O`zbek xalq afsun-duolarining badiiyati - Adabiyot - Referatlar

O`zbek xalq afsun-duolarining badiiyati

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

O`zbek xalq afsun-duolarining badiiyati Reja: 1. Afsun-duolarning vujudga kelishi 2. Afsun-duolarning tuzilishi 3. Afsun-duolarning turli taraqqiyot bosqichlarida bajargan vazifalari 4. Afsun-duolarda keng qo`llanilgan badiiy san`atlar

O`zbek xalq afsun-duolari qadimgi ajdodlarimizning tabiat hodisalari, kishilarning sehr-jodu qudratlariga ishonch-e`tiqodlari natijasida vujudga kelgandir. Shu bois afsun-duolarga kishilar estetik lazzat olish istagi bilan emas, balki kundalik maishiy ehtiyoj tufayli murojaat etganlar. Masalan, kimdir qo`ziqib qoldi, kimnidir biror zaharli jondor chaqib oladi va x.k. Mana shunday paytlarda kishilar chorasizlikdan ota-bobolari qachonlardir kashf etgan va sehr-jodu qudrati bor deb taxmin etilgan aytimlarga, xatti-harakat va narsalarga murojaat qilganlar. Ma`lum bo`ladiki, xalq afsun-duolari estetik vazifa bajaruvchi janrlar bo`lmay, balki sof maishiy-amaliy vazifa o`tovchi janrlar hisoblanadi. Biroq uzoq davrlar mobaynida takror va takror qo`llanish oqibatida bu aytimlar muayyan qat`iy shakllarga kelib qolgan. Uzoq vaqtlar o`tishi natijasida aytimlar tarkibida uchraydigan ismlar ham o`z tarixini yo`qotib sof badiiy to`qima obrazlar darajasiga kelib qolgan. Qolaversa, afsunlar matnidagi takrorlar, parallelizilar, bir xil marom(ritm), sinonimlaridan foydalanish, bog`lovchilarning ko`p qo`llanishi ushbu matnlarga muayyan darajada hissiy ta`sir ko`rsatish xususiyatini ham bag`ishlaganki, bu xususiyat ham afsun-duolarni folklorning amaliy vazifa o`tovchi janrlari sifatida o`rganish huquqini beradi. Mana shu mulohazalardan kelib chiqilgan holda biz ishimizning mazkur bobida o`zbek xalq afsun-duolarining badiiy xususiyatlari haqida so`z yuritishga harakat qilamiz. Ma`lumki, «poetika» termini ikki ma`noda, ya`ni nazariya va badiiylik ma`nolarida qo`llaniladi.1 Biz ushbu termini faqat ikkinchi ma`noda ishlatamiz. Xuddi shu ma`noda boshqa xalqlarning afsun-duolari ancha o`rganilgan. Keltirilgan adabiyotlardan ko`rinib turibdiki, rus xalq afsun-duolari turli jihatdan, poetik tabiati nuqtai nazaridan ham ancha jiddiy o`rganilgan. B.Sarimsoqovning badik, kinna kabi afsun-duolar haqidagi tadqiqotidan boshqa bu sohada qilingan maxsus birorta ham tadqiqot ko`zga tashlanmaydi3. Mana shu holatni hisobga olib biz quyida o`zbek xalq afsun- duolarining badiyligi haqida fikr yuritishni lozim topdik. Shuni ham alohida aytib o`tish lozimki, afsun-duolar badiiyati masalalari ham nihoyatda keng qamrovli masala bo`lib, u asl ma`noda afsun-duolarning ham mazmuniy jihatlaridagi, ham

shakliy jihatlaridagi badiiyatini qamrab oladi. Bu ikki jihatning barcha muammolarini hal etish ancha mushkul. Shuni hisobga olib biz afsun-duolar badiiyatidagi uch masala haqida fikr yuritishni lozim topdik. Bular, afsun- duolarning kompozitsiyasi, obrazlar tizimi, shakliy xossalaridan iborat. Bu uch masala afsun-duolarning janriy xossalarini, obrazlar dunyosi va badiiy-tasviriy, badiiy-ifodaviy xususiyatlarini to`la ifodalay oladi. Ma`lumki, afsun-duolarning tuzilishi ko`pgina tadqiqotchilarning diqqat-e`tiborini o`ziga jalb etib keladi. Jumladan, rus olimi YE.G.Kagarov afsun- duolarni besh qismdan iborat tuzilishga ega deb izoxlaydi4. Uningcha, har bir afsun-duo quyidagi qismlardan: 1) xudo va payg`ambarlarga murojaat, ulardan madad so`rash, 2) epik qism, 3) lirik qism, 4) mistik qism, 5) yakundan iborat. Epik qismning o`zi esa: 1) afsunxon tomonidan qilinadigan xatti- harakatga ko`rsatma berish; 2) do`q-po`pisa qilish; 3) ruhlarga madh va maqtovlar qilish; 4) dushmanga, ya`ni yomon ruhlarga zarba berish; 5) Bemorga rahm- shavqat uyg`otish; 6) ilohiy qudratga ishora qilish; 7) hikoya qilib berish kabi qismlardan tashkil topgan. Lirik qism esa to`rt qismdan iborat deb ko`rsatiladi. Afsun-duolar tuzilishi va tarkibiy qismlar yuzasidan kuzatishlar olib borgan Z.I.Vlasova, V.N.Ilinskayalar esa xalq afsun-duolari uch qismdan- boshlanma, epik qism va tugallanma kabi qismlardan tashkil topgan deb ko`rsatadilar5. O`zbek xalq afsun-duolarining tarkibiy qismlari haqida professor B.Sarimsoqov ham alohida to`xtalib, ularning uch qismdan: boshlama, bayon qismi va tugallanmadan iborat deb ko`rsatadi6. O`zbek xalq afsun-duolari ustida olib borgan kuzatishlarimiz tanlagan materiallarimiz shuni ko`rsatadiki, xalq afsun-duolari asosan uch qismdan- boshlama, bayon qismi va tugallanma kabi qismlardan tashkil topganlar. Agar boshlamada afsunxon xudoga, payg`ambarga, avliyolarga, pirlarga murojaat qilib, ularning madadiga tayanib u yoki bu ishga qo`l urayotganligini ma`lum qilsa, bayon qismida bevosita yomon ruhlarga murojaat qilib, ularni bemor tanasini tark

etishga undaydi. Yakunlovchi qismida esa yana ilohiy kuchlar, pirlarga shukronalar qilishib, bemorga sog`ayib ketish tilaklari bildiriladi. Xulosa qilib aytganda, afsun-duolar tuzilishi, ularning asosan uch qismdan iboratligi haqiqatga yaqinroqdir. Balki o`tmishda o`zbek xalq afsun- duolari ham YE.G.Kagarov ko`rsatagnidek, murakkab tarkibiy qismlardan iborat tuzilishiga ega bo`lgandir. Biroq, davrlar o`tishi, mohir afsungarlarning asta-sekin yo`qolib yoki kamayib ketishi, afsun-duolar matnlarining unutilishi oqibatida bizga qadar uch qismdan iborat tuzilishga ega bo`lgan materiallar yetib kelgan. Afsun- duolar matnlarining tarkibiy qismlari va ularning bajarajak vazifalarini tahlil etish shuni ko`rsatadiki, uch qismdan iborat tarkibiy qism qadim-qadimdan saqlanib, bevosita amal qilib kelayotgan afsun-duolarning uzviy qismlari bo`lib, ularsiz har qanday afsun-duolar tarkibining murakkab qismlariga bo`linishi haqidagi qarashlar qanday matnlarga asoslanishi ana shu matnlarni ijro etuvchilarning professionallik darajalari, matndagi har bir uzviyning tarixan ishonarliligi yoki ishonarli emasligi kabi masalalar ham yetarli tekshirilmaganligi sababli afsun-duolarning tarkibiy qismlari murakkab ekanligi haqidagi fikrlarga biz qo`shila olmaymiz. Binobarin, o`zbek xalq afsun-duolarining poetikasi haqidagi barcha fikr-muloxazalarimiz yuqorida ko`rsatilgan uch qism haqidagi qarashlardan iborat bo`ladi. O`zbek xalq afsun-duolari uch qismdan tashkil topgan ekan, ularning har biri qat`iy va o`zgarmasdir. Ammo, afsun-duolaryagona bir janrni tashkil etmay, aksincha, yagona vazifa o`tovchi, har biri o`ziga xos mazmuniy qamrov hamda badiiy xususiyatlarga ega bo`lgan janrlar turkumini tashkil etadilar. Ularning yagona vazifa o`tashlariga qarab barcha afsun-duolarni tashkil etuvchi o`zviylarga jiddiy diqqat qilsak, barcha afsun-duolar o`z tarkibidagi uzvilar yaxlitligi bilan bir birlariga bog`liqlik ham kasb etganliklarini ko`ramiz. Masalan, har bir afsun-duo ijro etilishi uch narsaning mavjudligini talab etadi. Birinchisi- muayyan tartibda takrorlanuvchi xatti–harakat. Ikkinchisi-aytilishi zarur bo`lgan barqaror matn, uchinchisi-sehr-jodu qudratiga ega deb tasavvur etilgan narsalar. Olimlar o`rtasidagi ushbu uzvlardan har biri birinchi degan masalada ham yagona qarash yo`q. Masalan, N.Krushevskiy, M.Astaxova, YE.Kagarov,

