O`zbek xalq maqollari va matallarida chegara munosabati - Adabiyot - Referatlar

O`zbek xalq maqollari va matallarida chegara munosabati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbek xalq maqollari va matallarida chegara munosabati Reja: Kirish. I bob. O’zbek folklorshunosligida paremiologik janrlarni o’rganish tarixi I.1. Xalq maqollarining janr xususiyatlari I.2. Xalq iboralarining janr xususiyatlari I.3.Xalq matallarining janr xususiyatlari II bob. O’zbek xalq maqollari, matallari va iboralarida mazmun munosabati II. 1. Xalq maqollarida tugal mazmun ifodasi II. 2. Xalq iboralarida majoziy fikr II. 3. Xalq matallari nutq bezagi III. Xulosa

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Xalqimiz boy ma’naviy me’rosining ajralmas bir bo’lagi sifatida yashab kelayotgan maqol , matal va iboralarni o’rganish, ularda aks etgan xalq hayotini, insoniy tuyg’ular tasvirini ko’rsatish har doim dolzarblik kasb etib kelgan. Bu xususida prezidentimizning shunday fikrlari bor: “Ma’naviyati, o’z xalqining tarixini, uning madaniyatini chuqur bilish va tushunib yetishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi.”(Karimov. I O’zbekiston milliy istiqlol iqtisod, siyosat-mafkura. 6 tomlik T.: O’zbekiston. 1996, 80-bet) O’zbek xalq maqollari, matallari va iboralarini qiyosiy o’rganish bugungi kunda adabiyotshunoslik, tilshunoslik, xususan, folklorshunoslikning oldida turgan muhim masalalardan biridir. Yuqorida sanab o’tilganlarning janr xususiyatlarini, ular orasidagi mazmuniy hamda shakliy bog’liqliklarni o’rganish orqali bular orasidagi chegarani ochish mumkin bo’ladi. Agar ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali ma’lum maqsadga erishsak, ya’ni janrlar orasidagi o’zaro chegara munosabatini oydinlashtirsak, u holda o’zbek xalq maqollari, matallari va iboralaridagi to’plamlar tarkibida ham o’zgarish yuz beradi. Bunday to’plamlarning tarkibini qayta ko’rib chiqish asosida mavzuning dolzarb ekanligi anglashiladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda maqol, matal va iboralarning munosabatini o’rganishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’yganmiz. Biz bu o’rinda quyidagi masalalarga to’xtalishni lozim deb topdik.  Maqollarning janr xususiyatlarini ochish;  Matallarning janr xususiyatlarini ochish;  Iboralarning janr xususiyatlarini tekshirish;  Xalq maqollarida tugal mazmunning yuzaga chiqish yo’llarini tahlil qilish;  Xalq iboralarida majoziy fikrning namoyon bo’lishini ochish;  Xalq matallarini nutq bezagi sifatida tushunishni amaliy dalillashdan iborat.

Ushbu bitiruv malakaviy ishida janrlar orasidagi munosabat tadqiq etilib, maqol, matal va iboralarning o’ziga xos jihatlari, g’oyaviy- badiiy xususiyatlari o’zbek xalqi ma’naviyatida tutgan o’rni yoritib beriladi. Mavzuning o’rganilish darajasi. O’zbek xalq maqollarini to’plash va o’rganish XI asrda Mahmud Koshg’ariy tomonidan boshlab berilgan. Uning “Devoni lug’otit turk” asarida 268 ta maqol keltirib o’tilgan. Chin ma’noda xalq maqollarini o’rganish, ularga qiziqish, to’plash XX asrdan boshlandi. O’zbek xalq maqollarini to’plash va nashr qilishda missioner N. G. Ostroumovning xizmati katta. 1922-yilda G’ozi Olim Yunusov o’zbek xalq maqollarini to’pladi. Keyinchalik Mulla Bekjon Rahmon o’gli tomonidan Xorazmda to’plangan 560 maqolni o’z ichiga olgan “O’zbekcha otalar so’zi” 1923-yilda nashr etildi. Sherali Ro’zi esa “O’zbek maqollari” nomli to’plamini 1926-yilda taqdim etdi. Bundan tashqari Mansur Afzalov boshchiligida ham maqollar to’plami yaratilgan. Unga 2500 dan ortiq maqol kiritilgan bo’lib, 34 ta tematik guruhga bo’lingan. Bundan farqli o’laroq Rajab Jumaniyozov tomonidan yaratilgan so’nggi nashrda 1047 maqol 22 mavzu asosida berilgan. 1984-yil Bahodir Sarimsoqov boshchiligidagi to’plamda esa 4500 ga yaqin maqol 40 mavzu ostida keltirilgan. Xalq maqollarini o’rganish ularni nashr etish bilan birga boshlandi. Bu jihatdan turli vaqtlarda maqol to’plamlariga yozilgan so’z boshilari, xususan, H. Zaripov, M. Afzalov, R. Jumaniyozov ishlarini alohida ko’rsatib o’tish kerak. Bu ishlarda xalq maqollariga umumiy ta’rif va tavsif beriladi, mavzu doirasi belgilanadi. 1 (“O’zbek xalq maqollari” I tom Toshkent 1987. 11-bet.) Yana bir qancha mualliflar tomonidan maqollar to’plangan. Sh. Shorahmedov, X. Sharafiddinovlar va X. Abdurahmonovning maqollarning til xususiyatini yorituvchi tadqiqoti yuzaga kelganini ko’rishimiz mumkin. Maqollarning yangi nashrlari bilan shug’ullangan shaxslar sifatida B. Sarimsoqov, K. Imomov, va X. Abdurahmonovlar- ning tadqiqotlariga nazar tashlasak bo’ladi.

Xalq matallarini o’rganish rus tilshunoslari hamda adabiyotshunoslari tomonidan qisman amalga oshirilgan. Bu ishlarda xalq matallariga doir , hatto, aniq qoida ham chiqarilmagan. Bunday ishlarning yetakchi mualliflari sifatida V. P. Anikin, V. Dal, M. A. Ribnikovalarni kiritish mumkin. O’zbek folklorshunosligi doirasida ham bu ish yuzasidan tegishli xulosa chiqarilmagan. B. Sarimsoqov maqollarga doir ishlarida maqol va matalning farqli jihatlari haqida to’xtalib o’tadi. Maqol, matal va masal terminlarining tarixi bilan qiziqqan Muhammadjon Hakimov matal terminining o’zbek tilida mavjud yoki mavjud emasligi haqida qisqa to’xtalib o’tadi. Xalq matallarini o’rganish bugungi kun o’zbek folklorshunosligi fanining oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Xalq iboralarining tadqiqi ancha jiddiy masala bo’lib, u tilshunoslik va adabiyotshunoslik tomonidan tadqiq etilgan. Ammo paremik janrlar bilan munosabati kompleks holda o’rganilmagan.iboralar frazeologik birlik nomi ostida tilshunoslik yutuqlari asosida o’rganilgan. Rus tilshunoslari V. V. Vinogradov, A.I. Smirnitskiy, N.N. Amosova, S.G. Gavrin, A.V.Kunin, ozarbayjon tilshunosi G.A. Bayramov, tatar tilshunoslari F.A. G’aniyev, G. A. Axunzyanov, L. K. Bayramova, chuvash tilshunosi M. F. Chernovlar iboralar haqidagi dastlabki ilmiy xulosalarni yaratdilar. Iboralar bilan o’zbek tilshunosligi ham shug’ullangan bo’lib, bu ishlarda Sh. Rahmatullayev, Ya. D. Pinxasov, B. Yo’ldoshev , A. Hojiyevlarning ilmiy qarashlari, ayniqsa, e’tiborlidir. Iboralar folklorshunoslikda paremik janrlarning bir turi sifatida, Shotursun Shomaqsudov hamda Subutoy Dolimovlar tomonidan o’rganilgan. Bu ishlarning hammasi bugungi kun ilm-fani taraqqiyoti uchun muhim manba sanaladi.

