O`zbek xalq ertaklariga tarixiy yondashuv - Adabiyot - Referatlar

O`zbek xalq ertaklariga tarixiy yondashuv

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152.5 KB

Ko'chirib olish

O`ZBEK XALQ ERTAKLARIGA TARIXIY YONDASHUV Reja: 1. O`zbek xalq ertaklari-ma`naviyat xazinasi 2. Ertaklarda animizm, magiya va totemizm. 3. Etnografik ma`lumot va arxeologik topilmalar-totemik talqinlar tayanchi. 4. Ertaklarning tarixiy taqdirida real voqelikka munosabat tamoyillari. 5. Xulosa

O`zbek xalq ertaklari-ma`naviyat xazinasi Xalqning asl qiyofasi, avvalo, uning ma`naviyatida ko`zga tashlanadi. Zero, insoniy buyuklik, ijtimoiy - iqtisodiy yuksalishining boshi ham ma`naviyatdadir. Shu boisdan ham mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq ma`naviyatga e`tibor milliy siyosatimizning muhim tamoyillaridan biri sifatida amalga oshirilmoqda. Milliy qadriyatlarimizni tiklash, xalq og`zaki ijodi namunalarini to`plash, urf - odat, an`ana va marosimlarni yo`lga qo`yish ana shu siyosat sharofati o`laroq umumxalq, umumdavlat ishiga aylandi. Xalqimiz badiiy tafakkurining nodir namunasi bo`lgan ertaklar ham milliy ma`naviyatimizning bebaho manbai sifatida qadrlanadi. Shu ma`noda olamni bilish, idrok etishning eng ibtidoiy tasavvur mahsuli bo`lgan hayvonlar haqidagi ertaklarning kelib chiqishi, shakllanishi va ijod jarayonida epik asar darajasida o`rin ola borishi tarixini o`rganish bugungi kun ma`naviyati talablaridan sanaladi. O`zbek xalq ertaklari tizimida hayvonlar haqidagi ertaklar alohida turkumni tashkil etadi. Mazkur turga oid ertaklar yaratilish asosiga ko`ra nihoyatda qadimiy, tarqalishi jihatdan eng ommaviy va xalqchil bo`lib, og`zaki nashriy ijodning eng noyob namunalaridan biri hisoblanadi. Shu jihatdan olganda, hayvonlar haqidagi ertaklar ajdodlarimiz badiiy tafakkurining ajralmas tarkibiy qismi sifatida tarixiy, badiiy va tarbiyaviy qimmati bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Ma`lumki, hayvonot olami mo`jizakor, o`ziga xos rang - barang va ko`p qirrali, shu bilan birga maftunkor va murakkab tabiati bilan dunyo yaralgandan buyon tafakkur egalarini o`ziga jalb etib kelmoqda. Binobarin, inson xali tog`u -tosh va g`orlarda yashagan davrlardayoq tabiat va hayvonot dunyosidan o`ziga xos hamohanglik, uyg`unlik hamda umumiy mushtarak jihatlarni qidirgan, kashf etgan, ularni o`rganish, hatto ta`sir etish yo`llarini izlagan. Bu bilan inson butun borliq mohiyatini ilg`ash, demakki, kurrai zamindagi hayot rivojini teranroq tushunish va anglash harakatida bo`lgan. Chunonchi, tabiat va hayvonot dunyosi, umuman borliq uning tasavvurida ba`zan g`ayritabiiy mo`jizalar girdobida, ba`zan esa daxshatli hodisalar qurshovida namoyon bo`lgan. Bu tarzdagi sodda, ayni paytda murakkab tasavvurlar mifik olam ibtidosi sifatida dastlab afsonalarda, keyinchalik esa ertaklarda o`zining badiiy ifodasini topgan. Binobarin, mazkur hodisa ibtidoiy jamiyatning dastlabki bosqichlariga xos davrlararo mafkura tushunchasi bilan izohlanadi. Demak, o`sha davr ruhiyatidan kelib chiqadigan bo`lsak, g`oyaviy maqsadlar mohiyati shuni taqozo etganligi oydinlashadi. Darhaqiqat, mohiyat hodisada namoyon bo`lganidek, ibtidoiy odamning hayvonot olami haqidagi tushuncha va tasavvurlari uning afsona va ertaklarida ko`zga tashlanadi. Hayvonlar dunyosi tasvirlangan dastlabki afsona va ertaklar oddiy hamda soddaligiga qaramay, o`ziga xos chuqur mazmunga ega. Zero, bunday qadimiy janrlar mazmunida ibtidoiy ovchi va chorvadorning hayvonlarga bo`lgan munosabati, ovlash yoki o`rganish jarayonida to`plangan bilim va tajribalari, iqtisodiy manfaat va maqsad yo`lidagi intilishlari, orzu - niyatlari, irodaviy hatti - harakatlari, bir so`z bilan aytganda, sodda dunyoqarash va urug`, qabilalararo munosabatlarning kuchli ta`siri sezilib turadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning dastlabki namunalari ajdodlarimiz tafakkurining badiiy shakli sifatida yuzaga kelgan. Demak, aytish mumkinki,

