Bosh sahifa
Referatlar
Adabiyot
Hozirgi o`zbek adabiy tilida fonemalarning variantlashuvi va fonetik jarayonlar
Hozirgi o`zbek adabiy tilida fonemalarning variantlashuvi va fonetik jarayonlar
Yuklangan vaqt:
08.09.2022
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
69.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Hozirgi o`zbek adabiy tilida urg`u ba bo`g`in
Hozirgi o`zbek fantastikasi
O`zbek va fors-tojik adabiy aloqalari
O`zbek adabiy tanqidchiligi mafkuraviylashtirish jarayonida
Abdurauf Fitrat - o`zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligining asoschisi
![Fonemalarning variantlashuvi. Fonema va tovush munosabati invariant- variant dialektikasini o`zida aks ettiradi. Nutqiy variantlanishlarda fonemalar turli- tuman tovush sifatida yuzaga chiqadi va ularni shartli ravishda, masalan, (b1), (b2), (b3), (b4), (b5), (b6), ...(bn) tarzida belgilash mumkin. Nutqda voqelangan barcha (b) larni bitta [b] fonemasiga birlashtirishda ularning umumiy xossalari «yig`iladi». Bunday umumiy xossalardan biri ularning fizik (akustik) va fiziologik (artikulyatsion) o`xshashliklaridir. Turli talaffuz sharoitlarida bu umumiy belgilar o`zgarishga uchrashi mumkin. Lekin bu o`zgarish miqdor o`zgarishlari darajasida bo`lib, cifat o`zgarishi bosqichiga yetmaydi. Bunday bo`lganda edi, u boshqa fonemaning variantiga aylanib ketgan bo`lur edi. Masalan, [a] fonemasi «quyi keng» va «lablanmagan» lik mohiyatiga ega. Shu boisdan u nutqiy voqelanganda, qanchalik o`zgarishga uchramasin, baribir, tovush bu fonemaning varianti hisoblanishi uchun mazkur mohiyat chegarasidan chiqmasligi lozim. Qalam va katta so`zlarida 4 ta (a) tovushi mavjud bo`lib, bularning barchasi yuqorida aytilgan «quyi keng», «lablanmaganlik» umumiy belgisiga ega. Shu boisdan ular [a] fonemasining varianti hisoblanadi. Biroq (a) tovushlari yumshoq-qattiqligi va til oldi-til orqaligi bilan farqlanadi. Qalam so`zidagi [a] tovushlari til orqa va qattiq unlilar bo`lsa, katta so`zidagi [a] lar til oldi va yumshoq unlilardir. Bu belgilar [a] fonemasi zotiy mohiyatida mavjud bo`lmay, balki [a] tovushlarining talaffuzi jarayonida boshqa (q va k) tovushlar ta`sirida yuzaga kelgan hodisalardir. Boshqacha aytganda, (a) tovushlari mohiyatiga daxldor bo`lmagan, o`zga, begona mohiyat zarra-larining (a) fonemasi ko`rinishiga yopishgan tajallilardir. Bu tajallilar bir qarashda (a) tovushi mohiyatiga daxldordek tuyuladi. Shu boisdan darslik va qo`llanmalarda (a) fonemasining zotiy belgilaridan biri sifatida mazkur xossa ham ajratiladi. Bir fonema ham tor, ham keng yoki ham jarangli, ham jarangsiz bo`la olmaganligi kabi (a) fonemasi ham til oldi, ham til orqa tovushi sifatida voqelana olmaydi. Demak, zot va tajalli hamda umumiylik va xususiyatlik metodologiyasi bilan qurollangan tadqiqotchi tovushlardagi mohiyatga daxldor va daxldor bo`lmagan jihatlarni boshqalardan ko`ra tezroq va aniqroq ilg`aydi.](/data/documents/06945595-e017-447f-b273-f90d9ca0e570/page-2.png)
![Fonemaning zotiy mohiyati doirasidan chiqqan tovush uning varianti sanalmaydi. Masalan, (b) fonemasi jarangli undosh fonemadir. Talafuzda u jarangli bo`lsagina (b) fonemasining varianti sanaladi. Kitob so`zi kitop tarzida talaffuz etilsa, voqelangan (p) tovushi (b) fonemasining nutqiy varianti hisoblanmaydi. Chunki jarangsizlashuv hodisasidagi miqdor o`zgarishi me`yor chizig`idan o`tib, sifat o`zgarishi darajasigacha yetgan va (p) fonemasi mohiyati chegarasiga kirgan. Xuddi shunday (a) fonemasi voqelanishida ham «torlik» belgisining kenglik chegarasiga yetishi bilan variant [i] fonemasi mohiyati chegarasiga kirib ketadi. Tovush (variant)larning bir fonemaga