I bob. O’zbek folklorshunosligida paremiologik janrlarni o’rganish tarixi I.1.Xalq maqollarining janr xususiyatlari Maqol xalq og’zaki ijodining ixcham shaklga, ammo chuqur mazmunga ega bo’lgan janrlaridan biri bo’lib, u xalqning ko’p asrlik hayotiy kuzatishalri, ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va madaniy tajribalari asosida vujudga kelgan. Shu sababli ham maqollar o’ziga xos tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Chunki har bir maqol kishilarning uzoq yillar mobaynidagi hayotiy tajribalari hamda turmush sharoitlarida necha martalab sinovdan o’tadi.Rus folklorshunosi V. P. Anikin ta’biri bilan aytganda, “Xalq tajribasida bo’lmagan narsa, maqolda ham bo’lmaydi”. Xalq tajribasi esa asta-sekinlik bilan asrlar mobaynida boyib boradi. Maqollar fikrni lo’nda aniq va obrazli bayon etishda nutqimiz uchun zaruriy vosita hisoblanadi. Shuning uchun ham V. G. Belinskiy xalq maqol va matallarini “poeziyaning mohiyati” deb hisoblagan edi. Tarixiy manbalarda ham, xalq orasida ham xalqimizning aforistik ijodi turli- tuman atamalar bilan nomlanib keladi. Maqol, matal, naql,masal, zarbulmasal, hikmatli so’z, ibora, ta’bir, aforizm, otalar so’zi, ota-bobolardan qolgan so’z, abushqa so’zi, mashoyixlar so’zi, donolar so’zi, donishmandlar so’zi, hikmatlar so’zi, oqinlar so’zi, qadimgilar so’zi burungilar so’zi, ilgari o’tgan yaxshilar so’zi, va boshqalar. 1 (O’zbek folklori ocherklari. I tom 1988. 85-86 betlar) O’zbeklarda maqol, tojiklarda zarbulmasal, ruslarda poslovitsa, arablarda (jonli so’zlashuvda) naql, turklarda ata so’zi atamasi bilan yuritiladi. Maqol atamasi arabcha qavlun – gapirmoq, aytmoq so’zidan olingan. Bu janr dunyodagi hamma xalqlar og’zaki ijodida bor bo’lib, hajm, shakl, yaratilishi maqsadiga ko’ra mushtarak hisoblanadi. Hatto nomlanishida ham yaqinlik aniq seziladi. Jumladan, arablarda “qavlun” – gap, so’z ma’nosini ifodalasa, tojiklarning “zarbulmasal” atamalarida misol keltirish, ruslar “poslovitsa” sida so’zlar bilan fikrni ifodalash, turklardagi “ata so’zi” da esa ajdodlar so’zini eslash ma’nosi yetakchi. Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’otit turk” asarida ham “sav” atamasi otalar so’zini eslash tarzida keltirilgan. Alisher Navoiyda esa maqoldan misol keltirilib “masal”

atamasidan foydalanilgan. Xullas, maqol atamasi umumiy mazmun jihatdan “so’z” tushunchasi bilan bog’lanadi. Dunyodagi hamma xalqlar og’zaki ijodida maqollarchalik shaklan va mazmunan o’zaro yaqin janr deyarli yo’q. Filologiya fanlari doktori, professor X. G. Ko’r-o’g’li Safaviylar davri (XV-XVI asr)da turkiy maqollar to’plangani, ammo bu majmuaning yo’qolgani haqida ma’lumot bergan. O’zbek tilidagi hikmatli so’zlar to’plamini 1923-yilda “O’zbekcha otalar so’zi” (to’plovchi va tuzuvchi Mullo Bekjon Rahmon o’g’li) deb nomlashgan bo’lsalar, 1926-yilda “O’zbek maqollari” (to’plovchi va tuzuvchi Sherali Ro’zi) deb atashdi. Shu paytdan “maqol” atamasi janr sifatida keng o’rin oldi, deyish mumkin. Shundan keyin B.Karimov. Sh.Rizo, O’.Azimov, Holmatov, H.Zarif, M.Afzalov, S,Ibrohimov, S.Xudoyberganov, R.Jumaniyozov, M.Ahmadboyeva, E.Siddiqov, T.Mirzayev, K.Imomov, G’.Jahongirov, S.Qosimov, Z.Husainova, B.Sarimsoqov, A.Musaqulov, M.Jo’rayev kabi o’nlab olim va ziyolilar xalq maqollarini to’plash va o’rganishda faol ishtirok etdilar. Ayniqsa, 1987, 1988- yillarda ikki jilddan iborat “O’zbek xalq maqollari” kitoblarining nashr ettirilishi bu sohadagi alohida voqea sifatida ta’kidlash mumkin. Folklorshunos olimlar maqollar va matallarni o’rganuvchi sohani paremiologiya deb atashadi. Paremiya – yunoncha chuqur ma’noli gap, hikmatli so’z, ibora, maqol, matal ma’nosini beradi. (O.Madayev) Yevropaning taniqli sharqshunos olimi, professor G. Vamberi XIX asrning ikkinchi yarmida o’lkamizga qilgan safaridan qaytgach, quyidagicha yozgan edi: “…Sharq qadimdan she’riyat tuyg’ulari o’lkasi bo’lib kelgan… Shuning uchun ham o’tovda istiqomat qiluvchi kishilarda she’riyatga bo’lgan ishtiyoq Parij yoki Londondagi ma’lumotli jamiyat a’zolaridagiga qaraganda kuchliroq ekanligiga hech kim ajablanmasligi kerak… O’rta Osiyoda bir-biriga muhabbat qo’ygan yosh oshiq-moshiqlar ham, ruhoniylar va oqsuyaklar ham – xullas, hamma-hamma poetik ijodiyotga bir xilda qiziqadi… Maqollarni yozma tilda ham, jonli tilda ham uchratish, yurt kazolarining saroyida ham, ko’chmanchining o’tovida ham eshitish mumkin… Sahro o’g’loni bunday “otalar so’zi”ni hamma vaqt yuziga jiddiy tus kiritgan holda tinglaydi. Maqol ma’nosiga zid bo’lgan hech qanday oqilona gap,

hech qanday ishontiruvchi so’z uning fikriga ta’sir qila olmaydi, uning tabiatidagi tug’ma mutaassiblik hech narsaga ajdodlar va ular qoldirgan hikmatlarning donolik bilan aytilganiga, noto’g’ri aytilmaganiga astoydil, qattiq ishonchidan boshqa hech bir narsada bunchalik kuchli tarzda namoyon bo’lmaydi.” (Hikmatnoma) Maqollarning janr xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1.Maqollarning hajmi qisqa va cheklangan: 2.Maqollar mazmunan serko’lam va chuqur ma’noni ifodalaydi: 3.Xalq maqollari shaklan she’riy va nasriy bo’ladi. Ammo nasriy maqollar ham she’riy misralarni eslatadi. Masalan: Ko’za kunda emas, kunida sinadi 4. Maqollarda hayotiy voqea-hodisa haqida qat’iy hukm ifodalanadi. Bu hukm musbat yoki manfiy mazmunda aks etadi. 5.Maqol shaxs hayotidagi xususiy vaziyatni xalq, omma, hayot nuqtai nazardan umumlashtiradi. 6. Maqol matni tilshunoslikda shaxsi umumlashgan gap hisoblanadi. Mahmud Koshg’ariy “Devoni lug’otit turk ” tadqiqotida dala safarlarida yozib olgan 268 maqol matnini keltirgan. Bu namunalar qatorida biroz o’zgarish bilan yashayotgan quyidagilarni uchratamiz: “Otug’ uzguch birla o’churmas” – O’t alanga bilan o’chirilmas; “Tog’ toqqa qavushmas, kishi kishiga qavushar” – tog’ tog’ bilan uchrashmas, odam odam bilan uchrashar. Ayni paytda “Ot tesa ag’iz kuymas” – o’t degan bilan og’iz kuymaydi; “tulki o’z iniga ursa, uzuz o’lur” – tulki o’z iniga qarab hursa, qo’tir bo’ladi kabilar bugungi kunda unutilgan. Ular o’rniga “Holva degan bilan og’iz chuchimas”, “Vataniga tosh otgan , vatangado bo’ladi” degan maqollar ham bor. O’zbek tilida maqol so’zi ikki ma’noni anglatadi. 1.Umuman so’z, kalima, nutq ma’nosida. Masalan: Kremldan keldi sevinch ham shirin maqol Saodatlik soat ekan el bo’ldi masrur.

2. Xalq og’zaki ijodining janri sifatida. Maqol so’zi o’zbek tilida juda qadimdan mavjud, chunki bu so’z o’tmish adabiy yodnomalarda ko’p uchraydi. Bu yodnomalarda maqol so’zi yuqorida aytilgan birinchi ma’noda keladi. XIX asr oxirlariga kelib maqol so’zi folklorda shu janrning nomi sifatida ishlatila boshladi. Jumladan, XIX asrning oxirlari va XX asr boshlarida Turkiston o’lkkasida nashr qilingan turli maktab darsliklariva xrestomatiyalarida maqollardan namunalar berilsa ( “maqol”arabchasini yozamiz) sarlavhasi ostida berilgan. Lekin XX asrning yigirmanchi yillarigacha maqol termini umumlashmagan. 20 – yillardan boshlab Hamza, Abdulla Qodiriy va Sadriddin Ayniylarning asarlarida ishlatila boshlangan. Hozirda esa nazm, nasr va drama asarlarida eng ko’p iste’mol qilinadi. Masalan: Yetimning og’zi oshga yetishsa, burni qonar, degan burungilar maqoli bari menim uchun aytilgan tuyulur * (Hamza, Tanlangan sarlar, O’zdavnashr, T., 1949, 162-bet) Maqol termini bir necha turkiy tillarda: boshqird, qozoq, qoraqalpoq, qirg’iz, turkman , tatar, uyg’ur tillarida uchraydi. Tojik tilida ham bu termin bor. Tojik folklorshunos olimlari maqol termini tojik tilida ruscha “ пословица ” ma’nosini emas, balki ruscha “ поговорка ” terminining muqobili bo’la oladi, deb ko’rsatadilar. * (Zarbulmasal va maqolhoy tojikiy. Dushanba, 1960, 13-bet ) maqol so’zi fors tilida ham tojik tilidagi kabi ma’noga ega. Maqol so’zining ishtirok etishi bilan ham maqollar yaratilgan. Masalan: So’z ko’rki – maqol, er ko’rki – soqol. Bu maqol tatar tilida va qozoq tilida ham mavjuddir. * (Muhammadjon Hakimov , Maqol terminlari haqida, O’zbek tili va adabiyoti jurnali , 1965, ) Xalq og’zaki ijodining maqollar janri tarixiy hayot davomida son va mazmun jihatdan boyish xususiyatiga ega. Ya’ni maqollar zamon o’tishi bilan iste’moldan chiqishi va ayni paytda yangi-yangi namunalari vujudga kelishi mumkin. Maqollarning iste’moldan chiqishida quyidagi omillar sabab bo’ladi: 1.Tarixiy hayotning o’zgarishi. Ijtimoiy hayotda maqolni qo’llash ehtiyojining yo’qolishi oqibatida maqol xalq esidan chiqadi