mazkur turdagi ertaklar badiiy ijodning o`ziga xos ajoyib namunasi sifatida shakllanib, takomillashib, an`ana doirasiga tushunga qadar o`zok tarixiy jarayonlarni bosib o`tgan. Bu jarayonlar ta`siri esa ertaklarda o`z izini qoldirgan, albatta. Biroq bu izlarning ba`zilari haqida aniq bir fikr aytish mumkin bo`lgani holda, ba`zilari haqida esa ilmiy farazlarga asoslanib xulosa chiqarishga to`g`ri keladi. Shuningdek, ba`zi ertaklar qaysidir bir ijtimoiy - tarixiy tuzumda yaratilib, o`sha davr o`zgarishi bilan uning ehtiyojlari doirasidan chiqib ketishi, natijada, o`zgacha tus va mazmun kasb etishi mumkin. Bu esa o`z navbatida ertaklar umrining tarixan ko`pqatlamliligini yuzaga keltiruvchi asos omil hisoblanadi. Masalan, «Bo`ri bilan mergan» («O`zbek xalq ertaklari». - Т .: Fan. I torn 1961 y. 64-65-betlar) ertagida qadimiylikdan darak beruvchi belgi - hodisalar, ya`ni qadimgi turkiylarning mifologik tasavvuri Ota - bobolar kultiga ishonch va e`tiqodning ilkin izlari ko`zga tashlanadi. Ayni tasavvur syujet voqealarining boshlang`ich nuqtasida - bo`rining cholga najot so`rab murojaat qilishi bilan bog`liq dastlabki dialog - epizodda yaqqol aks etadi. Biroq mazkur mifologik motiv ijtimoiy - tarixiy hodisalar ta`siri, ayniqsa, chorvachilik munosabatlarining tarmoq sifatida qaror topishi natijasida o`zining dastlabki - qadimiylik xususiyatini xiralashtirgan (ya`ni bo`rining murosasiz, raxmsiz, ochko`z, ayni paytda laqma va qo`pol kabi salbiy sifatlarda namoyon bo`lishi - ta`kid S.J) va ertak mavzusini belgilovchi asosiy voqelik keyingi davr talablariga bo`ysundirilgan. Syujet tarkibida yuz bergan bunday o`zgarishlar ertak semantikasiga o`z hukmini o`tkazgan, boshqacha qilib aytganda, tarixiy ko`pqatlamlilik hususiyatini keltirib chiqargan. Fikrimiz dalilini «Kiyik bilan Kadi», «Qaldirg`och bilan Zinglovuk» kabi etiologik harakterdagi turkum ertaklarda ham kuzatish mumkin. Binobarin, bu xil ertaklarda voqelikka munosabatning ibtidoiy belgilari, aniqrog`i, ibtidoiy primitiv tushuncha va tasavvurlarni akslantiruvchi epizodlar-u yoki bu darajada saqlanib qolgan. Xususan, «Kiyik bilan Kadi» ertagida kiyiklar dumining tumtoq bo`lib qolish sabablari bayon qilinadi. Kiyik kadidan o`ch olish maqsadida uni dumiga bog`lab, suvga cho`ktiradi. Biroq kadining ichi suvga to`lib, kiyikni dumiga torta boshlaydi. Oxir - oqibat, kiyik dumidan ajrab, tumtoq bo`lib qoladi. Mazkur etiologik genezis keyingi davr belgilari (kiyiklarning bug`doy xirmoniga duch kelishi va tumtoq dum kiyikning xubchi, ya`ni xirmonchi qiyofasida ulan (xo`p mayda - ta`kid S.J.) aytib, bug`doy yanchishi kabi motivlar bilan boyitilgan. Shu o`rinda mavzu asosidan kelib chiqadigan bo`lsak, quyidagi savollarga duch kelamiz. Hayvonlar haqidagi ertaklar qachon va qanday paydo bo`lgan? Ularning tarixiy asoslari nimalar bilan belgilanadi? Bu kabi masalalarni yechish uchun mazkur tipdagi ertaklarning tarixiy mezonlarini aniqlash va tadqiq etish lozim. Ma`lumki, « ... keyingi davrlarning tarixi, asosan yozma manbalarga asoslanadi. Ibtidoiy davr tarixi bunday manbalarga ega bo`lmagan, albatta. Lekin shunga qaramay, boshqa turli manbalar insonning juda qadimgi o`tmishini ma`lum darajada ravshanroq yoritish uchun ancha keng va yetarli, aniq materiallar beradi. (Kosven M.O. Ibtidoiy madaniyat tarixidan ocherklar. - Т .: Fan. 1960 y. 7 - bet). Bunday manbalar jumlasiga esa qadimgi miflar, xususan, «Avesto» yodnomasi, arxeologik topilmalar, etnografik ma`lumotlar hamda gor devorlari, ro`zgor buyumlari, ov qurollari va tosh taxtachalarga ishlangan tasviriy san`at namunalari kiradi. Bu manbalar shu jihatdan qimmatliki, ular ibtidoiy davr

turmush tarzi hamda tafakkur darajasining qanday rivojlanib borganligini o`rganish uchun g`oyat muhim va qiziqarli ma`lumotlar beradi. Shuningdek, og`zaki ijodning bir qancha janrlari yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar va ilmiy xulosalar ham ibtidoiy davr madaniy hayoti, xususan, hayvonlar haqidagi ertaklarning tarixiy asoslarini o`rganish borasida nazariy manbalardan bin sifatida xizmat qiladi. Hayvonlar haqidagi ertaklar o`zining voqelikka munosabati va badiiy ifoda tamoyillari bilan ajralib turadi. Voqelikka munosabat, avvalo, tarixiylik qobig`ida shakllanadi. Binobarin, tarixiylik folklorning milliy va umuminsoniy xususiyatlari, uning shakllanishi va tarixiy evolyutsiyasi, poetikasi bilan bog`liq hodisadir. U folklorning qaysi janriga mansub bo`lmasin, real tarixiy voqelikni badiiyat qonuniyatlari asosida aks ettiradi. Aytish mumkinki, hayvonlar haqidagi ertaklarning mazmuni va badiiyati ma`lum ma`noda tarixiy haqiqat zamirida qaror topgan. Demak, ertaklarning tarixiyligi ularning o`tmish voqealari bilan bog`langanligida, avloddan - avlodga o`tib og`zaki badiiy ijod an`analariga aylanib ketganligida yaqqol namoyon bo`ladi. An`analar esa yashovchan, ta`sirchan va doimo harakatda bo`lib, u har bir yangi davrning ijtimoiy voqeligini o`zida aks ettirgan holda rivojlanishda bo`ladi. Bu jarayon esa o`z-o`zidan ravshanki, ertaklar syujetining g`oyaviy-badiiy talqinida tarixiy qatlam tushunchasining barqarorligini ta`minlaydi. Ertaklarda qanday voqelik mavjud bo`lmasin va u qay darajada aks ettirilmasin, ular ma`lum ma`noda tarixiylikka tobedirlar. «Ma`lum davrga oid og`zaki proza materiallariga diqqat qilinsa, syujet va ba`zi motivlar mazmunida o`sha asar yuzaga kelgan davrning ijtimoiy - siyosiy holati, idealogiyasi, dunyoqarashi ko`zga tashlanadi. Demak, har bir janr tarixiy haqiqatni o`zi shakllangan va rivojlangan sharoitdan oladi. Agar janr ibtidoiy tuzum sharoitida yuzaga kelgan va yashagan bo`lsa, shubxasiz, tarixiy haqiqatni o`sha ijtimoiy farmatsiyadan oladi. (Qarang: Imomov K. O`zbek xalq proza janrlarining tarixiylik printsiplari. //O`zbek tili va adabiyoti. 1984 yil. №5 34—bet). Shuningdek, tarixiylikni aniqlashdagi birdan bir yo`l o`sha ijod namunasi mansub bo`lgan xalqning tarixiy etnogenetik taraqqiyoti bilan bog`lab o`rganishdir. Shunga ko`ra, ertaklarga xos tarixiylik mezonlarini xalqimiz o`tmishi bilan bog`lab, muayyan voqealar fonida tahlil etish mantiqan o`rinlidir. Biroq bu bilan hayvonlar haqidagi ertaklarda tarixiy haqiqat birinchi planga chiqadi va aks ettirish mezonlarini aniqlash oson kechadi, degan mulohazaga kelmaslik kerak. Masalaning yana bir tomoni shundaki, mazkur turdagi ertaklar syujetini tashkil etuvchi real voqealar uydirma mag`ziga singib ketib, noaniq bir badiiy qolipga tushib qolgan. Chunki uydirma va haqiqatni farqlamaslik qadimgi davr uchun qonuniyat bo`lgan. Ana shu qonuniyat esa tarixiy voqealarning hayotiy zaminini sezilarli darajada xiralashtirib qolishiga olib kelgan. Shu boisdan, hayvonlar haqidagi ertaklarda tarixiy haqiqatni aniqlash, ularning poetik tranformatsiyasini belgilash ancha mushkul masala. Biroq syujet tarkibida uchraydigan ibtidoiy mifik tasavvur elementlari, totemistik, animisik hamda dual tushunchalarni ifodalovchi jihatlar, shuningdek, tasodifiy va zoxiran noreal harakterdagi bir qancha epizodik motivlar tahlili uydirma qobig`iga yashiringan tarixiy haqiqatni muayyan darajada aniqlashga imkon beradi. Shunday qilib, yuqoridagi fikrlar asosida hayvonlar haqidagi ertaklarga xos

