O`zekiston nomshunosligida To`ra Nafasovning o`rni - Adabiyot - Referatlar

O`zekiston nomshunosligida To`ra Nafasovning o`rni

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz O’ZBEKISTON NOMSHUNOSLIGIDA TO’RA NAFASOVNING O’RNI REJA: 1. KIRISH. 2. Ulug’larga izdosh nomshunos. 3. Asosiy qism. 4. To’ra Nafasov nomshunos olim 5. Toponimiya ilmining mohir tadqiqotchisi 6. Lingvistik tahlil qo’llanmasi 7. Xulosa

I. To’ra Nafasov nomshunos olim. Qashqa vohasi ulug’ zotlarni yetishtirgan, davlat boshqaruv sirlari, sarkardalik mahorati, ma’ri fatparvarlik va adolatparvarlikning asl mohiyati mardlik va matonat siru – sinoatlari kashf etilgan va uni butun dunyoga targ’ib etgan zamindir. Ana shunday zamin, yurt farzandi o’tgan alloma ajdodlari hayrli ishlarni haqiqiy ma’noda davomchisi turkiy tillar jumladan o’zbek tili tarixi, xar bir so’z – toponim semantikasini aniqlab, etimologik izohini tadqiq etib kelayotgan tilshunos olim To’ra Nafasovni ham soha mutaxassislari sardorlaridan biri, desa bo’ladi. Olim o’z izlanishlarida ,,Toponim – leksema sifatida u ma’lum joining yorlig’i, xar bir, mahalla, qishloq, xudud o’z nomi bilan taniladi” deydi.m nomshunos olimning qiziqishi, dastlabki tadqiqotlaridayoq o’zi tug’ilgan, yashab ulg’aygan Davtoshdav(dev) tosh, ya’ni tog’ bag’ridagi qishloq kabi atrof joy nomlariga bag’ishlandi: ,,Chim, Chem toponimi haqida”, ,,Obod komponentli toponimlar”, ,,Nomlar tabiri”, ,,Qadimiy toponimlarni o’rganishga doir”, ,,Shirkent”, kabi qator bir necha maqollar shular jumlasidandir”. To’ra Nafasov Chiroqchi tumanining Davtosh qishlog’ida tug’ilgan. Davtosh qishlog’I Xisor tog’ tizmalarin ing eng 2

g’arbiy chegaralari etagida. Qishloq – tog’ bag’rida, adirlikda. Tog’ bag’ridan taralgan uchta soylikdagi Yuqoriovul, Aksamat, Qoratosh ovullarining umimiy nomi - Davtosh, Nomshunos olimning yozilishicha, Dav (,dev) tosh – katta toshli joydagi qishloq; tog’ – toshli joydagi, tog’ bag’ridagi qishloq. Tug’ilgan sanasi – 1938 yil, vaqti – kuz. U oilada birinchi farzand. 1936 yilda Chiroqchi tumani markazidagi o’qituvchilar tayyorlash kursida bir necha oy taxsil olib, muallimlik qilish xujjatiga ega bo’lgan, so’ngra Qarshi pedagogika bilim yurtida o’tgan asrning 50 – yillarida o’qigan, 1965 – 1970 yillarda Qarshi Davlat pedagogika institutining o’zbek tili va adabiyoti fakultetini bitirgan. Umrining oxiri – 1973 yilgacha Davtosh qishlog’ida maktab va muallik va mudirlik qilgan. Nafas muallim Davtosh qishlog’ining uch avlodini o’qitgan. 1958 – 1963 yillarda Samduning filologiya fakultetida taxsil ko’rdi. O’zbek, tojik, xorijiy (nemis, ingliz, fransuz) tillar, rus tili va adabiyoti yo’nalishida taxsil oluvchilarning barchasi filologiya fakulteti birlashgan edi. Talabalik yillarida tilshunoslik fanlarini o’rganishga maxr bilan yondashdi. O’zbek tilshunosligi kafedrasi xuzurida ,,Yosh tilshunos” to’garagining muntazam mashg’ulotlaridagi baxslar To’ra Nafasovda bu ilmni 3