Omoch seni to’ydirgay, Omboringni to’ldirgay. Omoch ishlatish asta-sekin yo’qola borgan sari bu maqol ham iste’moldan chiqqan. 2. Tarixiy so’zlar ishtirokidagi maqollar vaqt o’tishi bilan yo’qoladi. Qoziga bersang suyar, Bermasang – so’yar. 3. Ayrim maqollar og’zaki ijodning og’zakiligi belgisi ta’sirida yo’qolishi ham mumkin. Bir avlod qo’llamagan maqol o’limga mahkum. Xitoy xonining gazmoli ko’p, lekin o’lchamay kesilmaydi. Ba’zan maqolning bir qismi yashaydi, ikinchisi yo’qoladi. Ash tatig’i tuz jug’rin jemes. (Osh tuz bilan totli, lekin lagan bilan yolg’iz tuzning o’zi yeyilmaydi). Yuqoridagi sabablar maqolning yo’qolishiga olib keladi. Ayni paytda maqollarimiz namunalarining boyish manbalari ham yo’q emas. Ular quyidagilardan iborat: 1.Ijtimoiy hayotdagi o’zgarishlar natijasida yangi maqollar vujudga keladi. Masalan, O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng “Vatanni sevmoq iymondandir” hikmatli so’zini qo’llash ommalashdi. Dastlab bu maqolsifat jumla Abdulla Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” kitobida Muhammad Payg’ambarimiz (s.a.v) hadisi ekani aytilgan edi. Ammo bu hikmatli so’z xalqimiz orasida ko’p qo’llanmagan. Mustaqillikdan so’ng eng ommaviy maqolga aylanib ketdi. 2. Xalq maqollarining yangi-yangi namunalari xalqlar o’rtasidagi iqtisodiy, ijtimoiy aloqalarning rivojlanishi natijasida paydo bo’ldi. “Olma og’ochidan olisga tushmas” maqoli “ Яблока от яблони далеко не падает ” ning tarjimasi. Bugungi kunda bu maqolning kelib chiqishi bizni deyarli qiziqtirmaydi. 3. Yangi maqollarning paydo bo’lishi allomalar, dono adiblar aytgan so’zlar bilan bog’liq bo’ladi. Tarixda biz yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Alisher Navoiy ijodi bilan tanishar ekanmiz aforizm deb atalmish muallifi aniq dono va hikmatli

so’zlarga duch kelamiz. “Oz-oz o’rganib dono bo’lur, qatra-qatra yig’ilib daryo bo’lur” kabi misollar shular jumlasidandir. Maqollar o’z va ko’chma ma’nolarga ega bo’lishi bilan yana ham diqqatga sazovordir. “Yomon xotin olguncha, bo’ydoq yurgan yaxshiroq”, “Qizi borning nozi bor”, “Quda bo’lguncha, ko’p sinash, quda bo’lgach ko’p siylash” kabi maqollar o’z ma’nosida qo’llanadi. Ayrim maqollar faqat ko’chma ma’noda qo’llanadi. “Shamol bo’lmasa daraxtning uchi qimirlamas”, “Egrining omochi yerga botmas”, “O’tin ayirgan bolta maydonda qolar” kabi maqollar bilan tanishganimizda, ko’chma ma’no yashiringanini his qilamiz. Bir qarashda “Shamol bo’lmasa daraxtning uchi qimirlamas” maqoli o’z ma’nosida ham qo’llanadigandek tuyiladi. Ammo bu hikmatli so’zni hech kim o’z ma’nosida deyarli qo’llamaydi. Aslida, hayotda uchrab turadigan turli mish-mishlarning rost ekanligini ta’kidlash maqsadida bu maqolni esga olish odat tusiga kirgan. Yozma adabiyotda maqollardan foydalanishning uch ko’rinishi mavjud: 1.Xalq maqoli aynan keltiriladi. Alisher Navoiydan Muqimiygacha, Cho’lpondan O’tkir Hoshimovgacha o’z asarlartida fikrni ixcham va tushunarli ifodalash maqsadida maqol matnidan aynan foydalanganlar. “Masaldurkim, uyqu o’limdir” (Alisher Navoiy) “Otning o’limi, itning bayrami” (Abdulla Qahhor) 2. Maqoldagi ayrim so’zlar o’zgaradi, ma’no saqlanadi. “Otalarda bir so’z bor, eshit og’ajon, Bosgan izidan qaytmas, o’lsa ham arslon” (Hamza). Bu misralarda shoir “Arslon izidan qaytmas, yigit so’zidan” maqolidan ijodiy foydalangan. 3. Shoir biror fikrni maqoldagi ma’nodan foydalanib ifodalaydi. Bir qarashda bu fikr mustaqildek ko’rinadi. Fikr yuritsak, adibning xalq maqollaridagi ma’noni o’ziga xos boshqa so’zlar bilan ifodalaganini anglaymiz. Masalan, Alisher Navoiy g’azallaridan birida “O’lturur mahramni sulton ganji pinhon aylagach”, - degan misra bor. Unda xo’jayin, sulton, hokim xazinasini yashirishni mahramiga, ya’ni

eng yaqin xizmatlarini bajaruvchi xizmatkoriga buyurishi, xazina biror yerga ko’milganidan so’ng ortiqcha guvohdan qutilish uchun uni o’ldirish aytilgan.

I.2. Xalq iboralarining janr xususiyatlari Xalq og’zaki ijodining barcha janrlari singari iboralar ham g’oyat muhim ahamiyatga egadir. Iboralar maqol yoki XOI ning boshqa turlari kabi alohida bir janrdir. Bu janr ham xalqning tarixini, maishiy hayotini unda mavjud bo’lgan voqealarni, xarakterli hodisalarni, jamiyatdagi ayrim shaxslarning xulq-atvorini aks ettiradi. Iboralarda maqollarda bo’lganidek, umumlashgan xulosalar ifoda etiladi, ya’ni turmushdagi voqealarga, ayrim shaxslarning xulq-atvoriga nisbatan xulosalar chiqariladi. Professor Shavkat Rahmatullayev iboraning ikki xil tushinilishini aytadi: 1)Tor tushunish – bunda tilshunoslikdagi frazemani nazarda tutishlarini aytadi 2) Keng tushunish – bunda ibora badiiy janrlarning ichida yuradi. Prof Sh. Rahmatullayuev iborani keng tushunishini ta’kidlaydi. Iboralar qadimgi urf-odatlar orqali, hatto qabilachilik davridagi urf-odatlar orqali ham tug’ilib kelgan. Bunday iboralar dastlabki yaratilgan vaqtda ma’joziy ma’noga ega bo’lmagan, u keyinchalik borib majoziy ma’noni, ko’chma ma’noni kasb qilgan: “popugi pasayib qoldi” iborasining yaratilish tarixi quyidagicha: podshalar, xonlar, amirlar hukmronlik qilgan davrda bir shaxs yangi amalga tayin qilinar ekan, uning bosh kiyimiga mansabiga qarab qush patidan qilingan jig’a- popuk sanchar edilar. Katta mansabdorlar qimmatbaho oqqu qushining patidan qilingan jig’a-popukni, kichikroq mansabdorlar esa pastroq, ukkining patidan qilingan kalta jig’a-popukni bosh kiyimlariga sanchib yurar edilar. Yuqori mansabdor o’z amalidan olinib, pastroq amalga qo’yilsa, uning bosh kiyimidagi jig’a-popugi ham kaltaroq patdan bo’lar edi. buni ko’rgan kishilar o’zaro amaldorning “popugi pasayib qolibdi-ku” – der edilar. Bu hozirgi vaqtda tilimizda qo’llanib kelayotgan “popugi pasayib qoldi” iborasining yaratilish davridagi to’g’ri ma’nosidir. Ammo bu ibora hozirgi zamonamizdato’g’ri ma’noda emas, faqat majoziy ma’nodagina ishalatiladi, ya’ni oila a’zolariga, xalqqa yoki oshna- og’aynilariga do’q qilib, o’zining noo’rin noto’g’ri fikrini o’tkazmoqchi bo’lgan, yoki xalqqa o’zini yuqori ko’rsatib yurgan va bir necha kundan so’ng o’sha