tarixiylik mezonlari quyidagicha guruhlanadi va o`rganiladi: I. Hayvonlar haqidagi ertaklarning yaratilishiga asos bo`lgan manbalar - ijtimoiy - tarixiy davr va maishiy hayot haqiqati, real voqealar, etnografik hodisalar, urf- odatlar va nihoyat, diniy qarashlar majmui; II. Hayvonlar haqidagi ertaklarning real voqelikka munosabati masalasi; III. Tarixiy haqiqatni bidiiy aks ettirish printsiplari. Xullas, xalq og`zaki ijodida ertaklar qadimiyligi, xalqchilligi, ommaviyligi, badiiy estetik imkoniyati bilan o`ziga xos tarixiy taqdirga ega: ular asrlar osha kishilar diqqatini o`ziga tortib keladi. Har bir kishi ertaklar olamida aqlini tanigan va hanuzgacha bu jarayon davom etib keladi, davom etaveradi. Chunki ulardagi mazmun-mohiyat, badiiylik, xalqchil til, obrazlar silsilasi shunday hukm chiqarishga asos bo`la oladi. Xassos shoir Hamid Olimjonning: «Bolalik kunlarimda, Uyqusiz tunlarimda, Ko`p ertak eshitgandim, So`ylab berardi buvim». satrlari ham bu fikrni tasdiqlaydi. Ijtimoiy - tarixiy davr va ijtimoiy hayot haqiqatining ertaklardagi o`rni tarixiylikni keltirib chiqaruvchi eng asosiy va zaruriy omillardan hisoblanadi. Hayvonlar haqidagi ertaklar ham genetik jihatdan ijtimoiy - tarixiy jarayon mahsuli bo`lib, g`oyaviy asosiga ko`ra o`zi vujudga kelgan davr dunyoqarashi va tushunchalari bilan yo`g`rilgandir. Garchi tarixiy taraqqiyot bosqichlari ertak personajlari va syujetining yuzaga kelishida o`z ta`sirini ko`rsatgan bo`lsa-da, biroq ayrim hollarda motivlar tizimi o`zida ko`proq ibtidoiy jamiyat ruhini aks ettiradi. Bundan ibtidoiy jamoa tartiblari bilan bog`liq ustuvor g`oyalar va tushunchalar hayvonlar haqidagi ertaklarning paydo bo`lishiga asos bo`lgan dastlabki obektiv omillardan sanaladi, degan xulosaga kelish mumkin. Tarixiy manbalar tahlili shuni ko`rsatadiki, ibtidoiy jamiyatning tahlikali chorrahalarida insoniyat ajdodlari qattiq sinov jarayonlarini boshdan kechirdi. Bu sinov, asosan, hayot falsafasi bilan uzviy bog`liq bo`lib uning zaminida yashash uchun kurash qonuniyati, tabiiy ofatlarga bardosh berish va yengib o`tish kabi bir qator tirikchilik muammolari yotadi. Tirikchilik muammolari ibtidoiy inson faoliyatida o`zining moddiy ehtiyojlarini qondirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ovchilik ana shu zaruriyat zaminida vujudga kelgan faoliyat bo`lib, ibtidoiy inson moddiy hayotining asosiy iqtisodiy manbaiga aylandi. Binobarin, mohiyat e`tiboriga ko`ra, ovchilik insoniyat tarixiy taraqqiyoti rivojida muhim o`rin tutadi. Chunonchi, hayvonot olami ov jarayonining asosiy obekti sifatida ibtidoiy insonning diqqat markazida bo`lgan. Albatta, ibtidoiy odam hayvonlarni dastlab o`z imkoniyati va dunyoqarashi darajasida idrok etgan va ularni bir - biri bilan qiyoslab muayyan mulohazalarga kelgan. Ana shu mulohazalar natijasi o`laroq, qadimgi ovchi parranda-yu darrandalar, ularning o`ziga xos xususiyatlari, yashash tarzi, urchishi hamda foyda va zararli tomonlarini kuzatib, o`rganib, tajriba va ma`lumotlar to`plagan. Bundan anglashiladiki, ov xo`jaliklarining keng tarmoqlarda rivojlanishi inson bilan hayvon o`rtasidagi muayyan asosga ega bo`lgan o`zaro aloqadorlik munosabatlarni vujudga keltirdi. K. Imomov bu jarayonni quyidagicha tavsiflaydi:

«Ijtimoiy jamiyatning ovchilik bilan shug`ullangan bosqichida inson u yoki bu hayvonni ovlamasdan oldin uni obdan kuzatishni o`rgangan. Ana shu kuzatish jarayonida ma`lum bo`lgan-u yoki bu hayvonning hatti - harakati, bir - biri bilan munosabati, to`da bo`lib yashash sabablari e`tiborni jalb etgan. Darhaqiqat, u yoki bu hayvonning har xil ovozi, odamga xos uv tortishi, bukirishi yoki hujum qilishi, qochib qutilishi, «o`yin tushib» sakrashi ibtidoiy inson fikrini o`ziga tortmay qolmas edi... Bu tarzdagi tasavvurla ... ibtidoiy odam ongida hayvonlar qiyofasida insoniyatga xos bo`lgan belgi - xususiyatlar mavjud, degan sodda xulosaga olib kelgan» (Imomov K. O`zbek folklori ocherklari. //3 tomlik. 2 - torn. - Т .: Fan. 1989 y. 74-75-betlar). Demak, ibtidoiy inson diqqatini o`ziga tortgan hodisalar zaminida mantiqiy asos bor. Bu mantiqiylik keng ma`noda tushuniladi, albatta. Masalan, «yashash uchun kurash» qonuni aksariyat hollarda biologik jarayon sifatida tahlil qilinadi. Vaholanki, bu qonuniyat hayot falsafasi bilan bog`liq dialektik hodisa sifatida barcha tirik mavjudodlar o`rtasida, jumladan, inson bilan hayvonlarning turmush tarzida ham aks etadi. Masalan, I. Karimovning fikricha... hayvonlar ham xuddi odamlar singari «mehnat qilib» oziq - ovqat topadi, ayrimlari himoya uchun tosh va tayoqdan foydalanadi. Sodda tarzda bo`lsa-da, ayrimlari ovoz chiqarib, o`zaro aloqa qiladi. (Karimov I. «Ajdodlarimiz maymundan tarqalmagan. //«Fan va turmush». 1990 y. №6. 15—bet.) Shu bilan birga, hayvonlarda sezish va his qilish qobiliyati shu darajada taraqqiy etganki, ular tabiatda sodir bo`layotgan barcha hodisalarni insonlardan oldinroq payqaydi. Ana shu jarayonni kuzatish va o`rganish, ayni paytda ibtidoiy ovchining ruhiy va irodaviy holatiga o`z ta`sirini o`tkazgan. Demak, ovchilik odamlarni faqat iqtisodiy jihatdan ta`minlab qolmasdan, balki uning ma`naviy - ruhiy takomil taraqqiyotiga ham sezilarli darajada turtki bergan. Binobarin, uning ma`naviy kamoloti, fikrlash, tafakkur qilish va munosabat bildirish kabi aqliy taraqqiyoti ana shu jarayon bilan bog`liq holda rivojlangan. Zero, inson faqat qorin to`yg`azish uchungina yashamaydi. Agar shunday bo`lganda edi, u jun, ibtidoiy odamligicha qolib ketgan bo`lardi. Tabiatning qonun - qoidalarini bo`ysundirayotgan kishilar maium ma`noda lining qoidalariga o`zlari ham bo`ysunadi. Busiz tiriklik ham, taraqqiyot ham bo`lishi mumkin emas. Ehtimol, xuddi mana shu hodisa o`tmish ajdodlarimizda hayvonlarni nafaqat ovlash yoki o`lja tushirish, balki ular bilan yaqindan munosabat o`rnatish, ularga mehr ko`rsatish, g`amxo`rlik qilish, hatto ularni muqaddas sanab, tangri darajasigacha ko`tarish va e`tiqod qilish, ular haqida asotirlar, og`zaki hikoyat, afsona va nihoyat, ertaklar yaratishni toqozo etgan. Demak, yuqoridagi fikrlardan shu narsa maium bo`ladiki, hayvonlar haqidagi ertaklarning dastlabki namunalari ibtidoiy ovchilarning kundalik ov taassurotlari asosidagi hikoyatlardan iborat bo`lgan. Ovchilik jarayoni esa turli xil hodisalar, ajoyib va g`aroyib sarguzashtlar, ba`zi hollarda tasodifiy va fojiali vaziyatlar bilan kechgan. Bunday hodisalarga ibtidoiy ovchilar befarq qaramaganlar, albatta. Ovdan keyin bo`ladigan suhbatlarda ular ana shu hodisalar tafsilotini hikoya qilganlar. Buryat folklorshunosi S.S. Bardahanova bu jarayonni: «Ovchilar o`zlarining hayvonlar bilan olishuvlari, hayvonlarning hatti -harakatlari, qiliqlari haqida so`zlar ekanlar, hayvonot olamiga o`ziga xos tavsif berib, mazmunan ovchilik faoliyatiga bog`liq bo`lgan hodisalarni haqqoniy akslantiruvchi hikoyatlar yaratar edilar» - deb izohlaydi.

(Bardaxanova S.S. Buryatskie skazki о jivotnix. - L. 1982 y. S. 12). Demak, ovchilar bevosita o`zlari guvoh bo`lgan voqea - hodisalar haqida hikoya qilishga odatlanganlar. Masalan, «Bo`ri keng cho`lda yugurib kelayotgan ekan, unga bir ot ro`para kelib qolibdi. Bo`ri tez - tez yurib otning oldiga o`tib olibdi. Ot bo`riga yaqin borib, uni iskagan ekan, bo`ri chaqqonlik bilan otning tumshug`iga yopishib olibdi. Ot xo`p unnab ko`ribdi. Lekin u o`z tumshug`ini och bo`ridan ajratib ololmabdi...». Yoki «Bo`r i... shoshilib borib tishlab tortgan ekan, «part» etib tumshug`idan qopqonga ilinibdi. Shunda tulki yugurib kelib, hadeb qart - dumbani yeyaveribdi. Uzoqdan buni ko`rib turgan ovchi to yugurib kelguncha tulki qochib ketibdi. Ovchi kelib qarasa, qopqonga ilingan bo`ri ekan» (Oyjamol. - Т .: G`afur G`ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti. 1969 y. 263—bet). Yoki «O`tlab yurgan ona echki o`ziga qarab kelayotgan bo`rini ko`rib... nayzaga o`xshash shoxli kallasini bo`riga qaratib olibdi. Ayyor bo`ri echkini chalg`itib, uning yon tomonidan yaqinlashmoqchi ekan, ona echki o`zini o`nglab, bo`rini shunday suribdiki, o`tkir nayzadek shoxining uchlari, bo`rining qornini yorib yuborishiga oz q ol i b di .. .» . (Oyjamol.- Т .: G`afur G`ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti. 1969. 287-bet). Ko`rinadiki, mazkur epizodlarda voqelik o`zining hayotiy va tarixiy asoslaridan uzilmagan holda bayon qilingan. Sinkretik tasavvurlar majmui ibtidoiy davr turmush tarzi va dunyoqarashining umumiy talablari doirasida paydo bo`ldi. Binobarin, analitik fikrlash va abstrakt tafakkur qilish qobiliyatiga ega bo`lmagan ibtidoiy «... odam o`zini tabiatdan ajratmaydi hamda tabiat kuchlari va hodisalari bilan aynan bir narsa, deb hisoblaydi. Shuning uchun ham odam qator hodisalarni kuzata turib, o`sha hodisalarni o`ziga qaratishga urinadi va ularni yaratishga qodirman, deb o`ylaydi, ikkinchi tomondan esa tabiat kuchlari va narsalar, ya`ni biz jonsiz deb ataydigan narsalarga faqat odamgagina xos bo`lgan qobiliyatni umuman o`zi yashayotgan hayotni ham xos deb biladi». (Kosven M.O. Ibtidoiy madaniyat tarixidan ocherklar. - Т .: Fan. 1960 y. 158 - bet). Ibtidoiy odamning bu tarzda fikr yuritishi va xulosa qilishi tabiiy bir hoi edi, chunki mavjud tarixiy sharoit va tabiatdagi turli xil hodisalarning o`zak-mohiyatini anglash uchun u tabiat hodisalari haqida hech bo`lmaganda muayyan darajada tasavvur va dunyoqarashga ega bo`lishi zarur edi. Shuning natijasi o`laroq qadimiy ajdodlarimizning tabiat va jamiyat hodisalarini qorishiq holda, ya`ni umumlashma, hayoliy tarzda tasavvur qilishi ko`pgina diniy qarashlarning kelib chiqishi va tarqalishiga keng yo`l ochib berdi. Jumladan, ayrim hayvonlarni ilohiylashtirish tushunchalari bilan bog`liq totemistik e`tiqodlar hamda ruh va uning abadiyligi haqidagi diniy qarashlar ana shu tasavvurlar zaminida vujudga keldi.