V.Vlasova, B.Sarimsoqov kabi tadqiqotchilar afsun-duolar tarkibidagi so`z, xatti- harakat, sehrli buyumlarning barchasi birlamchi, ular faqat birgalikdagina amal qiluvchi uzvlar hisoblanadilar, deb qaraydilar7. N.Poznanskiy esa afsun-duolarda xatti-harakat birlamchi, so`z va narsalar sehr-jodusi ikkilamchi, degan fikrni ilgari suradi8. Albatta, afsun-duolarning turli taraqqiyot bosqichlarida bu uzvlarning bajargan vazifalari har xil bo`lgan. Ammo umuman prinsip nuqtai nazaridan qaralsa, afsun-duolarning vujudga kelishida so`z, harakat va sehrli buyumlarining bir xil ahamiyat kasb etgani aniq. Masalan, sehr-jodu qudratiga ega deb bilingan aylanma harakat, ya`ni biror narsaning atrofida aylanish, o`z holicha sehrli harakat hisoblanadi. Biroq bu harakat muayyan matnlarisiz o`zining mazmunini, vazifalarini ado eta olmaydi. Demak, so`z va xati harakat birlashgandagina bir- birlarining sehrli ta`sir qudratini kuchaytiradilar. Ammo shunday holatlarda ham bo`ladiki, ularda xatti-harakat ham, so`z ham ojizlik qilib qoladi. Bunday paytlarda afsun-duolarning sehr-jodu kuchi non, pichoq, qalampir, ko`z tikan, keksa kishining kiyimi, chorraha tuprog`i, pul, mayda tosh, tanga pul kabi tarixan sehr- joduga ega deb tasavvur qilingan narsalar vositasida yanada kuchaytiriladi. Chunki qadimgi ota-bobolarimiz sehrli buyumlarni qay darajada moddiy deb bilsalar, kishilardagi turli kasalliklarni ham shu darajada moddiy narsa sifatida tasavvur qilganlar. Demak, moddiy narsaga moddiy narsaning ta`siri ancha kuchli va foydali bo`ladi. Mana shu mulohazalardan kelib chiqib aytilsa, afsun-duolar ijrosi paytida ishtirok etadigan barcha uzvlar teng-huquqli va bir xildagi tarixiy ahamiyatga molik. Xulosa qilib aytganda, afsun-duolar poetikasini biz matn badiiyati, mazmun badiiyati jihatidan tahlil etamiz, xatti-harakat, buyumlar badiiyatini tekshirish bizning vazifamizga kirmaydi. Shu bois afsun-duolarning bu uzviy badiiyat masalalari haqida biz so`z yuritmaymiz. Ma`lumki, afsun-duolar ham qadimgi insonlarning o`z salomatliklari, tinch va osoyishta hayot kechirishlari yo`lida olib borgan kurashlarini, xatti- harakatlarini, intilishlarini aks ettiradi. Biroq bu kurash va intilishlar o`z davrining

hukmron dunyoqarashi, e`tiqodiy tasavvurlari doirasidan tashqariga chiqa olmagan. Mana shuning uchun afsun-duolardagi obrazlar tizimida morfologik obrazlar (jin, dev, pari, yomon ruxlar) bilan bir qatorda real inson obrazi (afsun o`qiydigan shaxs yoki bemor) ishtirok etadi. Bundan tashqari afsun-duolarda insonga zarar yetkazgan qoraqurt, ilon yoki ari, chayon kabi gazandalar bilan bir qatorda kishilarga xayrixoh qaldirg`och obrazi yoxud koinot jismlaridan oymomo obrazlari ham mavjudki, ular afsunlar tarkibida muhim magik vazifa bajaradilar. Yomon ruxlar hamma vaqt kishilarga zarar yetkazishga, ularning sog`ligiga putur yetkazishga harakat qiladilar. Shuning uchun ham kishilar biror narsa bilan kasallansalar, darhol baxshi (qo`shnoch), parixon va azayimxonlarga murojaat etib, ulardan madad tilaganlar. Chunki qadimda kishilar bunday shaxslarda so`z va jodu qudratini benihoya deb bilganlar. Inson tanasidagi xastalikni esa ular yomon ruhlarning ta`sirida kirib olgan moddiy narsa sifatida tasavvur qilganlar. Shu bois baxshi (qo`shnoch) yoki parixonlar afsun-duolari vositasida xastalikka buyruq ohangida murojaat etib, ularni bemor tanasini tark etishga da`vat etganlar. Afsun-duolarning o`ziga xosliklari yana shunda ko`zga tashlanadiki, ularda inson tanasiga kirib olgan xastalik ham moddiy borliq, ya`ni jonli narsa sifatida tasavvur etilgan. Bunday xususiyat nafaqat o`zbek, balki juda ko`plab xalqlarning afsun-duolarida ham uchraydigan tipologik hodisa, sanaladi. Rus xalq afsun-duolarini tekshirgan V.P.Petrov bu haqda quydagicha yozadi. «Afsun- duolarda xastalik moddiy-mavjudot sifatida tasavvur etiladi va u insonga yopishib olib, uni qiynaydi, yemiradi va yeydi»9. Mana shunday tasavvurlarga ko`ra, kasallik qadimgi kishilar ongida faqat yo hayvonga, yo inson qiyofasida tasavvur etilgan. Afsun-duolardagi kasallikni quvib chiqarish, haydash bilan bog`liq bo`lgan undovlar, da`vatlar bevosita ana shunday tasavvurlarga asoslanadi. Shuning uchun ham afsun-duolarda kasallikni quvish, uni boshqa narsalarga yoki o`zga kishilarga ko`chirish kabi usullar mavjud.