holatidan qaytib, shirinso’z bo’lib qolgan odamga nisbatan xalq “popugi pasayib qolibdi” iborasini ishlatadi. O’zbek xalq iboralarida tarixiy, ijtimoiy voqealar bilan birga oilaviy hayot, odamlarning o’zaro munosabatlari, xulq-atvori, kishilarning qilmishlari ks etadi. Masalan, bir kishi o’ylamasdan bir ishni qilib qo’yadi yoki biro damning yomonligini bilmasdan, o’sha odam bilan munosabatda bo’ladi. U odam yomonlik qilib ketadi. Shunday vaqtda o’ylamay ish qilgan odamga qarat “O’zing pishirgan osh, aylanib ichasan, o’rgilib ichasan” degan iborani ishlatadilar. Iboralar obrazli gaplardir. Bunda istiora, jonlantirish, o’xshatish kabi badiiy vositalar asosiy o’rinji egallaydi. Masalan, “ko’zini shira bosib qolibdi’ iborasi majoziy ma’noda ishlatilnsa, “safar qochdi” jonlantirish, “suvga tushgan bulka nondek” o’xshatish ma’nosida ishlatiladi. Shuni ham aytib o’tish kerakki, iboralarning aniq ma’nolari nutqdagina yaqqol ko’zga tashlanib turadi. Ba’zi iboralar xalq latifalari, masallari orqali tug’ilgan. “Dumi xurjunda” iborasi Afandi latifasi orqali ommalashgan. Masalan: Afandi eshagini yuvib, tarab, bozorga sotgani olib ketayotganda, loyga botib qolib, dumi loy bo’libdi. Eshakning dumini yuvib o’tirishga erinib, shartta kesib, dumini xurjunga solibdi va bozorga jo’nab qolibdi. Xaridorlar “Afandi, eshagingizning dumi qani?” – deb so’rasalar, Afandi: “Dumi xurjunda!” – deb javob beribdi. Mana shu latifadan “Dumi xurjunda”, “ish xurjun” kabi iboralar yaratilgan. Xuddi shuningdek, “berdisini aytguncha urib o’ldiradilar” iborasi ham latifadan oilngan. Ba’zi iboralar bir narsani ikkinchi narsaga o’xshatish orqali ham maydonga keladi. Bunday iboralar o’xshatish shaklida ishlatiladi. Masalan: suvga tushgan bulka noonday bo’shashib o’tiribdi, itdan qo’rqqan mushukdek va boshqalar. Iboralarning ba’zilari maqollarga o’xshagan ohangdor bo’ladi. Bunday ohangdorlik kishining xotirasida uzoq vaqt saqlanib qolishiga yordam beradi. Bunday ohangdor iboralar mazmunning ochiq ravshanligi, kishiga ta’sirchanligi bilan ko’zga tashlanib turadi: “borida chora-chora, yo’g’ida banda bechora” Ba’zi iboralarning qofiyalari o’sha ibora misralarining oxirida kelsa, ba’zi iboralarning qofiyalari o’rtada – kesimdan ilgari keladi: “men bog’dan kelsam, u

tog’dan keladi”, “men ashtdan gapirsam, u dashtdan gapiradi”. Ba’zan iboralar ichki qofiyalarga ega bo’ladi: “boyagi, boyagi boy xo’janing tayog’i”, “xalala xo’p, kunjara ko’p” Iboraning tuzilishida eng muhim xususiyatlardan biri unli yoki undosh tovushlarning takrorlanib, kelishi va shu orqali jumlalarning ohangdor bo’lishidir. Masalan, “so’k oshiga surnay”, “kulini ko’kka sovurdi”, “tog’ni ursa talqon qiladi” va boshqalar. Ko’p iboralar sintaktik qurilishi jihatidan birgina gapdan yoki qo’shma gaplardan tuziladi. Masalan: “uzatgan oyog’ini yig’maydi”, “oyog’i chiqib qolibdi- ku”, “ichidagining borini to’kib soldi” iboralari soda gapdan tuzilgan bo’lsa, “bodi kirib, shodi chiqadi”, “oq it kirib, qora it chiqadi”, “osmon qo’lida bo’lsa, tashlab yubora qolsin” kabi iboralar qo’shma gaplardan tuzilgan. Xullas, iboralar xalqning ijodiy boyligidir. Yozuvchilarimiz, tanqidchilarimiz va publitsitlarimiz xalqimizning bu boy xazinasidan mamnuniyat bilan foydalanadilar. Xalqning bu iboralari turmush voqealarini, kishining xarakterini to’g’ri va haqqoniy aks ettirgani uchun, uzoq vaqt yashaydi va ishlatiladi.

I.3.Xalq matallarining janr xususiyatlari Matal – u yoki bu hayotiy voqelikka emotsionallik ekspressiv tus beruvchi, xalq orasida tarqalgan ifodalar, XOI janrlaridan biri. Matal xalq maqoli bilan ba’zi o’xshashliklarga ega bo’lsa-da, lekin o’ziga xos jihatlari bilan undan farqlanib turadi Matallarning paydo bo’lishi nutqda turg’un obrazli iboralarning yuzaga kelishi bilan bog’liqdir. Matallar so’zning ko’p ma’noliligiga tayanganligi uchun nutqiy frazeologik iboralarga qarama-qarshi holda ifodadagi o’xshatish va qiyoslashlarni kuchaytiradi. Shuning uchun ham ularda qiyoslanuvchi elementlarning tafovuti yaxshi saqlanadi. Matallar hamma vaqt tarkibi qanday bo’lishidan qat’iy nazar, grammatik jihatdan gapning bir bo’lagi bo’lib keladi. “Qil uchida turibman”, “Semizlikni qo’y ko’taradi”, “Tuyaga yantoq kerak bo’lsa, bo’ynini cho’zar”, “Bekorga mushuk oftobga chiqmaydi”.(Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o’zbekcha lug’ati) Matal – ko’chma ma’noda ishlatiluvchi xalq majoziy iboralarining bir turi. Matal o’z ma’nosidan boshqa ma’noga ko’chirilgan so’z birikmalaridan iborat bo’ladi, unda o’xshatish, kinoya, qochirma so’z va boshqa til vositalari qo’llaniladi. Matalda majoziy iboraning o’z asl ma’nosi bilan ko’chirilgan ma’nosi o’rtasida yaqin munosabat, mantiqiy bog’lanish bo’lishi shart. Masalan: o’rinsiz aytilgan gap ma’nosi “tomdan tarasha tushganday”, har bir ishni ustasi qilsa – yaxshi mazmuni “chumchuq so’ysa ham qassob so’ysin”, har bir ishni o’z vaqtida bajarish afzalligi “temirni qizig’ida bos” iboralari orqali bayon etilgan. Ana shunday iboralar matallardir. (adabiyotshunoslik terminlari lug’ati) Matal, odatda, notiq nutqi tarkibiy qismini tashkil etadi, ammo mustaqil qo’llanganda tugal fikr anglatmaydi. Masalan, xalqimizda “Yaxshi gap bilan ilon inidan, yomon gap bilan qilich qinidan chiqar” degan maqol bor. Agar maqolning yarim matnini “Falonchi ilon inidan chiqadigan qilib gapirdi” tarzida qo’llasak, biz matal aytgan bo’lamiz. Chunki “ilon inidan chiqadigan” so’z birikmasi alohida aytilsa, mustaqil ma’no anglatmaydi. Ma’lum bo’ladiki, matal shaxs nutqini go’zallashtirish uchun xizmat qiladi xolos.(O. Madayev)

“Matal” terminining topishmoq ma’nolari haqida Z.Husainova fikr yuritib, etimologiyasi to’g’risida yozadi: “Matal bilan masal o’rtasida lingvistik birlik bormi, ya’ni bu ikkala so’zdagi t bilan s tovushlari o’rtasida fonetik hodisa ro’y berib, s t ga ko’chganmi- yo’qmi, bu haqda biz qat’iy fikr ayta olmaymiz” (Zubayda Husainova, topishmoq terminlari, “O’zbek tili va adabiyoti masalalari” , 1960, N 3 , 32-bet) Matal so’zini masaldagi s ( ﺜ ) ning t ( ت )ga o’tishi natijasida kelib chiqqan deb aytish mumkin. Arab tilidan boshqa tillarga o’tgan ba’zi so’zlarda tovush almashinishning yuqoridagi hodisasini ko’rish mumkin. Jumladan, hozirgi zamon o’zbek tilidagi xizmat so’zi arabcha xidmat ( ) so’zidagi d ning z ga o’tishidan; mahsum so’zi arabcha mahdum ( ) so’zidagi d ning s ga o’tishidan hosil bo’lgan. Shunday qilib, matal masaldan o’zgarib, mustaqil so’z holiga kelib bir necha tillarga kirib ketgan. Matal afg’on tilida maqol uchun yetakchi termin hisoblanadi. Matal ko’pchilik turkiy tillarda uchratilmaydi. Matal o’zbek mumtoz adabiyotida uchramaydi. Keyingi davr yozuvchilarining asarlarida kam ko’rinadi. Jumladan, Mirzakalon Ismoiliyning “Farg’ona tong otguncha” romanida uch marta termin sifatida keltirilgan. Matal termini, yuqorida aytib o’tilganidek amaliyotda maqolning boshqa terminlari bilan aralash ishlatilaveradi. Matal termini o’zbek tilining Surxondaryo, Samarqand va Farg’ona viloyatidagi ba’zi shevalarida ertak ma’nosini ham beradi (M. Afzalov, ertak janri, “O’zbek tili va adabiyoti masalalari”, 1961, 6-bet) Ko’pgina olimlar maqoldan matalning farqini ko’rsatishga, ularning chegaralarini belgilashga uringanlar. Shulardan biri XIX asrning ulkan tadqiqotchisi V, Daldir. U o’zining mashhur “ Пословицы русского народа ” to’plamining kirish qismida shunday yozgan edi: “Matal, xalqning ta’rificha, g’uncha, maqol esa, meva; bu ta’rif juda ham to’g’ri”. Uning fikricha, maqol to’liq, tugal mazmun, hukm anglatuvchi gap bo’lsa, matal ko’chma ma’no ifodalovchi ibora; u maqolning yarmidir. M. A Ribnikova ham matalga nutq parchasi, ibora,