Ertaklarda animizm, magiya va totemizm. Ma`naviy - ruhiy ta`sirning qudratli vositasi - ruh va uning adabiyligiga ishonch animistik (lotincha anima-jon, ruh so`zidan olingan) qarashlarning asosiy g`oya va mazmunini izohlaydi. Animistik tasavvurlarning mifologik talqini - mif - asotirlar va afsonalarda ifodalangan g`ayritabiiy, ilohiy qarashlar, ya`ni ruhning adabiyligiga ishonch ibtidoiy inson tasavvurida ayni haqiqat hisoblangan. Mazkur hodisa dunyo xalqlari tarixida ibtidoiy dinlarning eng qadimgi ko`rinishlaridan biri sifatida e`tirof etilgan. Bu haqdagi qarashlarini taniqli folklorshunos olim B.Sarimkosov shunday izohlaydi: «Ma`lumki, juda ko`p xalqlarda, jumladan, o`zbeklarda ham odam uch qismdan tashkil topganligi haqidagi tasavvur juda qadimdan mavjud. Bu qismlar: tana, jon va ruh. Tana - jon hamda ruh bilan tirik. Inson o`lgach, uning tanasi yerda qoladi va chirib tuproqqa qo`shiladi. Jon esa osmonga uchib ketadi. Ruh ham tanani tark etadi, ammo qush yoki boshqa jondor sifatida o`lganning uyiga, uning yaqinlaridan xabar olgani tez - tez kelib turadi». (Sarimsoqov B. Epik janrlar diffuziyasi // O`zbek folklorining epik janrlari. - Т .: Fan. 1981 y. 160 - bet). Ushbu tasavvurni atroflicha, kengroq tushunish uchun ertaklarga murojaat etamiz. Ta`kidlash joizki, animistik tasavvurlarning badiiy kuchimi, asosan, sehrli ertaklardagina saqlanib qolgan. Uning ayrim rudimentlari, xususan, evrilish hodisasi hayvonlar haqidagi ertaklarda ham uchraydi. Masalan, «Bo`ri bilan tulki» ertagida tulki personajining ayrim o`rinlarda bir yumalab boshqa jondorga aylanish hodisasiga duch kelamiz. Ertak muqaddimasida bo`ri do`sti tulkiga: «Qornimni to`yg`azib, xursand q i l i b qo`ygin», - deydi. Tulki do`sti bo`rining iltimosini bajarish uchun u bilan birga yo`lga tushadi va qo`lida dasturxon ko`targan xotinlarga duch keladi: «... shunda tulki bir yumalab bedana bo`libdi va xaligi xotinlarning oldiga tushib yurgalay boshlabdi». Ularga firib berib, maqsadiga yetgach, yana o`z xoliga qaytib, bo`rining yoniga boribdi. (O`zbek xalq ertaklari. 1-torn. - T: O`z.Dav.nashr. 1962 y. 37 - bet). Shuni aytish kerakki, mazkur ertakdagi evrilish motivi keyingi hodisa bo`lib, sehrli ertaklar syujetidagi qahramonlar jonining kapalak yoki qushga aylanish motivi ta`sirida yuzaga kelgan. Ertakdagi ayni tasavvur, ya`ni tulki xolatidagi evrilish motivi orqali ruh va uning abadiyliliga ishonchning asosiy mohiyati -moddiy olamda hayotning aylana shaklda davom etishi haqidagi animistik tasavvurlar badiiy ifodalarda tasvirlangan. Binobarin, «Hayotning bunday doiraviy harakterini izohlash uning makon va zamonda cheksizligini ifodalashga xizmat qiladi». (Sarimsoqov B. Epik janrlar diffuziyasi //O`zbek folklorining epik janrlari. - Т .: Fan. 1981. 108 - bet). Bu tushuncha «Bo`ri bilan tulki» ertagida tulki personaji qiyofasida evrilish motivi bilan bog`liq ifoda usuli orqali aks ettirilgan. Biroq shu o`rinda ta`kidlash joizki, evrilish motivi hayvonlar haqidagi ertaklar tarkibida an`anaviy mohiyat kasb etmaydi. Bu hodisa sanoqli ertaklardagina saqlanganki, bunday tushunchalar mazkur tipdagi ertaklarning eng ibtidoiy