Demak, xalq afsun-duolaridagi yomon ruhlarga, xastalikka qarshi qo`llaniladigan vositalarda so`zning sehr-jodu qudrati qatoriga xatti-harakat, magikkuchga ega bo`lgan narsalarning qo`shilishi, eng avvalo, afsun-duolarning ta`sir kuchini orttirishdan iborat bo`lsa, ikkinchi tomondan, moddiy tuzilishiga ega bo`lgan xastalikka bevosita moddiy narsalar orqali zarba berishdan iborat. O`zbek xalq afsun-duolarida kishilarga ziyon yetkazuvchi, uning sog`ligiga zarar beruvchi, barcha ishlariga xalal beruvchi obrazlar bilan bir qatorda unga faqat ko`mak beruvchi, ishlarida oma, sihat-salomatilk baxsh etuvchi oymomo, qaldirg`och, Sulaymon payg`ambar, Xizr kabi xayrxoh obrazlar ham borki, ular qadimgi ajdodlarimizning mifologik tasavvurlari, diniy e`tiqodlari zaminida vujudga kelib, afsun-duolardan mustahkam o`rin olgandir. Ayrim afsun-duolarda esa jannat eshigini qo`riqlab turuvchi shoxli mifologik ilon obrazi ham tilga olinib o`tiladiki, bu obraz ota-bobolarimizning narigi dunyo, xususan do`zax va jannat kabi ikki bir-biriga butunlay zid bo`lgan makonlar haqidagi qarashlari bilan aloqador. O`zbek xalq afsun-duolaridagi mavjud obrazlar bevosita o`zbek xalqining emas, balki juda ko`plab xalqlarning, ayniqsa O`rta Osiyo va boshqa joylarda istiqomat qiluvchi xalqlarning tafakkuri mahsulidir. Bu obrazlarning o`zaro bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan tomonlari o`rtasidagi kurash va ziddiyatlar bevosita afsun-duolar asosida yotuvchi konfliktni tashkil etadi. Bu konflikt hozir fan-texnika taraqqiyoti natijasida biroz sustlashgan, ma`lum darajada ishonchsizlik tug`dira boshlagan bo`lsa ham, biroq mohiyat e`tibori bilan afsun-duolardagi doimiy-abadiy konfliktni tashkil etadi. Yuqoridagilardan tashqari afsun-duolarda turli-tuman aziz-avliyolar, payg`ambarlar, pirlar va ruh-arvohlarga ham o`rni-o`rni bilan murojaat etiladi. Biroq bu obrazlar shunchaki qayd etilib o`tilganligi uchun ham, ular afsun-duolar tarkibida faol harakat etmaydilar. Natijada, ular afsun-duolardagi murojaat etiluvchi, doim xayrxoh obrazlar sifatida afsunlar matnida barqaror saqlanib turadilar.

Xullas, o`zbek xalq afsun-duolaridagi obrazlar tizimi juda ko`p xalqlar afsun-duolari tarkibidagi obrazlar tizimi bilan tarixiy-tipologik jihatlarga, mazmun- mohiyat jihatidan mushtarakliklarga ega. Bunday tipologiyaning sababi insoniyat qaysi irq, qaysi urug` va qabila yoki millatga mansubligidan qat`iy nazar, o`z tarixiy taraqqiyotida muayyan e`tiqodiy tasavvurlar bosqichlarini bosib o`tgan. Mana shu bosib o`tilgan umumiy e`tiqodiy qarashlar sistemalari esa o`z-o`zidan tarixiy tipologiyani keltirib chiqargan. Hozirga kelib turli xalqlar. Elat va millatlarda alohidalashish, ajralish kuchayib ketdi. Natijada, o`tmishda barcha tomonidan bir xil tasavvur etilgan hodisalar endilikda har bir halqda alohida, o`ziga xos talqin etilib, o`ziga xos tarzda qabul etilmoqda. Mana shuning oqibatida o`zbek xalq afsun-duolari tarkibidagi obrazlar talqinida ham muayyan farqlanishlar, xiralashishlar yuz bermoqda. Folklorshunoslar va etnograflarning muqaddas vazifasi sunish tomon borayotgan xalq afsun-duolarini to`plash va sistemali o`rganishdan iborat. O`zbek xalq afsun-duolarining badiiyati haqida so`z yuritilganda, ularning shakliy tuzilishini ham hisobga olish kerak bo`ladi. Chunki har bir afsun- duoning oxangi, ritmikasi, qofiyalanish xususiyati, badiiy-tasviriy hamda ifoda vositalari bevosita afsun-duolarning shakliy tuzilishi bilan bevosita bog`liqlikda voqea bo`ladi. Mana shu mulohazadan kelib chiqib biz o`zbek xalq afsun- duolarining shakliy tuzilishidagi badiiyati haqida quyida alohida to`xtalishni lozim topdik. O`zbek xalq afsun-duolari tuzilishlariga ko`ra, ikki xil shakldan tashkil topganlar: Nasriy tuzilishdagi afsun-duolar. SHe`riy tuzilishdagi afsun-duolar. Nasriy tuzilishdagi afsun-duolar o`zbek folklorida katta o`rin egallaydi. Chunki aksariyat afsun-duolar dastlab nasrda vujudga kelib, keyinroq she`riy shakla kasb etishi mumkin, qolaversa, o`zbek folkloridagi deyarli barcha nasriy shakldagi afsun-duolar o`zga tillarga mansub materiallardan iborat. Bu narsa xalq

afsun-duolari uchun qonuniy hol hisoblanadi. Chunki, birinchidan, o`zga tillarga, ayniqsa ko`pchilik uchun tushunarli bo`lmagan afsun-duo matnlari uzoq yashovchan bo`lib, ularning ta`sir kuchi baland bo`ladi. Mana shu nuqtai nazardan qaralsa, o`zbek xalq afsun-duolarining jami o`zga tillarda o`tib o`zlashgandir. Ikkinchidan, afsun-duolar xalqning amaliyotida, kundalik turmushida qo`llanishga ixtisoslashganligi uchun ularni qo`llashda afsunlarning mazmuni emas, balki ruhiy ta`sir ko`rsatish kuchi yetakchi ahamiyat kasb etadi. Nasriy tuzilishdagi afsun-duolarning o`zlariga xos ritmikasi, ohangi, badiiy tasvir vositalari mavjud. Masalan, bu xildagi afsunlarda so`z takrori ustunlik qiladi. So`z takrori esa matnni bir-biriga nisbatan yaqin yoki butunlay teng bo`laklarga bo`lib tashlaydi. Oqibatda, har bir afsun matni o`ziga xos ritmik nasr namunasini yuzaga keltiradi. Ilon chaqqanda o`qiladigan afsun matniga diqqat qiling: «Innahuma yakuduna kayda, vaaqudu kayda, pamahlil kofiruna, amhilihum rivoyda, bastam, bastam, mari, bastam! Bad kardam, bad kardam, bad kardam! Bastam, bastam, bastam!» Keltirilgan matnga diqqat qilinsa, kichik bir parchada o`n bir o`rinda so`z va gap takrori qo`llanilgan. Bunday takrorlar afsungar yoki duoxon istagi bilan emas, balki kishi tanasiga kirgan ilon zahrini quvib chiqarishga xizmat qiluvchi ta`kid, undov , da`vat ruhi bilan afsun matnidan o`rin olgan. Takror amaliy ahamiyatdan tashqari afsun-duolar matnida badiiy san`at sifatida ham ma`lum vazifalar o`taydi. Chunki ular matnga muayyan ohangdoshlik, uyg`unlik, da`vatkorlik, ritmik izchillik bag`ishlaydi. A.Divvayev tomonidan qozoqlardan yozib olingan afsun-duo matnidan keltirilgan kichik bir parchaga ahamiyat berilsa, unda takrorlarning qay darajada muhim rol o`ynaganligini ko`rish qiyin emas: «Aro`so`no`, kuro`so`no`, muro`to`no`, churto`no`, ko`rgano`, ko`ro`tkano` chuya-chuya, chiga-chiga, bara-bara, dava- dava, asho`ndau-bushundau, darindau-mirandau, kilgoni, kilu saso`r, baro`-bula, baro`-bula, isindau, fishindau, mandau, shimandau, chino`-chino` chno` bo`, chni xoja, tno` bi, xudoy bashdan, man jastan chiqa bersun, bari boshdan».10