hukm elementi sifatida qaraydi. Bizningcha , maqol va matallar o’zaro farqlanuvchi jihatlarga asoslangan ikki mustaqil, lekin bir-biriga o’tib turuvchi janrlar hisoblanadi. “Matal” so’zi turkiy xalqlar orasida turlicha ma’nolarda qo’llaniladi. U topishmoq, hikmatli so’z, ertak, umuman, hikoya qilish, naql qilish, hikmat aytish ma’nolarida ishlatiladi. U termin sifatida o’zbek folklorshunosligida paremalarning bir turini ifodalaydi. Shuning uchun ham u turli lug’atlarda turlicha izohlangan. Jumladan, “O’zbek tilining izohli lug’ati”da bu atamaning ikki ma’no anglatishi va u arab tiliga mansub so’z ekanligi ko’rsatiladi. Lug’atlarda izohlanishicha, matal “tugal ma’no ifodalaydigan obrazli ibora, hikmatli so’z”dan iborat. Bu izoh xalq matallarining ham poetik, ham semantik, ham struktural tabiatini nisbatan aniq ifodalab beradi. Ammo lug’atda ko’rsatilganidek, “matal” so’zi aynan shu shaklda arab tiliga oid lug’atlarda uchramaydi. Matalning janr xususiyatlari quyidagilar: 1.Matal aniq, tugal fikr anglatmaydi. Ular obrazli birikma yoki ibratli gapdir. 2. Matal asosida chiroyli, obrazli, ammo tugal bo’lmagan ifoda yotadi. Binobarin, matal ixcham, bir tarkibli kompozitsiyaga ega bo’ladi. 3. Matallar lokal qo’llanish chegarasiga ega bo’lib, ular hech qachon millatlararo iste’mol doirasida uchramaydi 4. Matal nutqda ko’rsatish vositasi sifatida qo’llaniladi.

II bob. O’zbek xalq maqollari, matallari va iboralarida mazmun munosabati II. 1. Xalq maqollarida tugal mazmun ifodasi Maqollar O’XOI ning ommaviy janrlaridan biridir. Asrlar davomida og’izdan og’izga o’tib kelgan maqollar xalqimizning dunyoqarashi, jamiyatga bo’lgan munosabati, axloqiy normasini, tarixi va ruhiy holatini ifodalaydi. Maqollar o’zining tuzilishi jihatidan qisqa, lo’nda, puxta, mantiqli, fikran tugallangan va siqiq ishlangan bo’ladi. Maqollarda hayotiy tajribalar natijasida kelib chiqqan qimmatli fikrlarning xulosasi ifodalanadi. Maqollar ko’pincha poetik formaga ega bo’ladi. Ular o’zining ixcham, pishiq va puxta ishlanganligi bilan ham XOI ning boshqa turlaridan farq qiladi. Maqollar chuqur va mukammal mazmunga ega bo’lib, ularda mehnatkash xalqning donoligi, milliy an’analari, uzoq asrlik hayotiy tajribalari hamda mehnat yakunlari mujassamlanadi. Folklor asarlarining boshqa hamma janrlari kabi maqollarda ham mehnatkash xalqning orzu-umidlari, vatanparvarlik, insonparvarlik xislatlari, qisqasi barcha ijobiy fazilatlari aks etgan bo’ladi. Shu sababdan ham ularning tarbiyaviy ahamiyati g’oyat kattadir. O’zbek xalq maqollarining tematikasi boy va badiiy jihatdan rang-barangdir. Turmushning hamma sohalarida: mehnat jarayonida, jonli suhbatlarda, yozma adabiyotlarimizda maqol va hikmatli iboralar juda ko’p ishlatiladi. Anglatilmoqchi bo’lgan fikrlar obrazli qilib ifodalanadi. Shuning uchun ham xalqimiz “So’zning ko’rki - maqol”, “Yaxshi naql – tomiri aql”, “Otalar so’zi – aqlning ko’zi” deb bekorga aytmaganlar. Maqollar folklorning boshqa janrlari, jumladan, dostonlarda, ertaklarda, qo’shiqlarda ham ko’p uchraydi.

Shuningdek, ko’pchilk xalq ertaklarining oxiri ham, qissadan hissa tarzida, maqol yoki tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan biron bir pand-nasihat bilan tugaydi.(“O’zbek xalq maqollari, T, 1978, ”) Bahodir Sarimsoqov maqollardagi keng mazmun haqida gapirar ekan, o’zining “Badiiylik asoslari va mezonlari” asarida buni bir maqol misolida izohlab shunday deydi: - “”Bug’doy noning bo’lmasin, bug’doy so’zing bo’lsin” maqolini oling. Birgina shu maqolda shirin so’zlik, odamiylik, lutf-ehson, mehmondo’stlik haqidagi xalqning ko’p asrlik tajribalarida jamlangan xulosalari mujassamlashgan. Agar birgina shu maqol mavzuida, unda ifodalangan g’oyani ifodalovchi epik, lirik va dramatik asarlar yaratilmoqchi bo’lsa, o’nlab roman, yuzlab hikoya, yuzlab she’r yoki doston , ko’plab dramalar yozish mumkin. Shunda ham mavzu va g’oya maqoldagidek aniq, lo’nda va yorqin ifodalanmaydi.” Bu fikr ixcham shakl, keng mazmun uchun bildirilgan eng aniq xulosadir. (Bahodir Sarimsoqov, Badiiylik asoslari va mezonlari, T, 2004, 89-bet). Maqol mustaqil folklor janri sifatida qator o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bu xususiyatlar uni boshqa aforistik janrlardan keskin farqlab turadi. 1.Maqol hamma vaqt aniq, tugal fikr anglatadi. Bu fikr esa qat’iy, lo’nda xulosa sifatida ifodalanadi. Fikriy lo’ndalik esa fikrni ixcham ifodalashga imkon beruvchi ikki mantiqiy markazdan tashkil topgan yaxlit kompozitsiya asosida yuzaga keladi. Shuning uchun ham maqolda biror ortiqcha so’z, ortiqcha tasviriylik va tavsifiylik uchramaydi.chunki maqoldagi ixcham fikrning o’zi estetik jihatdan katta mohiyat kasb etadi. Bu mohiyatning yuzaga chiqishi hamma vaqt ixcham badiiy shakl vositasida amalga oshadi. 2. Maqol uchun ma’lum bir fikrni mantiqiy izchillikda va qat’iy qutbiylikda ifodalash xarakterlidir. Qaysi bir maqolni olmang, u voqelikni mudom yo keskin salbiy nuqtayi nazardan baholaydi. Mana shuning uchun ham izchil mantiqiy qutbiylikni ifodalashda ikki qismdan iborat tuzilishga ega bo’lgan badiiy shakl yetakchi rol o’ynaydi. 3. Maqol asosida ibratomuz tugal fikr yotadi.

4. Maqollar o’z ham ko’chma ma’nolarda qo’llanish imkoniyatiga egadir. Bu xususiyat maqollarning tematik doirasini, qo’llanish chegarasini kengaytiradi. Shuning uchun ham maqol bir yoki bir necha xalqlar orasida keng tarqalgan bo’ladi. 5. Maqol nutqda dalillash, isbotlash vositasi sifatida qo’llaniladi. Bulardan tashqari maqollar folklorning boshqa janrlari uchun taalluqli bo’lgan umumiy xususiyatlarga ham ega. Shunday xususiyatlardan biri maqolning juda sekinlik bilan yaratilishi va yo’qolish xususiyati, tilda g’oyatda turg’unligi hisoblanadi. Bu xususiyat bevosita maqol mazmuning shakliy jihatiga uzviy bog’liqligi bilan izohlanadi. Ma’lumki, har qanday fikr ibratli bo’la olmaydi va har qanday ibratli fikr maqol bo’la olmaydi. Shunday ekan, ibratli fikrning maqolga aylanishi uchun ayrim shartlar mavjud. Birnchidan, maqolga aylanuvchi fikr xalqning ko’p yillik ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, hayotiy tajribasida sinalgan bo’lishi lozim. O’shanda u fikr ibratlilik kasb etadi, kishilarni ishontira oladi. Ikkinchidan, maqolda ifodalangan fikr umuminsoniy xarakter kasb etishi lozim. Uchinchidan, har ikki shartga javob beruvchi ibratli fikr ixchan, mukammal, badiiy jihatdan puxta kristall shaklga ega bo’lishi kerak. Ko’rsatilgan ana shu uch shart to’liq yuzaga chiqqandagina, ibratomuz fikr maqolga aylanadi. Xalq maqollarining xalq hayoti bilan chambarchas bog’liqligi ularning milliy o’ziga xosligini, ayni paytda, umumbashariy xarakterini belgilab beradi. Bu ikki jihat o’zbek xalq maqollarining tematikasida, voqelikni aks ettirish tarzida, badiiy- tasviriy vasitalarida va, nihoyat, tilida o’z ifodasini topgan. Mana shu jihatdan qaralsa, o’zbek xalq maqollarining ikki katta qismdan iboratligini ko’rish qiyin emas. 1.O’zbek va boshqa xalqlar aforistik ijodida mavjud bo’lgan maqollar, boshqacha aytganda, o’zbek xalq maqollari sirasida mavjud bo’lgan va boshqa xalqlarda ham uchrovchi paremiologik qatlam. Bu qtalamga mansub maqollar o’zlarida umuminsoniy jihatlarni ulug’lashi va ibrat qilib ko’rsatishi kabi xususiyatlari bilan