varianlarida mavjud bo`lgan bo`lishi ehtimoldan holi emas. Bu haqda aniq bir flkr aytish mushkul. Chunki ertaklarning eng qadimgi namunlari bizgacha yetib kelmagan, ularni xalq og`zaki badiiy ijodining noyob boyligi sifatida yozib olish va to`plash ishlari esa keyingi davrlardagina amalga oshirila boshlangan. Ko`pgina tarixiy manbalar ibtidoiy qabilalar o`rtasida ruhlarni turli qiyofalarda tasavvur etish va ularga sig`inish hodisasi amalda bo`lganligini ko`rsatadi. Binobarin, har bir etnik guruh, har bir qabila ruhning abadiyligini o`z e`tiqodiy dunyoqarashidan kelib chiqqan holda o`ziga xos tarzda tasavvur etgan. Masalan, ba`zi qabilalar ruhni biror hayvon, qush, ilon, burgut yoki o`simlik qiyofasida tasavvur etsalar, ba`zi qabilalar esa uni muayyan jism ko`rinishida idrok etishgan. Etnografik ma`lumotlarga ko`ra, ruh go`yo oq ilon, kapalak va shunga o`xshash jonivorlar shaklida yashar ekan. Mana shu sababdan ba`zi xalqlar orasida oq ilon, kapalak va shu kabi jonivorlarga ozor berish yoki o`ldirish inson ruhiga ozor berish bilan barobardir, degan tushuncha hanuzgacha saqlanib keladi. Bundan ko`rinadiki, animistik e`tiqodlar sintezi ba`zi hayvonlarni avlod - ajdodlar ruhiga aylantirdi. Chunki animistik e`tiqod u yoki bu hayvonni hayvon emas, odamzod ruhi deb his qilishga olib keldi. Demak, ibtidoiy inson tasavvuricha, u yoki bu hayvon u dunyoga o`tib ketgan avlod - ajdodlarning ruhi, ularning bu dunyodagi ko`rinishi sanalagan. Shuning uchun ham ertaklarda u yoki bu hayvonni inson tilida so`zlatish va unga inson kabi munosabatda bo`lish ana shunday tushunchalar zamirida kelib chiqqan. Buni «Bo`ri bilan mergan» ertagidagi bo`rining insoniy nutqi, qolaversa, chol bilan qarindoshlik munosabatlari tasdiqlaydi: «Bo`ri poxol tagidan: - Ota, meni quvib kelayotgan mergan ketdimi? - debdi. Choi: - Ha, bolam ketdi, - debdi. - Ketgan bo`lsa, meni qo`yib yuboring, - debdi bo`ri. Choi: - Xo`p bolam, deb bo`rining ustidagi poxolni olib tashlabdi». (O`zbek xalq ertaklari. 1 - torn 20-21 - betlar). Darhaqiqat, ibtidoiy odam tasavvurida ba`zi hayvonlar aslida inson sanalgan. Chunonchi, odam vafot etgach, uning ruhi u yoki bu turdagi hayvon qiyofasida yana qaytadan tug`iladi va bu hodisa aksincha ham bo`lishi mumkin. Demak, uning hayot chirog`i so`nmaydi. Garchi o`zga vujud, o`zga tana, qolaversa, turli xil hayvon qiyofasida pay do bo`lsa - da, u yana tiriklik dunyosida abadiy qolaveradi. Shuning uchun uning o`lim haqida o`ylashi, qayg`urishi behuda. Bu xil talqindagi tasavvurlarning ertaklardagi badiiy kuchimi, cholning bo`rini «bolam», bo`rining cholni «otam», deb atashi yoki tulkining bedanaga evrilishi, hayvonlarning inson tilida so`zlashi, kulishi, fikr yuritishi va boshqa shu kabi holatlar ruh va uning adabiyligi haqidagi ibtidoiy dunyoqarashga xos tipik hodisa bo`lib, usha davr uchun ayni haqiqat hisoblangan. Boshqacha qilib aytadigan bo`lsak, ayni paytda g`ayritabiiy, noreal voqelik ibtidoiy kishilarning real qarashlari sifatida inkor etib bo`lmas haqiqat, deb qabul

qilingan. Bu mulohazalardan ravshan bo`ladiki, moddiy hodisa sifatida abadiy ruhni izlash, uni turli qiyofalarda tasavvur etish, birinchidan, animistik qarashlarning paydo bo`lishiga olib kelgan bo`lsa, ikkinchidan, mazkur tasavvurlar majmui magiyaga turtki berdi, uchinchidan, animizmning murakkab taraqqiyoti totemistik e`tiqod tushunchasining ramziy ma`no kasb eta borishida benihoya katta ta`sir ko`rsatdi. Shuning uchun ham N.A. Rahmonov totemik e`tiqodlarning ramziylashishiga sabab unga inson ruhi, harakteri singdirilganligidir, degan xulosaga keladi. Yuqoridagi mulohazalar mohiyatidan shu narsa anglashiladiki, animizm, magiya va totemizm o`rtasida o`zaro mushtarak xususiyatlar mavjud bo`lib, bu mushtaraklik sababiy bog`liqlik va o`zaro ichki aloqadorlik munosabatlariga tayanadi. Jumladan, animizm, yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, ruh va uning abadiyligi bilan bog`liq ilohiy tasavvurlarga asoslansa, magiya - so`z, narsa hamda hodisalarning g`ayritabiiy qudratini anglatadi va ular sehr vositasida ta`sir ko`rsatish usuliga tayanadi. Binobarin, magiya tushunchasi zamirida ruhga ishonch hamda so`z, narsa va hodisalar vositasida ta`sir etish g`oyasi yotadi. Shu jihatdan olganda, hayvonlar haqidagi ertaklarning ovchilik bosqichi bilan bog`liq davrlarda yaratilgan eng qadimgi namunalari torn ma`noda so`zlar vositasida magik ko`rsatish qudratiga ega bo`lgan. Binobarin, uning aytuvchisi, asosan, u yoki bu odam yoki hayvonni avrash va uning ruhiyatiga bevosita ta`sir ko`rsatish maqsadidan kelib chiqib, kichik - kichik hajmdagi bayoniy hikoyatlarni «ijod qilgan». Ana shu hikoyatlarning mifolorgik e`tiqodlar bilan qorishib ketishi dastlab amaliy ahamiyat kasb etgan. Chunki mifologik e`tiqodlar bilan bog`liq bayonlarni magiya tarzida qo`llash o`sha davr mafkurasining bosh mezoni hisoblangan. Mazkur bayonlarning evolyutsiyasi esa o`zida badiiy elementlarning dastlabki namimalarini shakllantira borgan. Ayni paytda, animistik tasavvurlar, mifologik e`tiqodlar va magiyaga bo`lgan ishonchning susaya borishi bayoniy hikoyatlarning ertak tomon og`ishiga keng imkoniyat yaratgan. Shuningdek, so`zning magik qudrati tabu (Tabu - yomon ruhdan qo`rqish, uning oldini olish kabi tushunchalar majmui) hodisasining yuzaga kelishiga keng yo`l ochib bergan. Magik ta`sirining ilkin izlari qisman mif va ertaklardagina saqlanib qolgan. Binobarin, og`zaki ijod namunalari orasidan sof holicha magiyaga misol bo`la oladigan afsona, rivoyat yoki hikoyat topish mushkul. Chunki bizgacha yetib kelgan mavjud hikoya va ertaklar majmui davrlar ta`siriga uchrab, o`zining asl mohiyatidan yiroqlashgan. Biroq shunga qaramay, Markaziy Osiyoning eng qadimiy yozma yodnomalarida saqlanib qolgan afsonalar hamda she`riy - epizodik parchalarga asoslanib, ba`zi mulohazalarni aytish mumkin. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»dagi afsonalar mavzu doirasidagi fikrlarni aniqlashtirishda ishonchli manba hisoblanadi. Jumladan, «Baxrom yasht» deb nomlanuvchi 14 - yasht «Urush va G`olibiyat ilohi Vartragnaga bag`ishlangan qasida» shu jihatdan alohida ahamiyat kasb etadi. Unda ta`riflanishicha, G`olibiyat ilohi Vartragna payg`ambar Zardusht qoshida o`n xil qiyofada jonlanadi. Shulardan yetti xili yetti turdagi hay von shaklida namoyon bo`ladi. Bular navvos, ot, nortuya, kobon, Varagn qushi, tog` qo`chqori, yovvoyi echki kabilar bo`lib, ular haqidagi ta`rif- tavsiflar ulug`vorlikni ifodalovchi so`zlar vositasida izohlanadi. Misollarga murojaat etamiz. Kasidada novvos, nortuya, ot, kobon va boshqa hayvonlarga berilgan