o’rganishga mehr uyg’otdi. IV – V kurslarda shu to’garakning sardori bo’ldi. Filolog talabalar o’rtasidagi ijodiy muhit (she’r yozish, hikoya yozish, gazeta va jurnallariga maqola, ocherk yozish, konferensiyalarda ma’ruza qilish, to’garaklarda muboxasa…) T.Nafasovni viloyat, respublika gazetalariga xabar va maqolalar yozishga da’vat qildi. ,,O’zbekiston madaniyati”, ,,O’zbekiston filkulturasi”, ,,Yosh leninchi”, ,,Qizil O’zbekiston”, ,,Lenin yo’li”, ,,Qashqadaryo xaqiqati” kabi gazetlarda o’nlab maqolalari, axborotlari bosildi. Nomshunos T.Nafasov tomonidan ikkita toponimik izoxli lug’at yaratilgan. ,,O’zbek toponimlarning izohli lug’ati” regional toponimiya yo’nalishida bo’lib, unda Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari xududidagi makro va mikroponimlar qamrab olingan, unda asosan, oykonimlar, gidronimlar va oronimlar izohlangan. Ikkinchisi toponimik o’quv izohli lug’ati bo’lib, respublikaning barcha hududlariga mansub toponim (oykonim, gidronim, oronim)lar shaxrlangan. Onomastika, jumladan, toponimika oid tadqiqotlarga xos murakkab masalalardan biri atoqli otlarning, aniqrog’i, toponimlarning yasalishidir. Ma’lumki apelyativ leksikadagi so’z yasalishi bilan onomastik yo’nalishdagi 4

atoqli otlarning yasalishi bir – biriga teng, mos yasalish xodisalari emas. II. Toponimiya ilmining mohir tadqiqotchisi Toponimlar til fakti sifatida tilshunos olimlarning xam e’tiborini o’ziga qaratdi. O’tgan asrning 50 – yillariga kelib, tilshunos olimlarimiz joy nomlarini muntazam tekshirish obyektiga aylantirib, ularning lisoniy va nolisoniy xususiyatlari, kelib chiqish tarixini yorita boshladilar. Ular tadqiqlar natijasida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona, Qarshi, Vodiy, Beshkent, Jizzax, Qipchoq, Parkent Nayman, O’zgan kabi qancha toponimlar etomologiyasini ochib berishga xarakat qildilar. Nomshunos olim To’ra Nafasovning bu tadqiqoti O’zbekiston toponimlarning tadqiqiga bag’ishlangan keyingi barcha ishlarga asos va manba bo’lib xizmat qildi. Shuning uchun bo’lsa kerak. O’zbekiston toponimlarini o’rganish bilan shug’ullanayotgan barcha tadqiqotchi olimlar To’ra Nafasovni xaqli ravishda o’zlariga ustoz deb biladilar. 5

Onomastik lug’atlar – o’zbek lug’atchiligining nisbatan yangi turi. Apelyativ leksik lug’atlarning ko’pgina turlari yaratilgan bo’lsa – da, ollar tuzishning nazariy va amaliy jihatlari ishlab chiqilmagan. Ollarning nisbatan kam yaratilganligining sababi tildagi atoqli otlarning xalq nutqidan to’liq yozib olinmaganligi, yozib olinganlari ham ayrim tadqiqotchilarning qo’lida saqlanishi respublika xududi bo’yicha yaqgona onomastik fondning yaratilganligidir, yozib olinganlari ham ayrim tadqiqotchilarning qo’lida saqlanishi, respublika xududi bo’yicha. T.Nafasovning fikricha, Olning quyidagi turlari tuzilishi lozim: izohli imlo, etimologik, morfem, geografik, ters, tarixiy, yasalish onomastik lug’atlar, o’zga tillarga mansub onomastik birliklarning o’zbekcha yoki original tildan o’zbek tilidagi qiyosiy lug’ati. Zikrlanganlardan eng muximi til egalari va ilm – fan uchun eng foydalisi izohli lug’atidir. Izohli onomastik lug’at qomusiy – ilmiy va o’quv – ta’limiy yo’nalishda bo’lishi mumkin. O’zbekistonning janubiy viloyatlari toponimlari bo’yicha tuzilgan ushbu lug’at ancha mukammal tuzilgan. U lug’atgina emas tadqiqot maqomida. Lug’atda barcha toponimlarga berilgan talqin va tadqiqlarning ilmiylik salohiyati bir xil darajada emas. 6