milliy paremiologik materialga singishib ketgan. O’zbek xalq maqollari doirasidagi bu qatlam, bir tomondan, bevosita shu xalq hayoti, taraqqiyot darajasining mahsuli sifatida vujudga kelgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, o’zga xalqlar paremiologik boyligi ta’sirida payda bo’lgan. 2. Faqat o’zbek xalqi hayotini, dunyoqarashi va turmush tarzini, etik va estetik normalarini, urf-odatlarini ifodalovchi maqollar, boshqacha aytganda, o’zbek xalq maqollari orasidagi milliy paremiologik qatlam. Bu qatlamga mansub paremik materialning milliy o’ziga xosligi quyidagi jihatlarda yorqinroq namoyon bo’ladi: a) bevosita o’zbek xalqining ijtimoiy -siyosiy, iqtisodiy- madaniy va maishiy hayotini aks ettirishda; b) o’zbek xalqiga xos xarakter-xislatlarning ishonarli ifodalanishida; c) o’zbeklarga xos toponimika, flora., faunaning ishtirok etishida; d) o’zbeklarga xos urf-odat, hamda ,marosimlarning mavjudligida; e) badiiy tilida. Xalq maqollarining tematikasini, g’oyaviy tematikasini aniqlamoq natijasida turmushning muayyan tomonlari xususida qanday xulosalarga kelinganligi to’g’risida fikr yuritmoq va shu asosda tegishli xulosalar chiqarmoq uchun maqollarni tasnif qilish kerak bo’lgan. Bu narsaning zarurligiga folklorshunos olimlar va maqollarni nashrga tayyorlovchilar qariyb bir yarim asrdan buyon ahamiyat berib kelganlar. Ana shu davr ichida maqollarni to’plab, nashr ettirganlarning har biri ularni o’zicha tasnif qilgan. Natijada tasnifning bir necha turi vujudga kelgan. Bu turlarning asosiylarti quyidagilar: alifbo tartibi; maqoldagi asosiy so’zga qarab tasnif etish tartibi (bu ayni paytda leksik yohud qomusiy tasnif deb ham yuritiladi); monografik tasnif; genetic tasnif; tematik tasnif. Maqollarning bir muncha to’plami tasnif qilinmay, duch kelgan maqol tartibsiz ravishda qog’ozga tushirilib, nashr etilaverilgan “Maqollar ulardan anglashiladigan tushunchalarga qarab joylashtirilsa, xalq ruhiyatining chinakam ocherki vujudga keladi”, deb yozgan edi taniqli rus tilshunosi va paremiologi V. I. Dal.

Bu tasniflarga tayanilgan holda o’zbek xalq maqollari, asosan, alifba va tematik jihatdan tasnif qilingan. Xususan, 1960-yilda nashr etilgan “O’zbek xalq maqollari to’plami” 32 mavzuga, 1978-yilda nashr ettirilgan “O’zbek xalq maqollari” esa 34 mavzuga ajratilgan. Bu mavzular quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. El-yurt, vatan va vatanparvarlik haqida; 2. Tinchlik-omonlik va osoyishtalik haqida; 3. Yer-suv, dehqonchilik, chorvachilik va mehnat, mehnatsevarlik haqida; 4. Do’stlik, ahillik, ittifoqlik va noittifoqlik haqida; 5. Ilm-fan, hunar, madaniyat va san’at haqida; 6. Donolik va nodonlik haqida; 7. Mardlik, nomardlik, insoniylik va saxiylik haqida; 8. Botirlik va qo’rqoqlik haqida; 9. Xushyorlik va ehtiyotkorlik haqida; 10. Ishq-muhabbat, go’zllik va vafo haqida; 11. Oila va qarindosh-urug’chilik hamda qo’ni-qo’shnichilk haqida; 12. Or-nomus, odob, tarbiya, kamtarlik, tanqid, kattalarga hurmat-izzat va kichiklarga mehribonchilk haqida; 13. Qadr-qimmat haqida; 14. Mehman va mehmondo’stlik haqida; 15. Til, yaxshi so’z, yomon so’z, yaxshilk va yomonlik haqida; 16. To’g’rilik va egrilik haqida; 17. Tadbirkorlik va epsizlik haqida; 18. Borlik-yo’qlik, iqtisod va tejamlilik haqida; 19. Qanoat va sabr-toqat haqida; 20. Tozalik va sog’liq haqida; 21. Orau-havas, ishonch, umid va umidsizlik hamda tavakkalchilik haqida; 22. Maqtanchoqlik vamanmanlik haqida; 23. Yomonlik, yolg’onchilik, ayyorlik, ishyoqmaslik, tekinxo’rlik, o’g’rilik va muttahamlik haqida;

24. Baxillik, ochko’zlik, ta’magirlik, xasislik va qizganchiqlik haqida; 25. Hayvonlar va boshqa jon-jonivorlar haqida; 26. Tabiat va tabiiiy hodisalar haqida; 27. Majoziy ma’nodagi maqollar; 28. Ibratli maqollar. Bundan tashqari1988-yilda Shotursun Shomaqsudov hamda Shuhrat Shorahmedovlar tomonidan tartib berilgan “Nega shunday deymiz” maqollar to’plami alifbo tartibida keltirilgan. Xullas, xalq maqollarida qaysi mavzu, hayotning qaysi sohasi haqida fikr yuritilmasin, tanlangan muammo har tomonlama, atroflicha yoritiladi. Bularning hammasi o’zbek xalqining asrlar davomida naqadar dono va aqlli ijodkor farzandlarga ega ekanini dalillaydi.

II. 2. Xalq iboralarida majoziy fikr Maqollar qanchalik tarixiy, maishiy hayot bilan, ijtimoiy masalalar bilan maydonga chiqqan bo’lsalar, iboralar ham xuddi shu xilda hayotiy voqealar, ijtimoiy-tarixiy hodisa yoki maishiy hayot bilan bog’langan holda paydo bo’lganlar. Maqolda xalqning hayotiy tajribalari, tarixiy, ijtimoiy voqealar qanday ixcham, aniq va ravshan qilib ifoda etilsa, iboralatda ham xuddi shu xilda ixcham, ravshan qilib ifoda etiladi. Ibora bilan maqol orasiga keskin chegara qo’yib bo’lmaydi. Lekin shunga qaramay, bu ikki janr orasida ma’lum darajada farq bo’lishi mumkin. Maqollarning hammasi majoziy ma’noda bo’lavermaydi (ishlasang tishlaysan, dehqon bo’lsang shudgor qil), ammo iboralarning deyarli hammasi majoziy ma’noda ishlatiladi: tegirmonga tushsa butun chiqadi; halvo degan bilan ogh’iz chuchimaydi; qo’li egri; tili achchiq va boshqalar. Bu iboralar obrazli ifodalar bo’lib, bularda muhokamali fikrlar aks etmaydi. Ibora xalq so’zida, suhbatida, nutqida maqolga qaraganda ko’proq ishlatiladi. Jonli tilda ba’zi iboralar maqolga, ba’zi maqollar esa iboraga yaqin turadi. XIX asrning birinchi yarmidagi tadqiqotchi I. Snegirev “Ba’zi bir iboralar maqoldan, ba’zi bir maqollar esa, aksincha, iboralardan kelib chiqqan” degan edi. Masalan, “itni erkalatsang, og’zingni yalaydi”, “shakarning ozi shirin” kabi iboralar maqolga ancha yaqin turadi. Ibora obrazli ifodalar bo’lifi nuqtayi nazaridan maqollarga qaraganda ko’proq til hodisalari bilan yaqinlashadi. Masalan, “moshxo’rdaga qatiq bo’lma” iborasidan har bir narsaga, o’zing bilmaydigan ishga aralashaverma ma’nosi anglashiladi. Bu ibora xalq tiliga ancha yaqin ruradi va undan ajratib bo’lmaydi Iboralarda maqollarga qaraganda, milliylik, umumxalq ahamiyatiga ega bo’lish ko’proq ko’zga tashlanadi. Masalan, “ko’ngli kir odam” iborasida “kirlik” kiyimga, badanga nisbatan ishlatilgan taqdirda to’g’ri ma’no, ammo ko’ngilga nisbatan ishlatilsa, majoziy ma’no kasb qiladi, yoki “ko’zi ochiq ketdi” iborasida esa yosh yoki bolasi bo’lmay o’tgan odamga nisbatan ishlatiladi.