ta`riflar o`ziga xoslik kasb etadi. Jumladan: Novvos ta`rifida: «Oltin shoxli... Chiroyli va g`oyat qudratli»; Ot haqida: «Oltin quloq, oltin jilov, G`oyat go`zal, g`oyat xushro`y»; Nortuya haqida: «Bo`ronyanglik... Olg`a intiluvchan mudom. Uchqur, epchil - libosga bop Muynalidir»; Kobon haqida: «Kon quturgan ... Yirtqich, xanjar tishli, qahrli. Pora - pora qilguvchi o`tkir»; Varagn qushi haqida: «Ostidagi qurbonlarni ezib tashlab, Ustidagi qurbonlarni maydalab, Barcha qushlar ichra ildam, Qanotlilar ichra uchqur»; Qo`chqor haqida: «Yovvoyi tog` qo`chqoridek, Egri mugo`z, g`oyat go`zal»; Yovvoyi echki haqida: «Yovvoyi echki qiyofasida, O`tkir shoxli, juda go`zal». («Avesto», Askad Mahkam tarjimasi. //«San`at», 1991 y. №5. 18 - bet) kabi sifatlashlar va mubolag`ali jumlalar bilan tavsiflanadi. Vartagnaning turli xil hayvon qiyofasida jonlanish hodisasi ham uning muqaddasligi va magik qudratga ega ekanligidan dalolat beradi. Demak, mazkur o`rinda Vartragnaning turli shakllarda paydo bo`lishi hodisasini tulkinning bir yumalab bedana qiyofasida jonlanish motiviga qiyoslaganimizda, ma`lum bo`ladiki, hayvonlar haqidagi mavjud tulki personajining bedanaga evrilishi muqaddas tulkidagi magik qudratning ramziy ifodasi hisobnadadi. Bu kabi tushunchalar majmui totem va unga munosabat masalasida ham ko`zga tashlanadi Ma`lum bo`ladiki, tarixan uzoq ajdodlarimiz tomonidan real hodisa sifatida qabul qilingan totetistik e`tiqodning yuzaga kelishi kuchli hayvonlarni ulug`, qabila a`zolarining ajdodlariga aylantirgan. Shuni e`tirof etish kerakki, ilmiy adabiyotlarda totemizm, ayniqsa, hayvonlarning totemlik mohiyati va unga asos bo`lgan ijtimoiy - tarixiy qarashlar tizimi xususida bir - biriga o`xshash va bir - birini to`ldiruvchi ilmiy fikrlar bilan birga bir-birini inkor etuvchi qarama - qarshi nazariy xulosalar mavjud. Atoqli tarixshunos olima Z.P. Sokolovaning yozishicha, «Olimlar totemizmning kelib chiqish asosini turlicha tasavvur etadilar. Binobarin, totemizmning kelib chiqishi va mohiyati xususida ellikdan ortiq turli xil nazariy xulosalar mavjudligiga qaramay, bu masala hanuzgacha uzil - kesil hal qilindi, deb bo`lmaydi» (Sokolova Z.P. «Kul`t jivotnix religiyax». - M. Nauka, 1972 y. - S. 30). Modomki, so`z hayvonlarning totemlik mohiyati va lining kelib chiqish asoslari xususida ketar ekan, bir savol tug`iladi: ayrim tadqiqotlarda hayvonlarga totemistik e`tiqod qo`yish davrini aniq bir chegara bilan - onalik yoki urug`chilik jamiyatiga bog`lab asoslash nazariyasi ilgari suriladi. Mazkur asosda totemistik tasavvur va e`tiqodning yuzaga kelish davrini aniq bir