O’rta o’rta maxsus oliy ta’limdan ona tili va uning grammatikasini til tuzilishini o’qitish masalasiga ham T. Nafasov ma’lum xissa qo’shdi. ,,Xozirgi o’zbek adabiy tilidan labaratoriya mashg’ulotlari” (1986) qo’llanmasiga ham mualliflik qildi. ,,Badiy tekstning lingvistik analizi” (1985) dasturini tuzdi. O’zbek tili o’qitish metodikasiga oid bir necha ilmiy, ilmiy – metodik maqolalar yozdi. O’zbek tilini sistema sifatida tadqiq qilish XX asrning 90-yilaridan boshlab kafedra tadqiqotlarning bosh yo’nalishida aylandi. B. Mengliyevning doktorlik, B.Baxriddinova, O.Shukurov, Sh.Bobojonov, N.Musulmonova, N.Yo’ldoshevalarning nomzodlik disertatsiyalari sistem tilshunoslikning morfologiya, leksikologiya, simaseologiya va sintaksis qismlari bilan bog’liq. Prof. T.Nafasov Qarshi shahar mahalla va ko’cha nomlarini milliylashtirish va mahalliylashtirish borasida qariyb 20 yildan buyon samarali mehnat qilib kelayotganligi jamoatchilikda ma’lum. Shaharda 62 mahalla, 800 dan ortiq ko’chalar mavjud. Istiqlol yillarida sho’rolar davrida yevropalashtirilgan joy nomlarining barchasi milliy qiyosi kiritildi. Mehalliy nomlar4 bilan almashtirildi, qadimiy nomlar tiklandi. Qarshi shahar xokimligining Nomlash komissiyasining 7

bu soxadagi tajribalarini ilmiy va amaliy yakunlab ,,Qarshi shahri mahalla va ko’cha nomlari” yozdi. Bu asar respublika shaharlari, tuman markazlari mikroponimisiyasini tartibga tushirishda milliylash- tirishda ibrat namunasi bo’lib qolishi tabiiy. Qishloq nomlarining lisoniy tarixiy analiziga bhag’ishlangan bu tadqiqot o’zbek nomshunosligining umuman tilshunosligi rivojiga muhim ulush bo’lib qo’shilishi aniq. III. Lingvistik tahlil qo’llanmasi. Nazariy bilimlarni sistemali o’rganish va olingan ma’lumotlarni chuqurlashtirishning samarali usullaridan biri lingvistik tahlildir. Tahlil esa muhim ahamiyatga ega bo’lgan qat’iy tartib va sistemalilikdir. Xuddi shu masalaga bag’ishlangan T.Qudratov, T.Nafasovlarning ,,Lingvistik tahlil” qo’llanmasi yaqinda ,,O’qituvchi” nashriyotida birinchi marta o’zbek tilida nashr etildi. Qo’llanma leksikologik va frazeologik tahlil bilan boshlangan. So’ngra fonetik orfografik, orfoepik, so’zni morfemalarga ajratish, so’z yasalishi, etimologik, morfologik, sintaktik, punksituatsion, stilistik tahlil haqida bahs yurutilgan. Morfologik tahlil va yordamchi so’zlar analizi ikki qismga ajratilgan. Xar bir so’z turkumi alohida tahlil qilingan. Sintaktik tahlil ham bir 8

necha qismlarga bo’lingan.: so’z birikmasi, sodda gap, gap bo’laklari, bir sostavli sodda gap, qo’shma gap. Qo’shma gaplar tuzilishi, ma’nosi va boshqa grammatik xususiyatlari jihatidan o’zaro farqlanganligi tufayli ularning grammatik analizi ham bir – biridan farqlangan. Bog’langan qo’shma gap, bog’lovchisiz qo’shma gap, ergash qo’shma gap, shuningdek murakkab period va o’zga gapli qo’shma gap tahlili alohida – alohida bayon qilingan. Taxlilning bir qator turi til birliklarini o’rganish xarakteri va maqsadi, prinsipi va obyekti jihatidan o’ziga xos xususiyatga ega. Ana shuning uchun qo’llanmada har bir tahlil turining snesifik xususiyatlarini ko’rsatilgan. Etimologik taxlil ancha murakkab. Unda so’zning dastlabki ma’nosi uning tuzilishi yasalish usuli va vositalari so’zning o’zak va affiks qismida qanday o’zgarishlar yuz berganligi aniqlanishi o’qtirilgan. Etimologik taxlilda so’zlar tarixiy qiyosiy jihatdan tekshirilishi lozimligi ko’rsatilgan, uning morfologik, morfema va so’z yasalishi tahlillaridan farqi va ularga yaqinlik belgilari ta’kidlangan. Har bir tahlilning o’ziga xos tartib va yo’nalishi mavjud. O’quv va ta’lim bunga amal qilmasligi mumkin emas. Masalan, gap bo’lalari tahlili so’z birikmasi va 9