Maqollarda dangasalar, yalqovlar ayblangani kabi iboralarda ham bular ayblanadilar, xalq o’z iboralarida tekinxo’r shaxslardan, dangasa va tanballardan kuladi, ularni masxara qiladi. Xalq tekinxo’rga qarshi achchiq kinoya bilan “is chqqan joydan qolmaydi” , “ko’zi also to’ymaydi” kabi iboralarni, makkor, hiylakor va ish ko’zini biladigan odamlarga nisbatan “pix yorgan kishi”, soda tabiatli , hech narsani o’ylamay gapiraveradigan kishilarga qarata “dumbul”, “bir qop yong’oq” iboralarini, shuningdek, baxti kelib turgan odamga nisbatan “oshig’i olchi” iboralarini ishlatadi. Badiiy obrazlikning tipik formalaridan biri kinoyadir. Kinoya istehzo, piching, kesatiq ma’nolarida ishlatiladi. Xalq yalqov, makkor, takabbur, amalparast, g’iybatchi, axloqsiz, ichkilikxo’r, o’z shaxsiy manfaatini ko’zlaydigan, muttaham, xalq mulkini talon-taroj qiladigan, laganbardor kishilarni juda yomon ko’radi. Bunday odamlarni ertaklarda, dostan va maqollarda qatiq qoralagandek, iboralarda ham shunday odamlardan qattiq nafratlanadi va jirkanadi. Masalan, “ko’zini shira bosib ketibdi”, “otdan tushsa ham egardan tushmaydi”, “osmondan oyog’ini uzatib tushganmi?”, “do’ppining tagida odam bor”, “besh panjasini og’ziga tiqadi”, “ilonning oyog’ini sanagan” “ilonning yog’ini yalagan”, “o’pkangni bos”, “labiga kesak surtib ketdi”, “yo’rg’a bo’lib qolibdi” kabi iboralar kishilarning salbiy xarakterini ochishga qaratilgan. Jamiyatdagi ayrim shaxslarning salbiy xarakterini yo’q qilish, uni tarbiyalashmaqsadida xalq shunday kinoyaviy iboralarni yaratadi. Bunday iboralar xalq ijodiyotiga xosdir. Xalq kishidan farosatli, serfahm, irodali bo’lishni, chuqur fikrga ega bo’lishni, og’ir tabiatli, sabot-matonatli, rostgo’y, haqiqtchi bo’lishni talab qiladi. Shuning uchun xalq yaratgan iboralarida kinoya ma’nosi keng o’rin egallaydi. Mana shu kinoya orqali xalq yomon odamlarni tarbiyalaydi. Iboralar faqat obrazli xarakterga ega bo’lmay, balki uning uslubiga ham ancha yaqin turadi. Garchi bunday iboralar majoziy ma’noga ega bo’lsa ham, ularning kesimi (fe’l) dab u ta’lim va nasihat aks etadi. Masalan, “gapinggga tuz sol”, “ko’nglining kosasini sindirma”, “yarasiga tuz sepma”, “dardiga malham bo’l” kabi iuboralar nasihatomuz fikrlarni ifodalaydi.

Yuqorida aytganimizdek maqollarni to’g’ri va majoziy tushunishimiz mumkin, ammo iboralar doim majoziy tushiniladi. Bu xususiyat maqol va iborani bir-biridan farqlab turuvchi asosiy belgi sanaladi. Masalan “It qutursa, egasini qopar” maqolini to’g’ri ma’noda ham tushunish mumkin, ya’ni it quturganda uning ko’ziga birinchi egasi ko’rinadi va u o’z-o’zidan zahrini egasiga sochadi. Lekin bu, maqolni tushunishdagi asosiy jihat emas. Agar biz maqollarni to’g’ri ma’noda tushunsak, uning ibratlilik xususiyati yo’qoladi. Aslida biz bu maqolni quyidagicha tushunsak u hikmatlilik vazifasini o’tagan bo’ladi: Ba’zi noqobil farzand yo shogird voyaga yetib, ilm-hunarga yohud biror mansabga, boylikka ega bo’lgach o’zini shu darajaga yetkazgan, ta’lim-tarbiya bergan, boqqan, yedirib-kiydirgan, kasb-hunar o’rgatgan odamni endi mensimay, hurmat qilmay qo’ygan kimsalarni nazarda tutgan. “Oyog’i olti, qo’li yetti” yeti iborasi ishlatilganda biror shaxsning oyog’I oltita yoki qo’li yettita bo’lganini tasavvurga sig’dirish mumkin emas. Shuning uchun bu iborani o’z ma’nosida tushunib bo’lmaydi, uni majoziy ma’nosida tushunsak iboraning mohiyati kelib chiqadi: Haddan tashqari o’z hayotidan mamnun yoki katta muvaffaqiyatga erishgan odamlarga va bosar-tusarini bilmay, shoshib qolgan odamlarga nisbatan ishaltiladi. Xullas, xalq iboralari majoziy fikr ifodalashning asosiy vositasi bo’lib, bu aforistik birlik orqali tarbiyaviy munosabat ham amalga oshadi.

II. 3. Xalq matallari nutq bezagi Yuqorida ta’kidlaganimizdek xalqimizning aforistik ijodi shu darajada murakkab, serqirra va ko’p janrliki, uning tabiatini birgina maqol yoki hikmatli so’z atamasi bilan ifodalab bo’lmaydi. Shuning uchun hozirgi paytda o’zbek folklorshunosligida ham xalqimiz yaratgan barcha aforistik va didaktik merosning janriy chegaralarini aniqlash davom etmoqda. Shu jihatdan qaraganda maqol, matal, aforizm, xalq iboralari, naql kabi terminlari adabiy janrlar nomlari sifatida aforistik va didaktik ijodning muayyan namunalariga nisbatan qo’llanilib kelingan. Masalan, naql didaktik xarakterdagi kichik-kichik hikoyatlarga nisbatan qo’llansa, aforizm yirik ijodkorlar, olimlar, davlat arboblari asarlarida uchrovchi yoki yaratilishi jihatidan shunday shaxslarga mansub bo’lgan, ammo tilimizda faol qo’llanuvchi hikmatli so’zlarga nisbatan ishlatilgan bo’lsa, maqol va matalning termin sifatida qo’llanish xususiyatlari haqida ham shu xilda mulohazalar bildirish mumkin. Ta’kidlab o’tganimizdek xalq matallari notiq nutqining tarkibiy qismini tashkil etadi, ammo mustaqil qo’llaganda tugal fikr anglatmaydi. Matalga berilgan bu kabi ta’riflar o’z-o’zidan maqol va matal orasiga chegara qo’yish masalasini ko’ndalang qiladi. Xalq maqollari mustaqil folklor janri sifatida qator o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bu xususiyatlar uni boshqa aforistik janrlardan, xususan, mataldan keskin farqlab turadi. Bu farqlar esa quyidagilardan iborat: 1. Maqol hamma vaqt aniq, tugal fikr anglatadi. Bu fikr esa qat’iy, lo’nda xulosa sifatida ifodalanadi. Fikriy lo’ndalik esa fikrni ixcham ifodalashga imkon beruvchi ikki mantiqiy markazdan tashkil topgan yaxlit kompozitsiya asosida yuzaga keladi. Shuning uchun ham maqolda biror ortiqcha so’z, ortiqcha tasviriylik va tavsifiylik uchramaydi.chunki maqoldagi ixcham fikrning o’zi estetik jihatdan katta mohiyat kasb etadi. Bu mohiyatning yuzaga chiqishi hamma vaqt ixcham badiiy shakl vositasida amalga oshadi. “Bir yomon anjir kesar, Ikki yomon zanjir kesar” * (“Hikmatnoma” 41-bet) – ushbu maqolda tugal fikr mavjud, ya’ni bir yomonning qolidan unchalik katta ish kelmaydi, ammo ikki yomon birgalikda ish ko’rsa, har

qanday qabohatishni ham qilishga qodir bo’ladi.ikki yomonni hatto zanjir bilan bog’lab qo’ysang ham kesib ketadi; mana shu keng fikr lo’nda xulosa bo’lib ifodalanyapti, bu fikriy lo’ndalik ikki mantiqiy markazdan tashkil topgan: 1- markaz bir yomon anjir kesar, 2-markaz ikki yomon zanjir kesar; ikki markaz yaxlit bir kompozitsiyaga birlashyapti; bvoshqa ortiqcha tavsifiylik va tasviriylik uchramaydi. Matalda bunday xususiyatlar ko’rinmaydi. Ular obrazli birikma yoki ibratli gapdir. “Otang o’lsa dam-badam” – ma’lum tugal fikr yo’q, fikr lo’nda ifodalanmagan va uni ifodalovchi ikki mantiqiy markazga ega emas. 2. Maqol uchun ma’lum bir fikrni mantiqiy izchillikda va qat’iy qutbiylikda ifodalash xarakterlidir. Qaysi bir maqolni olmang, u voqelikni mudom yo keskin salbiy nuqtayi nazardan baholaydi. Mana shuning uchun ham izchil mantiqiy qutbiylikni ifodalashda ikki qismdan iborat tuzilishga ega bo’lgan badiiy shakl yetakchi rol o’ynaydi. Bu esa maqolning tez ommalashishiga yo’l ochib beradi: “Bilgan bilganin ishlar, Bilmagan barmog’in tishlar” Matallar bunday ikki qismdan tarkib topmagani uchun keng ommalasha olmaydi: “Eski og’izdan yangi gap” 3. Maqol asosida ibratomuz tugal fikr yotadi: “Ishlikning ishi bitar, Ishsizning kuni o’tar” Matal saosida chiroyli, obrazli, ammo tugal bo’lmagan ifoda yotadi. Binobarin, matal ixcham, bir komponentli kompozitsiyaga ega bo’ladi. “Ish bitganda maslahatchi ko’payadi” 4. Maqollar o’z ham ko’chma ma’nolarda qo’llanish imkoniyatiga egadir. Bu xususiyat maqollarning tematik doirasini, qo’llanish chegarasini kengaytiradi. Shuning uchun ham maqol bir yoki bir necha xalqlar orasida keng tarqalgan bo’ladi. “Qish g’amini yozda ye”, ruslarda - “ Готовь сани летом , а телегу зимой ”, inglizlarda – “Make provision for a rainty dut but in good time” maqoli har bir ishni o’z vaqtida uddalab, ehtiyotkor bo’lish, vaqtni ketkazmay barvaqt harakat qilish ma’nosini ifodalaydi.