birlashishi uchun ularning barchasida o`zgarishsiz saqlanadigan muhim bir xossa e`tiborga olinishi lozim. Bu bir guruhga kiruvchi barcha variantlarning ushbu guruhga kirmaydigan boshqa variantlarga bir xil qarama-qarshi turishi (bunday belgi, odatda, fonologik farqlovchi belgi ham deyiladi) va bir xil ma`no farqlashidir. Boshqacha aytganda, tovush (variant)lar bir fonemaga birlashishi uchun ular funktsional umumiylikka ham ega bo`lishi lozim. Ma`no farqlash xossasi ana shunday funktsional umumiylikdir. Fonema ma`no farqlash xossasiga ega. Lekin tovushlarning barchasi ham har doim ma`no farqlayvermaydi. Bir fonemaning nutqiy variantlari o`rnini ikkinchi fonemaning nutqiy varianti egallasa, so`z o`zgarib ketadi: bosh-bot, bosh- besh kabi. Lekin bir fonemaning bir varianti o`rni uning ikkinchi bir varianti bilan almashtirilsa, ma`no farqlash amalga oshmaydi. O`t (o`simlik) so`zidagi (o`) unlisini birov til oldi, boshqasi esa shevaning fonetik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda til orqa tovushi sifatida talaffuz etadi. Lekin ular bir fonema variantlari bo`lganligi sababli o`zaro ma`no farqlash qobiliyatiga ega emas. Demak, fonema deganda uning fizik-fiziologik xossalari majmuidan iborat ma`lumotnigina tushunmaslik kerak. Masalan, fizik-fiziologik umumiylik bo`lgan (b) balki barcha tillarda bo`lishi mumkin. Fonema esa har bir tilda o`ziga xosdir. Chunki fonema o`zining ijtimoiy xossasini ma`lum bir tildagina bajaradi. Buni shu bilan izohlash mumkinki, mavhum (lisoniy) [b]ning qarama-qarshiliklar tizimi ma`no farqlash vazifa faqat ma`lum bir til uchungina xosdir. Boshqacha aytganda,](/data/documents/06945595-e017-447f-b273-f90d9ca0e570/page-3.png)
![deyiladi. Assimilyatsiya ikki xil bo`ladi: progressiv assimilyatsiya va regressiv assimilyatsiya. Agar oldingi tovush keyingi tovushni o`ziga o`xshatsa, moslashtirsa, progressiv assimilyatsiya yuz beradi: ket+di=ketti, ayt+di=aytti, ot+dan=ottan, yurak+ga= yurakka. Keyingi tovush oldingi tovushga ta`sir qilib, uni o`ziga o`xshatsa, moslashtirsa, regressiv assimilyatsiya yuz beradi: yigit+cha=yigichcha, yoz+sin=yossin, uch+so`m=usso`m, uz+sin=tussin. Regressiv assimilyatsiya odatda progressiv assimilyatsiyaga nisbatan nutqda kamroq uchraydi. Chunki assimilyatsiyaning bu turida keyingi tovush oldingi tovushni o`ziga moslashtiradi. Demak, talaffuz jarayoni boshlanmasdan burun so`zning talaffuz texnologiyasi haqidagi tasavvur ham hosil bo`lmog`i lozim. Assimilyatsiya to`liq va qisman bo`lishi mumkin. To`liq assimilyatsiyada bir tovush ikkinchi tovushga aynan moslashadi va to`lig`icha uning tusiga kiradi. Yuqorida keltirilgan so`zlarning hammasi to`liq assimilyatsiyaga misol bo`ladi. Qisman assimilyatsiyada nutq tovushlaridan biri ikkinchisini biron tomondan qisman o`xshatadi (moslashtiradi): osh+ga-oshka, ish+ga-ishka , so`zlarida jo`nalish kelishigidagi g tovushi oldingi sh tovushining ta`sirida k tovushiga aylanmoqda. Bu so`zda qisman assimilyatsiya yuzaga kelmoqda, ya`ni (g) jarangli tovushi o`zidan oldingi (sh) tovushiga faqat bir tomonlama - jarangsizlanish tomonidan o`xshamoqda, xolos, lekin to`liq uning tusiga kirgan emas. [ Uchta ] leksemasining ushta, [ pochta ] lekse-masining poshta deb talaffuz qilinishi ham shu hodisaga misol bo`la oladi. Dissimilyatsiya. Og`zaki nutqda tovushlar doimo bir-biriga o`xshay bermasdan, ba`zan uning aksi bo`ladi. Ayrim paytda talaffuzda ikki o`xshash tovush bir joyda yoki bir so`zda kelgan vaqtda ulardan biri noo`xshash tovushga aylanib ham qoladi. Bunday hodisa dissimilyatsiya kabi progressiv va regressiv bo`ladi.](/data/documents/06945595-e017-447f-b273-f90d9ca0e570/page-6.png)