Afsun-duolar matnidagi takrorlar aksariyat hollarda uch raqami bilan aloqadorlikda qo`llaniladi. Uch raqami esa xalqning diniy qadimiy tasavvurlari tartibida sehr-jodu qudratiga ega bo`lgan raqam sanaladi. Professor B.Sarimsoqovning xaqli ta`kidlashicha bu raqam odamning vretikal tuzilishiga, ya`ni yer osti (ruhlar dunyosi) yer osti (tirik mavjudot dunyosi), osmon (ilohiy kuchlar dunyosi) haqidagi tasavvurlarga borib bog`lanadi. qolaversa, uch raqami omad, baxt raqami ham sanaladi11. Shuning uchun ham ko`p ishlarni amalga oshirishda kishilar uch marta urinib ko`radilar. Birinchi, ikkinchi urinishda amalga oshmagan ishlar uchinchi urinishda amalga oshishi mumkin. Birinchi urinish yer osti, ikkinchi urinish yer yuzi, uchinchi urinish ilohiyot bilan bog`liq bo`lganligi uchun ham ko`pincha uchinchi urinishda qiyin ishlar amalga oshadi. Mana shuning uchun ham xalq o`rtasida «Uch, uchdan keyin puch» degan maqol yaratilgan. Chunki uchinchi urinishda ham omad kelmasa, demak bu ishni ilohiy qudrat ham xushlamaganligini, qo`llab-quvvatlamaganligini anglatadi. Mana shundan keyin kishilar uchinchi urinishdan so`ng bu ishga harakat qilmay qo`ya qolganlar. Xalq afsun-duolaridagi uch marta takrorlash ham afsundagi mazmunning da`vatkorligini, ta`sir kuchini, ta`kidini alohida bo`rttirishga xizmat qilsa, ikkinchidan, uch marta takror ilohiy, g`ayri tabiiy qudratning irodasini ifodalaydi. Ana shu ikki sababga ko`ra, o`zbek xalq afsun-duolari tarkibida miqdoriy takrorning uch takror usuli keng istifoda etilgan. Nasriy tuzilishdagi afsun-duolarda keng qo`llanilgan badiiy san`atlardan yana biri saj (musajja`) hisoblanadi. Saj va uning turlari, o`zbek folklori va yozma nasrida vujudga kelishi tarixiy taraqqiyoti B.Sarimsoqov tomonidan batafsil tadqiq etilganligi sababli12 biz bu masalalar xususida to`xtalib o`tirmaymiz. Ma`lumki, saj uch xil ko`rnishga: saj`i mutavoziy (to`liq saj), saj`i mutaraf (qofiyali saj), saj`i mutavozin (vazndosh saj) ega. Ularning barchasi matnga ritmik izchillik, ohangdoshlik va kuchli ta`kid ruhini bag`ishlaydi. Shuning uchun ham afsun-duolar matnida har uch

turdagi saj namunalari qo`llanilgan. Masalan, saj`i mutavoziy (to`liq saj) «Innahumma yakuduna, kayda, vaahulu kayda, pamahlil kofiruna». Keltirilgan misoldagi «yakuduna», «Kofuruna» so`zlari vaznda teng bo`lishlari bilan birga qofiya unsuri-raviyda ham bir xildir. Chunki ularda «n» harfi raviy hisoblanadi. Saj`i mutarraf talablariga ko`ra, saj`lanuvchi so`zlar vaznda teng bo`lmasalar ham, biroq ular qofiya unsuriga-raviyga ega bo`ladilar. Masalan, «Innahuma yakuduna kayda, vaahudu kayda, pamahlil kofiruna, amxilixum rivoyda». Keltirilgan parchalardagi «kayda», «rivoyda» so`zlari yagona raviyga («y») ega bo`lsalar ham, biroq, ular vaznda teng kelmaydilar. Shuning uchun ham saj`ining bu turi qofiyada saj` deb yuritiladi. Afsun-duolarda o`ni bilan mutavozin (vazndosh) saj` ham qo`llanilgan. Masalan, «Innahuma, yakuduna kayda». Keltirilgan parchadagi «innahuma», «yakuduna» so`zlari vazn jihatidan teng bo`lsalar ham (har ikkala so`z ham to`rt bo`g`indan tashkil topgan), broq ularda umumiy raviy yo`q. Xulosa qilib aytganda, afsun-duolarda saj` san`ati va farq ohangdoshlik, ravonlikni ta`minlashga, balki afsun-duolar mazmunini ta`kidlash, ulardagi da`vatkorlikni kuchaytrishga xizmat qiladi. Nasriy shakldagi afsun-duolarning bir qismini diniy afsun-duolar tashkil etadi. Bu duolar esa boshdan-oyoq saj` usulida yaratilgan. «Qur`on» va boshqa muqaddas diniy kitoblardan keltirilgan oyatlarda esa j`ning mukammal namunalari qo`llanilgan. Masalan, har bir shaxs biror ish qilishni xohlasa va shu yaxshi natijaga olib keladimi yoki yomon natijaga-xufton nomozidan so`ng bu duoni o`qisa, unga ish natijasi ma`lum bo`ladi «Ollohuma inni asalikka bi haqqi Muhammadin nabiyil uimi an tubayyina ma fi-zamirim xayri va salohi fa-aroni baydan va qadran va mo humratan va mo savodan bi rahmatika yo arhamar- rohimin.13» Xullas, nasriy shakldagi afsun-duolar keng qo`llaniladigan takror, saj` san`atlari shu afsun-duolarning ravonligi, ohangdorligini, eng muhimi, ularning ta`sirchanligini ta`minlashga xizmat qiladi, afsun-duolarning xotirada mustahkam

saqlanib qolishini ta`minlaydi. Chunki saj` va takror faqat shakliy hodisa bo`lmay, ular afsun-duolar mazmunini, ularning vazifasini, amaliy ahamiyatini ta`kidlash uchun xizmat qiladi. O`zbek xalq afsun-duolar she`riy shaklga ham ega. Buning sababi shundaki, bu xildagi duolar xalq o`rtasida uzoq vaqt istifoda etilganligi sababli izchil she`riy shaklga tushganlar. SHe`riy shakl esa afsun-duolarga o`ziga xos ohang ritm va ta`sirchanlik baxsh etgan. O`z-o`zidan ma`lumki, she`riy shakl muayyan vazn va qofiyaga tayanadi. Mana shu nuqtai nazardan qaralsa, qoraqurt chaqqanda o`qiladigan quyidagi afsun sakkiz bo`g`inli barmoq vaznida aytilgan. Olagina-bulagina, -8 Chaqin-chuqur maydagina -8 Cho`p boshida maydagina, -8 Qo`y keladi, qo`zi bilan, -8 Payg`ambarding so`zi bilan, -8 Arbaytigan olim o`zim, -8 Qo`ymaytig`an zolim o`zim, -8 Kuf-suf, chiq. Kuf-suf chiq -8 Sakkiz misradan iborat bu afsun bandining yetti misrasi sakkiz bo`g`indan tashkil topgan bo`lsa, sakkizinchi misrasi afsunning asosiy mohiyatini anglatuvchi naqorat sifatida olti misradan tashkil topgan. Naqoratning boshqa misralaridan vazn jihatidan farqlanib turishi afsun mohiyatni, uning vazifasini alohida ta`kidlashga xizmat qiladi. Sakkiz bo`g`indan tashkil topgan misralarda taroqlar to`rtinchi bo`g`indan keyingi nuqtaga to`g`ri kelsa, olti bo`g`indan iborat naqoratda esa turoq uchinchi bo`g`indan keyingi nuqtaga tushadi.

Afsunning ikkinchi bandidagi vazn tuzilishida biror o`zgarish ko`zga tashlanadi. Shunga qaramay afsunni ijro etish jarayonida vazndagi kamchilik, nuqson u qadar sezilmaydi: Ola gundol, balo gundol, Kal keldi, kedi keldi, Payg`ambarding so`zi bilan, Xudoyimning amri bilan, Arboytig`an olim o`zim, Qo`ymaytig`on zolim o`zim Kuf-suf, kuf-suf, chiq! Ikkinchi misra vazni ham naqoratdagi misraga o`xshab olti bo`g`indan tashkil topgan. Shu bois uning ijrosida yetishmaydigan ikki bo`g`in kamchiligi sezilmay ketadi. Xuddi ana shu misrada ham to`laroq uchinchi bo`g`indan keyingi o`ringa tushadi. Birinchi banddagi misralarda qofiyalanish tartibi a, b-b, v-v, g-g tartibida bo`lib, ikkinchi-yettinchi misralar o`zaro to`liq qofiya (soydagina- maydagina, ko`zi-so`zi, olim-zolim) vositasida uyg`unlashgan bo`lsalar, birinchi misra keyingi misralarga faqatgina qo`shimchasi orqali uyg`unlashgan ya`ni och qofiya xarakteriga ega. Ikkinchi bandda esa birinchi va ikkinchi misralar keyingi misralar bilan mutlaqo uyg`unlashmaydi, uchinchi va to`rtinchi misralar esa och qofiya (amri, so`zi) vositasida, beshinchi va oltinchi misralar esa to`liq qofiya (olim, zolim) vositasida uyg`unlashgan. Vazn va qofiyalanishda ko`zga tashlangan nuqsonlar janr tabiati, uning amaliy vazifa bajarishi bilan izohlanadi. Chunki afsunlar sof estetik vazifa ado etuvchi janr emas, balki bevosita amaliy (utilitar) vazifa ado etuvchi janr sanaladi. Qolaversa, bu afsunlarni she`riyat qonun-qoidalaridan boxabar biror shoir to`qigani yo`q. Ular afsun va duoxonlar tomonidan ko`p yillar mobaynida takror va