morfologik tahlildan tubdan farq qiladi. So’z turkumlari morfologik tahlilda analiz tekstning bosh qismidagi so’zlardan boshlanib keyingi so’zlarga o’tib bo’radi va tahlil shu tarzda tugallanadi. Qo’llanma o’zbek tilining leksikografiya, fonetika, morfologiya, sintaksis, punktutatsiya, sohalari va ularga yondosh bo’lgan boshqa fanlar (umumiy tilshunoslik, tilshunoslikka kirish, tarixiy grammatika, adabiy til tarixi)ning o’qitilishi saviyasini oshirishga katta rol o’ynaydi. III. Xulosa. Xulosa qilib aytganda ustoz uchun ,,O’zbekiston toponimlarning izohli lug’ati” kitobi tilshunosligimizga voqea asar, uning qimmatini so’z bilan ifoda etish mushkul. Universitetimizda tilshunoslar ko’p. Ijtimoiy, gumanitar fanlarning barcha yo’nalishlari, sohalarida faoliyat ko’rsatgan va hozir ham domlachilik qilib turgan olim – fan nomzodlari dotsentlar, fan doktorlari, professorlar ichida tilshunoslar ko’pchilikni tashkil qiladi. O’zbek, rus, ingliz, fransuz, fors, arab kabi tillar bo’yicha dars o’tgan domlachilik qilayotgan ilm qilib, ilmiy (fan nomzodi, fan doktori) darajasiga erishganlarning ko’p miqdordagisi o’zbek tilshunosligining mutaxassialridir. O’zbek 10

tilshunsolari va qalam tebratayorgan domlalarning eng faoli - To’ra Nafasov. Professor T.Nasafovning toponimik lug’atlari va toponimlar lingvistik tadqiq etilgan boshqa asarlari yosh avlodda toponimik tarbiyani shakllantirishda asosiy manba vazifasini o’taydi. Olimning asarlari bilan tanishgan xar bir yoshda o’zi tug’ilib o’sgan joyga nisbatan mehr – muhabbat ortishi tabiiy. Olimning ko’p yillik ilmiy va pedagogik faoliyatiga nazar solgan kishi uni toponimik tarbiyaning targ’ibotchi sifatida elu – yurt o’rtasida obru – e’tibor topganiga amin bo’ladi. ADABIYOTLAR. 1. T.Nafasov O’zbekiston toponimiyasi. Sinerskurs programmasi Toshkent 1988. 24 bet. 2. T. Nafasov Qashqadaryo etnotononimlariga doir Qarshi pedagogika instituti professor – o’qituvchilari VII ilmiy konferensiyasining materiallari – Samarqand Qarshi 1970. 18 bet. 3. T.Nafasov, T.Yadixonova, Q.Sulaymonov, E.Shodmonov, akademik A.N.Kononov va o’zbek tilshunosligi. Toshkent pedinstituti Ilmiy asarlari 167-kitob. 1976 .3 bet 11

4. T.Nafasov Janubiy O’zbekiston toponimiyasining etnolingvistik analizi. Spekskurs. Toshkent davlat ped instituti nashriyoti 1985. 84 bet. 5. T.Nafasov, Sh.Tursunov, Qarshi shahri mahalla va ko’cha nomalari. T.Ma’naviyat 2008. 168 bet. 6. WWW.Ziyo Net. Uz. 12

O'xshashlar

Metodologiyaning adabiy tanqiddagi o`rni va ahamiyati

Badiiy tarjima va uning adabiy aloqalardagi o`rni

Badiiy tarjima va uning adabiy aloqalardagi o`rni

Adabiyotshunoslik va tanqidiy tafakkur taraqiyotida ilmiy-ijodiy tajribalarning o`rni va ahamiyati

O`zbek adabiyotini o`qitish metodikasi fan sifatida. “O`zbek adabiyotini o`qitish metodikasi” fanining boshqa fanlar bilan aloqasi