Matallar yoki boshqa yumuq iboralar esa lokal qo’llanilish chegarasiga ega bo’lib, ular hech qachon millatlararo iste’mol doirasida uchramaydi. “Yigit moli yerda” Biz ko’rib chiqqan bu farqlar maqol va matal orasiga keskin chegara qo’yolmaydi. Farqlarning hammasi maqollarni yoki matallani bir tomonlama izohlaydi. Bizningcha matal va maqol orasiga keskin chegara qo’yib bo’lmaydi. Ayni bir maqol matn ichiga olib kirilsa va u o’sha matn ichidagi gap bo’laklari bilan yaxlit butunlik hosil qilsa bu ham matal, ya’ni maqoldagi ayrim bo’laklar tushirib qoldirilib nutqqa moslashtirilsa: “Ko’rpangga qarab oyoq uzat” – bu maqol. Ammo shu maqol matn tarkibida qo’llanilsa u matal: “Ko’rpangizga qarab oyoq uzatsangiz bo’lmaydimi?” Ko’rinadiki o’zbek tilida maqollar soni qancha bo’lsa matallar soni ham shuncha bo’lishi mumkin. Filologiya fanlari doktori, professor Hamidulla Dadaboyev o’zbek tilidagi jami matallar soni 50 taga yaqin ekanligini aytadi. Ammo Maqsuda Sodiqova tomonidan tuzilgan “Qisqacha o’bekcha-ruscha maqol- matallar lug’ati” da “B” harfiga kiritilgan maqol matallarning 117 tasini matallar tashkil qiladi. Bunda Maqsuda Sodiqova qaysi xususiyatlariga binoan maqol va matalni qat’iy ajratgani bizga noma’lum, lekin lug’atni o’rganish jarayonida shu narsaga alohida ahamiyat qaratdikki, bunday birikmalarda birikmaning kesimi tuslanish xususiyatiga ega bo’lsa u matal, agar birikmaning kesimi tuslanish xususiyatiga ega bo’lmasa u maqol. Solishtiring: Ariq bir loyqalanib keyin tinadi (tingan, tinarmish, tinibdi, tinar, tinsa-chi) Birni ko’rib fikr qil, Birni ko’rib shukur qil kabi.

Xulosa Xulosa qilib aytganda, xalq maqol, matal va iboralarining o’rni xalqimiz ma’naviy olami, kamoloti va farzandlar tarbiyasida beqiyos o’ringa egadir. Yuqorida sanab o’tilgan paremik janrlar og’zaki ijodning qadimiy va ommaviy janrlaridan bo’lib, xalqimizning dunyoqarashini aks ettirgan. Ular jamiyatda ro’y berayotgan voqelikni o’zida aks ettiradi. Maqol, matal va iboralar so’z tartibi rang-barang mavzularni aks ettirishi bilan xarakterlidir. Xalq maqollari va iboralari inson hayotining har bir jabhasini qamrab oladi. Ularda qayg’uli kunlar ham, shodlikka to’la lahzalar ham aks etadi. Biz bitiruv malakaviy ishimizning so’ngida maqol, matal hamda iboralarni qiyosiy o’rganib quyidagi xulosalarni aytib o’tishimiz mumkin. 1.Xalq maqollarida doimo tugal mazmun ifodalanadi. Kafil bo’lma, kafansiz ketasan – kafil bo’lmoq - birovni mudofaa qilmoq, o’z himoyasiga olmoq. Masalan, bir odam bir odamdan qarz so’rasa, boshqa bir odam oraga tushib, qarz beruvchiga: “Hech ikkilanmay beravering, falon paytda qaytaradi, bunga mana men kafil” deydi. Qarz beriladi. Bordi-yu shundan keyin biror kor-hol ro’y berib qolsa (qarz olgan odam to’lab ulgurmasdan o’lib qolsa) taomilga ko’ra kafil bo’lgan odam o’sha qarzni o’z yonidan to’lashga majbur bo’ladi. Yuqoridagi maqolda “zinhor kafil bo’la ko’rma!” deb uqtirilishining boisi ana shunda. “kafansiz ketasan” deyish bilan – Kafil bo’lsang bor-yo’g’ingdan ajrab, hatta kafan sotib olishga qurbing yetmay qoladi – qabilidagi qat’iy hukm ifodalanyapti. 2. Maqollar yolg’iz holda yaxlit bir gapga teng keladi. Ular tarkibidagi har bir so’z vsintaktik jihatdan alohida-alohida shakllangan bo’ladi. 3. Ko’pchilik maqollar qo’shma gap holida bo’ladi. Bunday holatda bo’lishiga sabab, ularning birinchi qismida aytilmoqchi bo’lgan mazmun haqida sabab ko’rsatilib, ikkkinchi qismda ma’qullanadi. 4. Xalq maqollarida fikr yuritilayotgan mazmun o’z asl ma’nosida yoki ko’chgan ma’noda qo’llanilib, undan to’g’ri xulosa chiqariladi.

5. Bizningcha maqol gap tarkibida qo’llanmaydi. U matn tarkibida qo’llanilib, matnni tashkil etgan gaplardan biri bo’lib keladi. Agar maqol gap tarkibida qo’llansa, u holda matalga aylanib ketadi. 6. Xalq maqolarida aytilmoqchi bo’lgan fikr ko’pincha buyruq gap shaklida bo’ladi. Bu maqollarning barqaror belgisi emas, chunki darak gap shaklida uchraydigan maqollar ham talaygina. 7. Matal utq bezagi sifatida qo’llanilib, notiq nutqining tarkibiy qismi sanaladi. 8. Xalq matallari yaxlit butunlik bo’la olmaydi. ya’ni ular yolg’iz holatda qo’llana olmaydi. U gap tarkibiga kiritilganda yaxlit bir gap bo’lagi bo’ladi: ega, kesim, aniqlovchi… 9. Matal odatda sodda gapning tarkibida, agar gap qo’shma gap bo’lsa qo’shma gapni tashkil etgan sodda gaplarning biri tarkibida qo’llanadi. 10. Xalq matalaridan anglashilgan ma’no pichig, kestioq, achchiq kinoya, o’tkir yumopr bilan ifodalandi va bundan to’g’ri xulosa chiqariladi. 11. Xalq iboralarida ham matallar singari tugal mazmun ifodalanmaydi. 12. Iboralar ham yolg’iz holda mazmun ifodalamaydi. 13. iboralar sodda tuzilishga ega. 14. Iboralar doimo ko’chma ma’noda qo’llanadi. Yuqorida sanab o’tilgan xulosalardan yana shunday xulosa chiqarish mumkinki, maqol matalga o’tib turuvchi butunlik, ya’ni aniq matalning o’zi yo’q. Ibora deyilganda esa ko’chma ma’noda qo’llanadigan har qanday turg’un bog’lanmani tushunish mumkin. Tilshunoslk ilmida mavjud bo’lgan ma’nosi bir so’zga teng keladigan turg’un birikma bu XX asr tilshunosligining yutug’idir. Ya’ni ungacha frazeologik birlik termini o’rnida matal termini qo’llangan bo’lishi mumkin. Frazeologik birikma terminining paydo bo’lishi bunday ko’chma ma’noda qo’llamiluvchi bir xil hodisalarni ikki xil tushunishga olib keldi. Bizningcha ibora, turg’un bog’lanma, frazeologik birikma deyilganda so’zlarning polisemik ma’nolarini tushunish o’rinlidir: Odamning tishi – arraning tishi – gi’ldirakning tishi kabi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati : 1. Karimov. I O’zbekiston milliy istiqlol iqtisod, siyosat-mafkura. 6 tomlik T.: O’zbekiston. 1996, 80-bet . 2. “O’zbek xalq maqollari” I tom Toshkent 1987. 11-bet. 3. O’zbek folklori ocherklari. I tom 1988. 85-86 betlar 4. Hamza, Tanlangan sarlar, O’zdavnashr, T., 1949, 162-bet 5. M. Afzalov, ertak janri, “O’zbek tili va adabiyoti masalalari”, 1961, 6-bet 6. Muhammadjon Hakimov , Maqol terminlari haqida, O’zbek tili va adabiyoti jurnali , 1965 7. Zarbulmasal va maqolhoy tojikiy. Dushanba, 1960, 13-bet 8. Zubayda Husainova, topishmoq terminlari, “O’zbek tili va adabiyoti masalalari” , 1960, N 3 , 32-bet 9. M. Afzalov, ertak janri, “O’zbek tili va adabiyoti masalalari”, 1961, 6-bet

O'xshashlar

O'zbek xalq maqollari

O`zbek xalq afsun-duolarining badiiyati

O`zbek xalq ertaklariga tarixiy yondashuv

O`zbek xalq afsun-duolar folklor janri sifatida

Oybek va o`zbek bolalar adabiyoti