takror qo`llanish oqibatida she`riy shaklga tushgan. Afsunlar vazni va qofiyadagi nuqsonlari ijro paytida umuman sezilmay ketadi. Qoraqurt chaqqanda o`qiladigan ayrim she`riy afsunlar esa ham ichki qofiya, ham misra oxiridagi qofiyalar vositasida uyg`unlashtirilgan. Masalan: Biyma ko`r, biyrama ko`r, -7 Hamdama ko`r, judama ko`r, -8 Sadima ko`r, madima ko`r, -8 Olotoy korjima ko`r. -7 Kalla bo`ji, o`rpak boshli, -8 Sahro sizdan, kuf-suf, bizdan -8 Afsun matnida keltirilgan olti misraning birinchi va to`rtinchi misralari yetti bo`g`inli, qolgan misralar esa sakkiz bo`g`inli vaznga ega. Mazkur bandining dastlabki uch misrasi ichki to`liq qofiya (biyma, biyrama, haydama, judama, sadima, madima) hamda «ko`r» so`zining takrori vositasida uyg`unlashgan. Bu uch misra esa to`rtinchi misra bilan uch qofiya (madima- karjima) hamda «ko`r» so`zining takrori orqali uyg`unlashgan. Beshinchi va oltinchi misralar o`zaro umumiy qofiyalar orqali uyg`unlashmagan, ularning har biri mustaqil ichki qofiyaga ega. Masalan, beshinchi misra och ichki qofiya (bo`ji- boshli), oltinchi misra esa to`liq ichki qofiya (sizdan-bizdan) vositasida uyg`unlashgan. Albatta, sof she`riyat nuqtai nazaridan bu narsa kechirib bo`lmas hol sanaladi, ammo xalq she`riyati, ayniqsa afsunlar she`riyatida bu u qadar katta nuqson hisoblanmaydi. Chunki bu afsunlarni birorta iste`dodli shoir yaratmagan, qolaversa, afsunning vazifasi she`r o`qib kishi hissiyotiga ta`sir ko`rsatish emas, balki uni qoraqurt zaharidan omon saqlashdan iborat. Mana shu nuqtai nazardan qaralsa, yuqoridagi afsun vazn hamda qofiyasidagi nuqsonlar, ayniqsa misralarning o`zaro ichki qofiyalar vositasida, muayyan bir tartibga tushmagan holda uyg`unlishishi afsunning ta`sir kuchini oshrishga yaxshiroq xizmat qiladi.

Ana shu misralarning turoqlarga bo`linishini olib ko`rsak, quyidagicha holatni ko`ramiz: Birinchi misra: 3Q4 Ikkinchi misra: 4Q4 Uchinchi misra: 4Q4 To`rtinchi misra 3Q4 Beshinchi misra 4Q4 Oltinchi misra 4Q4 Demak, vazndagi, qofiyadagi uyg`unlikning muhim va barqaror bo`lmasidagi afsunlar she`riyati uchun qonuniy hol sanaladi va bu narsa ma`lum darajada boshqa xalqlar afsun-duolar poeziyasi uchun ham tipologik hodisadir14. SHe`riy tuzilishdagi xalq afsunlari rang-barang bo`lib, bu rang- baranglik nafaqat ularning mavzu doirasiga, balki ritmikasi, vazn tuzilishi, obrazlar tizimi, qofiya tabiatiga ham taaluqli. Masalan, yangi oy chiqqanda aytiladigan afsunlarda kishilar oyga murojaat qilishib, undan tinchlik-omonlik, sihat- salomatlik tilashadi: Qo`l ochib omin deng, 6 Osmondagi oyga. 6 Oymomo, sizdan so`rayman 8 Omonligu esonlik, 7 Yomonlikmas, yaxshilik, 7 Yangi oyga, yangi yilga 8 Eson-omon yetaylik 8 Keltirilgan afsunning yetti misrasida ikki misra olti, ikki misrasida, sakkiz, uch misrasida yetti bo`g`inli barmoq vazni ishtirok etgan. Bunday holat afsunning izchil ritmik tizimiga tushganligidan,uning ijro paytida badiha yo`li

bilan ijro etilganligidan dalolat beradi. Vazndagi noizchillik esa misralarning turoq tuzilishida ham aks etgan. Birinchi va ikkinchi misralarning turoq tuzilishi 3Q3, 4Q2 nisbatida bo`lsa, uchinchi misra 3Q5, to`rtinchi misra 4Q3, beshinchi misra 4Q3, oltinchi misra 4Q4, yettinchi misra 4Q3, nisbatiga ega. Demak, afsun parchasining besh misrasida birinchi turoq to`rt bo`g`indan, ikki misrasidagi uch bo`g`indan iborat. Bu narsa umuman mazkur afsunning ritmik tuzilishida birinchi turoq to`rt bo`g`indan iborat bo`lishligina ko`rsatadi. Birinchi, to`rtinchi,beshinchi va yettinchi-jami bo`lib to`rt misrada ikkinchi turoq uch bo`g`indan, ikkinchi misrada ikki, uchinchi misrada besh, oltinchi misrada esa to`rt bo`g`indan tashkil topgan. Agar afsun ritmik jihatdan qayta tartibga solinsa, umuman ushbu parchadagi ikkinchi turoq uch bo`g`indan iborat tuzilishga ega bo`lishi, parchaning o`zi esa yetti bo`g`inli bormoq vaznida bo`lishi lozim. Endi ushbu ta`minni afsunning keyingi qismi asosida tahlil qilib ko`raylik: Potiha torttim yuzimga, 8 Umr bergin o`zimga 6 Potiha torttim yuzimga, 8 Umr bergin balalarimga, 7 Potiha torttim yuzimga, 8 Tinchlik ber elu yurtga, 7 Potiha torttim yuzimga, 8 Sog`lik ber ota-onamga, 8 Omin, ollohu akbar. 7 Keltirilgan to`qqiz misralik afsunning ikkinchi misrasi olti, to`rtinchi, oltinchi va to`qqizinchi misralari yetti bo`g`inli, qolgan misralar esa sakkiz bo`g`inli vaznga ega. Ularning turoq tuzilishi: birinchi misra 5Q3, ikkinchi misra 3Q3, uchinchi misra 5Q3, to`rtinchi misra 2Q5, beshinchi misra 5Q3, oltinchi

