epik obraz va motiv, o`zbek romanlari, epik tafakukur, mavzu va g`oya, modern uslubi, ruhiyat tahlili. Tavsiya qilinuvchi adabiyotlar : 1. H.Karimov. Istiqlol davri nasri. –T.: 2007. 2. H.Karimov. Davr va inson –T.: Fan. 1992. 3. U.Normatov. Umidbaxsh tamoyillar. –T.: 2001. 4. I.Mirzaev. Nasrimiz badiiy olami. –T.: 1991. 5. U.Normatov. Romanning yangi yo`llari. «Yozuvchi» gazetasi. 1997, 4 iyun.

O'xshashlar

Hozirgi o`zbek nаsrining jаnr vа uslub xususiyatlаri. hikoyachilik

Hozirgi o`zbek adabiy tilida fonemalarning variantlashuvi va fonetik jarayonlar

Hozirgi o`zbek adabiy tilida urg`u ba bo`g`in

O`zbek bolalar adabiyoti

O`zbek marifatparvarlik adabiyotida nasr