misra 3Q4, yettinchi misra 5Q3, sakkizinchi misra 3Q5, to`qqizinchi misra 2Q5 nisbatidagi turoq tuzilishiga ega. Ma`lum bo`ladiki, birgina afsun matnining ikkinchi qismida asosan 7- 8 bo`g`inli vazn yetakchilik qiladi. Bunday vazn o`zgarishi afsun matnidagi mazmun o`zgarishi bilan bog`liq holda yuz bergan. Agar yuqoridagi parchada faqat oyga murojaat qilish va umumiy tilaklar tilash ustunlik qilgan bo`lsa, keyingi to`qqiz misrada esa kishilarga sog`liq, umr tilash aniq aytilgan. Mana shuning uchun ham afsun vaznida biror og`irlashish, ya`ni bir bo`g`inga cho`zilish yuz bergan. Endi umuman afsun matnining har ikki parchasidagi qofiyalanish tartibiga yaxshi nazar solsak, quyidagi holat ko`zga tashlanadi. Dastlabki yetti misrada umuman qofiya yo`q. Barcha misralarni affiksal-qo`shimchalarga asoslangan qofiya ohangdoshligi birlashtirib turibdi. Masalan, ikkinchi va oltinchi misralar jo`nalish kelishigi qo`shimchasi-ga orqali, to`rtinchi, beshinchi va yettinchi misralar-lik qo`shimchasi orqali uyg`unlashgan. Keyingi to`qqiz misra esa faqat takror so`zlar va – ga qo`shimchasi vositasida ohangdoshlik kasb etgan. Yozma adabiyotlardagi she`riyat talabalariga ko`ra, bunday takrorlar, xoh so`z yoki gap, qo`shimcha bo`lsin, qofiya sifatida tan olinmaydi. Ammo turkiy xalqlar og`zaki she`riyati bilan shug`ullangan juda ko`p tadqiqotchilarning fikriga ko`ra, she`riy misralarning muayyan ritmik o`rnida takrorlanib keluvchi qanday so`z, qo`shimcha qofiya vazifasini o`taydi15. Qofiya vazifasini o`tovchi oddiy takrorlar turkiy xalqlar epik poeziyasi uchun qadimiy va odatdagi xol ekan, bu xildagi qofiyaning she`riy shakildagi afsunlar tarkibida xozirga qadar saqlanib qolganligi xalq afsunlarini juda xam qadimiyligidan dalolat beribgina qolmay, ularning estetik vazifa emas, balki Amaliy vazifa o`tashlarini xam anglatadi. SHe`riy tuzilishdagi afsunlar orasida nikoh to`ylaridagi «oyna ko`rsatar» marosimida aytiladigan xalq afsunlari o`zlarining ritmik tabiati, qofiyalanishidagi alohidaligi bilan ajralib turadi. Bunday afsunlarda har bir

misradan so`ng «xush keldingiz» iborasi takrorlanib kelib, afsunga alohida ohangdorlik bag`ishlaydi: Optovi bali-bali, 3Q4q7 Xush keldingiz. 1Q3q4 Mulki so`zning rahbari, 4Q3q7 Xush keldingiz. 1Q3q4 Oyu-kunlar siz uchun 4Q3q7 Mushtoq edik. 2Q2q4 Jon bilan, jononasi, 3Q4q7 Xush keldingiz. 1Q3q4 Oyna berdik boqsin deb, 4Q3q7 Xush keldingiz 1Q3q4 Qo`sha qarib yursin deb, 4Q3q7 Xush keldingiz. 1Q3q4 Omin, ollohu akbar. 2Q5q7 Yuqoridagi misradan ko`rinib turibdiki, afsunning yangi ma`no anglatuvchi turoq tuzilishidagi ayrim farqlardan qat`iy nazar. Faqat yetti bo`g`inli, naqorat vazifasini o`tovchi takrorlanib keluvchi misralar esa, faqat bo`g`inli ikki turoqdan tashkil topgan bormoq vaznida yaratilgan. Yetti bo`g`inli misralarda och qofiya (bali-bali, rahbari, boqsin deb, yursin deb) hukmronlik qilsalar ham, ular takrorlanib keluvchi so`zlar ta`sirida yaxshigina ohangdoshlikka ega bo`lganlar. Bu narsa «oyna ko`rsatar» marosimining qadimiyligidan poetik jihatdan muayyan ishlovlarga uchraganligidan, marosim ta`siri tufayli bo`lsa kerak, afsun matnining o`zgartirilmay ijro etilishidan dalolat beradi. Bunday holni nikoh to`ylaridagi «chiroq aylantirar» marosimi paytida aytiladigan afsunlar poetikasi misolida ham ko`rish mumkin. Masalan:

Chiroq, chiroqdan aylansin, 2Q3Q3q8 Chimildiq quroqdan aylansin, 3Q3Q3q9 Juft tangasini bermasa, 1Q4Q3q8 Kuyov qizdan aylansin. 2Q2Q3q7 Juft tangasini bersa, 1Q4Q2q7 Qiz kuyovdan aylansin. 1Q3Q3q7 Chiroq, chiroqdan aylansin, 2Q3Q3q8 Chimildiq kuroqdan aylansin, 3Q3Q3q9 Kuyov xarjini bersa, 2Q3Q2q7 Yangasi kuyovdan aylansin. 3Q3Q3q9 Kelin xarjini bersa, 2Q3Q2q7 Yangasi kelindan aylansin. 3Q3Q3q9 Umrlari uzun bo`lsin, 3Q2Q2q7 Mehrlari yorug` bo`lsin, 3Q2Q2q7 Yo`llari yorug` bo`lsin, 3Q2Q2q7 Rizq-ro`zi mo`l bo`lsin, 3Q1Q2q6 Bolalari ko`a bo`lsin, 3Q1Q2q6 Omin, olluha akbar. 2Q3Q2q8 Yuqoridagi taxmindan ko`rinib turibdiki, har bir she`riy misra uch turoqdan tashkil topgan bo`lib, ularning umumiy vazni 7,8,9 bo`g`inlidir. Dastlabki ikki misra to`liq qofiya (chiroq-kuroq)dan va «aylansin» so`zining takrori vositasida uyg`unlashgan bo`lib, keyingi to`rt misra faqat tarorlar uyg`unidagi orqali ohangdoshlik (-dan aylansin) kasb etadi. Yettinchi, sakkizinchi misralarida yana to`liq qofiya va tkror ishtirok etgan bo`lsa, to`qqizinchi,o`ninchi, o`n birinchi va o`n ikkinchi misralar o`zaro so`z takrorlari (xarjini bersa aylansin) vositasida ohangdoshlik kasb etadilar. O`n uchinchidan, o`n yettinchi misralarga qadar esa faqat «bo`lsin» so`zining takrori qofiya vazifasini o`taydi. Ma`lum bo`ladiki, afsunning faqat

takrorlar vositasida ohangdoshlik kasb etishi ham uning nisbatan qadimiyligidan dalolat beradi. Afsun-duorlarning she`riy tuzilishi, ritm tovlanishlari juda boy. Buning sababi xalq afsunlarining barchasi bir janrga mansub emasligidan, balki bir xil amaliy vazifa ado etishgan turli janrlarning yig`indisidan, «afsun-duo» atamasi janrlar turkumini anglatuvchi atamadan iborat ekanligini anglatadi. Demak, afsun janrlarining shakliy alomatlari ularning alohida-alohida ekanliklarini anglata, ularning bir-biriga o`xshash vazifalari barcha afsun-duolarni bajaradigan vazifalari nuqtai nazaridan umumlashtirib turadi. Mana shu nuqtai nazardan uyqu oldidan o`qiladigan quyidagi afsunning she`riy tuzilishini tahlil qilib ko`rsak, yuqoridagi fikrimiz to`la tasdiqlanadi. Afsun matni uyquning yarim o`lik holat ekanligi, uyqudan sog`-omon uyg`otgan ollo-taologa shukurlar qilish mazmunini anglatadi, biroq birgina matnning o`zi ikki xil ritm, ikki xil vazn, ikki xil qofiyalanish xususiyatiga ega. Kechasi ketib, tong otdi, shukur, Uyqu ketib, ko`z ochildi, shukur, Tushim kelsin o`ngidan, shukur, Ishim kelsin shu topdan, shukur, Uyqu o`lik, uyg`otgan egamga, shukur, Tong orttirib turgizgan egamga, shukur. Keltirilgan olti misralik bandning dastlabki ikki misrasi o`n, uchinchi va to`rtinchi misrasi to`qqiz, beshinchi va oltinchi misralari o`n ikki bo`g`inli barmoq vaznida yaratilgan. Bir bandning o`zida 9, 10, 12 bo`g`inli vaznlarning ishtiroki vazn jihatidan afsunning izchil emasligidan dalolat beradi. Biroq uning uch turoqdan iborat ritmik tuzilishidagi uyg`unlik vazndagi har xillikni yashirib, matnga kuchli uyg`unlik bag`ishlab turadi. Ana shu matnning turoq tuzilishi bilan

bog`liq ritmik tuzilishi quyidagicha: 5Q3Q2, 4Q4Q2; 4Q3Q2; 4Q3Q2; 4Q3Q5; 4Q3Q5; Agar birinchi misradagi besh bo`g`inli turoq hisobga olinmasa, qolgan besh misraning ham birinchi turog`i to`rt bo`g`indan iborat. Ikkinchi misradagi to`rt bo`g`indan iborat ikkinchi turoq hisobga olinmasa, qolgan besh misra uch bo`g`indan iborat tuzilishiga ega. Uchinchi turoq esa birinchi-to`rtinchi misralarda ikki bo`g`indan, beshinchi va oltinchi misralarda esa besh bo`g`indan iborat. Bir turoq ustini doirasida 2-5 nisbatdagi, ya`ni uch bo`g`indan iborat ayrima farq bo`lishiga qaramay afsun matni ijrosida ritmik izchillik saqlanadi. Buning bosh sababi: birinchidan, matndagi dastlabki ikki turoqning nisbatan ekanligida, ikkinchidan, qisqa va cho`ziq vaznli turoqlar misra oxirida muayyan izchillikda, ya`ni dastlab ikki bo`g`inlilar, keyin besh hijolilar kelgan. Katta ayrimada ikki xil turoqlar aralash qo`llanilmagan. Bu narsa ijrochi uchun oxirgi turoqni istagan vaqt, istagancha cho`zish imkonini beradi. Natijada, vazndagi ayirma ijro paytida sezilmay ketadi. Endi xuddi shu afsunning ikkinchi bandiga ahamiyat bersak, uning tamoman o`zga vazn, o`zgacha ritmiga ega ekanligini ko`ramiz: O`ngim bilan turdim, Ishim o`ngli bo`lsin deb. Ming shukur dey xudoga, Nasibam butun bo`lsin deb. Ushbu afsunni yakunlovchi to`rtinchi bandining birinchi misrasi olti, ikkinchi va uchinchi misrasi yetti, to`rtinchi misrasi sakkiz bo`g`inlidir. Demak, dastlabki misra bilan to`rtinchi misra o`rtasida ikki bo`g`in ayirma mavjud. Ammo o`rtadagi ikki misra (2,3-misralar) bir xil yetti bo`g`inli bo`lib, olti bo`g`inli misra bilan sakkiz bo`g`inli misralar o`rtasidagi ikki bo`g`in ayirmani o`zaro yaqinlashtirib, uyg`unlashtirib turadi.

Bandning ritmik tuzilishi quyidagicha turoq tuzilishida ifodalangan: 4Q2; 4Q3; 4Q3; 5Q3. Ko`rinib turibdiki, dastlabki uch misraning birinchi turog`i to`rt bo`g`indan, oxirgi misra esa besh bo`g`indan tashkil topgan. Ikkinchi turog`i esa, birinchi misradagi ikki bo`g`inli turoq hisobga olinmasa, aosan uch bo`g`indan iborat. Ma`lum bo`ladiki, birinchi misra bilan to`rtinchi misra o`rtasidagi ikki bo`g`indan iborat vazndagi farqning bir bo`g`ini birinchi misraning ikkinchi turog`ida, to`rtinchi misraning birinchi turog`ida kelib, ijro ritmida «tekislab», ya`ni uyg`unlashtirilib yuborilmoqda. Endi afsunning ikki bandi o`rtasidagi vazndagi ayirma sabablariga kelganda shuni aytish kerakki, bu narsa keyingi to`rt misrali bandning afsunni yakunlovchi banddan iborat ekanligi bilan, yakunlovchi bandning esa o`zgacha vaznga ega bo`lishi lozimligi, chunki uning alohida ohang, alohida ta`kid kuchiga ega bo`lishi lozimligi bilan bog`liqdir. Mazkur afsunning qofiyalanish xususiyatiga kelganda shuni aytish kerakki, afsundagi barcha qofiyalar och qofiya va takrorlardan iborat. Dastlabki olti misra a-a (otdi-ochildi), b-b (o`ngidan-topdan), v-v (-gan egamga –gan egamga), ya`ni tartib nuqtai nazardan masnaviy shaklida qofiyalangan, ikkinchi to`rt misrali band esa a-b, v-b, tartibida, ya`ni g`azalning matlasidan,keyingi misralardagi qofiyalanish tartibida qofiyalangan, ammo barcha qofiyalar oddiy so`z takrorlaridan tashkil topgan. Xulosa qilib aytganda, she`riy shakldagi o`zbek xalq afsunlari aosan turkiy tildagi matnlardan tashkil topgan bo`lib, bu narsa ularning uzoq qadimiyligidan dololat beradi. Vazn, ritm tuzilishi jihatidan qaralsa, o`zbek xalq afsun-duolari rang- barang bo`lib, bu rang-baranglik ularning turli-tuman o`rin va vaziyatlarda, turlicha maqsad va vazifalarda qo`llanilishi talab hamda ehtiyojlaridan kelib chiqqan. O`zbek xalq afsun-duolarining vazn, ritm tuzilishini tahlil qilish shuni ko`rsatadiki, o`zbek xalq afsun-duolarigina emas, balki umuman xalq poeziyasining barcha ko`rinishi hamda turlari rang-barang ritmik tovlanishlarga,

vazniy imkoniyatlarga, qofiyalanish xususiyatlariga egaligi, maxsus, jiddiy tadqiq etilishiga muhtojdir. Xalq afsun duolari folklor janri sifatida olib qaralar ekan, ular o`ziga xos badiiy tasviriy, ifodaviy vositalar, usullarga ham egaki, ular haqida to`xtalmay turib afsun-duoning badiiyati haqida tasavvur hosil qilib bo`lmaydi. Afsunlarda keng qo`llanilgan badiiy usullardan biri miqdoriy takror usuli afsun mazmunini, undan kuzatilgan maqsadni ta`kidlash, bo`rttirish uchun xizmat qiladi. Chunki miqdoriy takror afsunlarda murojaat qilinuvchi obyektning diqqatini o`ziga jalb etish uchun ham xizmat qiladi: Allang-sallang ola qurt, Baxri qora qoraqurt. YO k i: Ola g`undal,balo gundal va k.x. Miqdoriy takror murojaat qilinayotgan obyektga tahlil solish, unga buyruq qilinuvchi o`rinlarda ham qo`llaniladi: Chodiringni buzayin, Tirkovingni buzayin. . . YO k i: Mor-mor qilmasam, Zor-zor qilmasam. Keltirilgan misollardan ko`rinib turibdiki, miqdoriy takror asosida obyektiv do`q qilish va uni o`zining izmiga bo`ysundirish yotsa, afsunxon madad so`rab murojaat qiladigan payg`ambar, ollo yoki boshqa pirlarining nomlari afsunning ta`sir kuchini oshirishga xizmat qiladi. Ayrim afsunlarda obrazni, ta`kidni kuchaytirish ikki-uch miqdoriy takror asosida emas, balki ko`p miqdorni anglatuvchi so`zlarni keltirish hisobiga

amalga oshiriladi. Masalan, «Qulxu olloh ming-ming, oyatul kursi hazor-hazor va x.k.» Xullas afsundagi muayyan obrazni kuchaytirish afsunning ahamiyatini oshirish iki, uch yoki ko`p miqdoriy takror usuli vositasida amalga oshiriladi. Xalq afsunlarining ohangdoshligini kuchaytirish ularning yodda qolishi osonlashtirish ta`sir kuchini orttrishdagi muhim fonatik vositalaridan biri alliteratsiya usulidir. Ma`lumki, alliteratsiya ikki xil bo`ladi, ya`ni unlilar va undoshlar alliteratsiyasi mavjud. Har ikki xil alliteratsiyada ham ohangdoshlik, afsunning ta`sir qudrati kuchli bo`ladi. Chunki bir xil tovush bilan boshlangan alliteratsiya kishi diqqatini kuchli jalb etadi: Masalan, quyidagi afsunda misra boshi (anaforik) alliteratsiya mavjud: Ola-bula qo`zichoq, buriy-buriy, Ola ko`zga oq tushmas, buriy-buriy, Opa-singil el bo`lmas, buriy-buriy, Quyidagi afsunda esa «yo» hamda «t» tovushlarining takrori afsun matniga muayyan ohangdorlik, ta`kid ruhini bag`ishlab turibdi: Yotdim yotoloq, turdim tug`aloq, Yotdim tinch, turay omon, Yotdim, yo oblo, turdim inshollo, Yotdim, yo oblo, saqlagaysan, yo ollo. «YO» hamda «t» tovushlarining takrori afsun matniga o`ziga xos ta`kid va ritmik izchillik bag`ishlab turibdi. Xulosa qilib aytganda, alliteratsiya xalq afsunlarining tashkil topishidan tortib ularning ritmik o`ziga xosligini ta`minlashgacha keng qo`llanilgan. Chunki alliteratsiya ayrim tadqiqotchilarning ko`rsatishlaricha16 qofiyaning yuzaga kelishida muhim rol o`ynagan fonetik san`atlardan biri hisoblanadi.

O`xshatish xalq afsun-duolarida qisman uchraydigan badiiy-tasviriy vositalardan sanaladi. U afsundagi muayyan obrazning ayrim sifatlarini, belgilarini, xatti-harakatini boshqa narsaga o`xshatish orqali tasvirga aniqlik bag`ishlaydi. Masalan, ilon chaqqanda aytiladigan afsunning bir variantida (A.Soibnazarov variantida) ilonning rangi, oyog`i, dumi kabilar o`xshatishlar vositasida tasvirlangan va bu tasvir kishida ilonga nisbatan jirkanish hissini yanada kuchaytiradi: «Zard hasti zalid, rang hastu xumor, cholok poyu cholok dum, bastam, barbastam. . . » Salbiy jihatdan yomon narsalarga o`xshatib tasvirlangan obrazga nisbatan bemorda, ya`ni ilon chaqqan kishida salbiy reaksiya qo`zg`aladi. Mana shuning natijasida uning badanida ilon zahrining tarqalish sekinlashadi. Xullas, o`xshatish xalq afsun-duolarida u qadar ko`p bo`lmasa ham, ammo ba`zan-ba`zan uchrab turadigan badiiy san`at hisoblanadi. Afsunlarda tasodifiy qo`llanilgan sifatdoshlar (epitetlar) bo`lmaydi. Chunki afsunlardagi har bir so`z, har bir tafsil (detal) kabi sifatdoshlar ham janrning amaliy maqsadiga bog`liq holda tanlanadi. Chunki epitet, rus folklorshunosi V.Y. Propp to`g`ri ko`rsatganidek, narsadagi asosiy xususiyatni bo`rttirib, aniqlashtirib ko`rsatish uchun harakat qiladi va u xalqning ana shu narsaga bo`lgan yo salbiy, yo ijobiy munosabatini ham ifodalab turadi17. Shuning uchun ham xalq afsunlarida ilonga, chayonga nisbatan-sariq, qorqurtga nisbatan- qora, ko`zga tushgan oqqa nisbatan- «ola-bula» kabi kishi ruhiga ta`sir etadigan sifatdoshlar qo`llanilgan. Afsunlarda qo`llanilgan epitetlar yaxshilik uchun xizmat qiluvchi narsa va obrazlarni maqtash, uning yaxshi sifatlarini bo`rttirish uchun xizmat qiladi. Masalan, chaqaloqni beshikka solganda aytiladigan quyidagi afsun matnida beshik yasalgan daraxt maqtovi bilan bolaning sevimli bo`lishi, baxtli umr o`tkazishi so`ralgan. Qoraolidandir beshigi, Qayrilib olsin onasi,

Tilla qamishdan beshigi, Tovlanib olsin buvisi, Shaftolidandir beshigi, Shopillab o`psin opasi. Jiyda daraxtdan beshigi, Ko`tara qolsin akasi. . . Ko`rinib turibdiki, beshik yasalgan daraxt nomining bosh harfi bilan uyg`un holda chaqaloqqa yaqinlari qilgan muomala, munosabat bildiruvchi so`z olingan. Masalan, qoraoli-qayrilib, tillo-tovlanib, shaftoli-shopillab va h.k. Bu narsa, ya`ni epitetning bosh tovushi bilan munosabat ifodalovchi so`zning bosh tovushi mosligi o`zaro bir-birlarini kuchaytirishga xizmat qiladi. Masalan, epitet munosabatini va aksincha munosabat epitetni kuchaytirish, bo`rttirish, ta`kidlashga xizmat qiladi. Mana shu narsaning o`zi ko`rsatib turibdiki, epitet (sifatlashlar) xalq afsun-duolarida keyin kiritilgan badiiy tasviriy vositalar emas, balki juda ham qadimiy hodisa sanaladi. Shu bois epitetlarning afsunlarda tutgan mavqei, bajaradigan g`oyaviy-badiiy vazifasi juda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ba`zan afsunlardagi ayrim epitetlar shunchaki oddiy sifatlashlardan iborat bo`lmay, ular qadimgi e`tiqodiy qarashlar bilan bog`liq tushunchalarni ifodalovchi so`zlardan, obrazlardan iborat bo`ladi. Ular afsunlarning ta`sir kuchini orttirishga, afsunlarga nisbatan bo`lgan kishilarning ixlosini, ishonchini oshirishga xizmat qiladilar. Masalan, ari chaqqanda aytiladigan quyidagi afsunda ana shunday so`zlardan biri ishtirok etgan: Zamburiman-ziloliman, Murchayiman-miyoniman. Dastak bura, dustak bura, Oq ilonning dami bilan,

Payg`ambarning so`zi bilan, Kuf-suf, chiq, kuf-suf, chiq Keltrilgan misollardagi oq ilon obraziga diqqat qilinsa, uning afsun matnidan bekorga joy olmaganligi ma`lum bo`ladi. Chunki oq rangli ilon bu musulmon dunyosida kishilarga baxt, sog`liq va boylik keltiruvchi ramziy obraz sanaladi. Uni ko`p o`rinlarda Hazrati Xizirning zoolatrik (hayvon, jondor) qiyofasida namoyon bo`lishi ham deb talqin qilinadi. qanday bo`lmasin, oq ilon turkiy xalqlarda muqaddas obraz sanaladi. U kishilarga faqat yaxshilik keltirish uchun xizmat qiladigan ramziy obraz sanaladi. Shuning uchun ham afsunda oq ilonga murojaat qilib, undan madad tilangan. Xullas, epitetlar xalq afsunlarida ham g`oyaviy ham badiiy vazifa o`tovchi badiiy vosita sanalgan. Umuman olganda, xalq afsunlarining badiiyati o`ziga xos bo`lib, ularni sof estetik vazifa o`tovchi janrlarga tenglashtrib bo`lmaydi. Chunki afsunlar maishiy amaliy vazifa o`tovchi janrlar turkumidan iborat. Shu sababli afsunlarning poetika haqidagi mulohazalarimiz yuqoridagi qaydlar bilan chegaralanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. «Alpomish» dostonining 1000 yilligiga bag‘ishlangan tantanalar marosimida so‘zlagan nutqi //Xalq so‘zi, 1999, 9 noyabr. 2. Abdullayev F. Xorazm shevalari leksikasi //O‘zbek shevalari leksikasi. – Toshkent, 1966, 454 b. 3. Abdullin I.A. Nekotoriye aspekti istochnikovoy bazi istorii literaturnix yazikov // ST, 1988, № 3, - S. 82-85. 4. Abdurahmonov D., Bektemirov X. O‘zbek xalk dostonlarining onomastikasi //O‘zbek xalq ijodi. – Toshkent, 1967, 177-197 betlar. 5. Abdurahmonov Ђ ., Rustamov A., Qadimgi turkiy til. – Toshkent, 1982, 166 b. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`zbek afsun-duolarining mavzu va vazifadoshlik jihatidan tasnifi

O`zbek xalq afsun-duolar folklor janri sifatida

O`zbek xalq ertaklariga tarixiy yondashuv

O`zbek xalq maqollari va matallarida chegara munosabati

O`zbek bolalar adabiyoti