chegara bilan belgilash to`g`ri emas. Darvoqe ibtidoiy qabilachilik munosabatlari dunyo xalqlari tarixida ayni bir vaqt va bir maromda kechgan, degan fikrdan yiroqmiz. Chunki dunyo xalqlari tarixida taraqqiyot bosqichlari o`rtasidagi farq shu darajaki, hatto xozirgi kunga qadar ibtidoiy qabilachilik turmush tarzini boshidan kechirayotgan qabilalar, urug`lar, elatlar mavjud. Demak, totemizm, xususan hayvonlarni totemlashtirilish jarayonini aniq bir chegara bilan belgilash, izohlash mantiqan olganda, mutlaqo mavhum va noto`g`ri fikr hisoblanadi. Chunonchi, totemizm o`z taraqqiyoti davomida juda katta jarayonni bosib o`tgan. Bu jarayon uning amaliy faoliyatida o`ziga xos yo`sinda yangicha mazmun va mohiyat kasb etgan. Shuningdek, bu jarayon yana totemiylikka e`tiqod shakllarining ibtidosi bilan intixosi o`rtasidagi tadrijiy davomiylikning o`zaro mutanosib holatda rivojlanishiga imkoniyat yaratgan. Qadimgi totemizmning ibtidoiy shakllaridan biri - hayvonlarga e`tiqod qilishning ibtidosi bilan intihosi o`rtasidagi davr - hayvonlarning avlod - ajdodboshi va qondoshi sifatida e`zozlanishidan to Tangri darajasida ilohiylashtirilishigacha bo`lgan jarayonni o`z ichiga oladi. Bugungi kunda qadimgi odamning totem haqidagi tasavurlarini to`liq tiklash qiyin. Biroq bu borada etnografiya va arxeologiya ma`lumotlariga tayanib ish ko`rish mantiqan maqsadga muvofiqdir. Etnografik ma`lumot va arxeologik topilmalar-totemik talqinlar tayanchi. Etnografik ma`lumotlar tahlili shuni ko`tsatadiki, totemizm kishilik tarixining ilk bosqichlaridan boshlab barcha etnik guruhlar hayotida yetakchi o`rinni egallagan. Binobarin, hech bir xalq o`z taraqqiyoti davomida bu bosqichni chetlab o`tmagan. Uning ilkin izlari ko`hna tarix qaridan to bugungi kunga qadar dunyo xalqlari o`rtasida saqlanib kelmoqda. Shu jihatdan olganda, G. Jalolovning «Hozirgi kunda Hindistonda sigir va maymunga, birmada kobra ilonga, Sharqiy - Janubiy Osiyoda ho`kizga va dunyoning boshqa ko`plab mamlakatlarida turli hayvonlarga sajda qilish holatlari qadimiy totemistik qarashlar bilan bog`liq» degan e`tirofini ancha asosli deyish mumkin. Totemizm qadimgi turkiy xalqlar hayotida ham muhim ahamiyat kasb etgan. So`z hayvonlarning totemlik mohiyati xususida ketar ekan, B. Sarimsoqovning hozirgi turkiy xalqlar emas, «...bal ki iqtisodiy - siyosiy jihatdan tarqoq bo`lgan qadimgi juda ko`p urug` va qabilalar tasavvuri bilan ish ko`rishimiz lozim», degan fikriga asoslanish o`rinli deb bilamiz. Hozirgi Markaziy Osiyo, Janubiy Sibir va Janubiy Ural xalqlari tarkibida juda ko`p turkiy qabilalar, urug`lar mavjud bo`lib, mazkur urug` va qabilalarning asosiy qismi bo`ri, ayiq, ot, it, ilon va ho`kiz kabi hayvonlarni o`z totemlari hisoblab, ularga sig`ingan va e`tiqod qilgan bo`lsalar, ba`zi bir kabilalar esa bug`i, ayiq, kuy kabi hayvonlarga sig`inib, ularni yaratuvchi va homiy darajasida ilohiylashtirganlar. Ana shu e`tiqod tufayli qabila a`zolari o`z totemlariga qarab urug`-aymoqlarga bo`linganlar. Shunga muvofiq qabila va urug` nomlari totem sifatida qabul qilingan hayvon nomi bilan atala boshlangan. M. Jurayevning e`tirof etishicha «qozoq, boshqird, mug`ul

xalqlarida totemistik tasavvurlar bilan bog`liq bo`lgan «bo`ri», «bo`rinayman» kabi urug`lar uchraydi». Yoki turkman xalqi orasidagi «taka» urug`ining mavjudligi ham shundan dalolat beradi. Shuningdek, Ashina va Usun //Uyshun kabi qabilalar ham bo`riga totem sifatida topinuvchi urug` vakillari hisoblanadi. Yana bir misol, turkiy qavmlarning urug`-qabila nomlari orasida oq va qora kuy bilan bog`liq atamalar ham uchraydi. Buni Ye.D.Tursunovning kuzatishlari tasdiqlaydi. XII asrda Amudaryodan o`tib Eronning shimoliy rayonlarida o`rnashgan turkman urug`larining bayrog`ida kuy kallasining tasviri tushirilganligini etnograf G. I. Karpov qaydlarida ham tasdiqlanadi. Shuningdek, oq qo`yli, qora qo`yli urug`lari qozoqlarda ham mavjud bo`lgan. «Ugo`znoma»da tasvirlangan oq va qora qo`ylarni hoqon taxti yonidagi yog`ochlarga bog`lash motivida ham bu kabi atamalar mohiyatida totem va unga e`tiqod tushunchalari mujassamlashgan. Yuqoridagi fikrlarni to`ldirish va dalillashda ibtidoiy davrga oid arxeologik topilmalar hamda gor devorlariga ishlangan turli xil hayvon tasvirlari alohida ahamiyat kasb etadi. Bu o`rinda e`tiborga molik ma`lumotlar talaygina. Jumladan, S.P. Tolstov ko`pgina arxeologik ashyolar va tarixiy manbalar asosida Sharq xalqlari, xususan, turkiy qabilalar madaniyatida ot, ilon, ho`kiz va boshqa hayvonlar kultiga sig`inish hamda ularni ilohiylashtirish hollari tarixiy haqiqat ekanligini e`tirof etadi. Ma`lumki Z.P. Sokolovaning e`tiroficha qabilalararo totemda hayvonlar o`ziga xos yo`sinda tanlangan. Binobarin, «...har bir ovchilik guruhi o`zining asosiy mahsulot manbai bo`lgan va ko`p ovlaydigan hayvon turini totem sifatida qabul qilgan». Boshqacha q i l i b aytganda, ma`lum bir xududning tabiiy sharoitiga moslashgan va ayni paytda shu xududda eng ko`p urchiydigan va eng ko`p ovlanadigan hayvonlar turi shu xudud «egalari»ning asosiy iqtisod manbai bo`lishi bilan birga totemi ham hisoblangan. Masalan, kenguruning totemlik mohiyati Avstraliya qit`asi uchun tipik hodisa hisoblangani holda, boshqa bir mamlakat aholisi tasavvurida totem maqomini ololmaydi. Yoki baliqqa nisbatan totemik e`tiqod tushunchasi xududiy jihatdan suv havzalariga yaqin joylarda yashovchi qabilalar tasavvuridagina reallik kasb etishi mumkin. Shunday qilib yuqorida keltirilgan omillar ibtidoiy odamning nafaqat maishiy turmushida, balki uning ma`naviy dunyoqarashida ham ustivorlik qila boshladi. Shu asosda diniy-e`tiqodiy qarashlar tizimi ham yuzaga keldi. Bu esa ibtidoiy odamning totem va unga munosabati masalasidagi umumiy tasavvurlarining diniy harakterda bo`lishiga sabab bo`ldi. Shuningdek, mazkur omillar totemik belgilar: qon - qarindosh, yaratuvchi, homiy va nihoyat, Tangri kabi ilohiy xususiyatlarning pay do bo`lishi va barqarorlashuvida asos - zamin bo`lib xizmat qildi. Ma`lum bo`ladiki, urf-odatlar va diniy e`tiqodlar ham totemlar taqdirida tayanch darajasiga ko`tarilgan. Xulosa qilib aytganda, xalqning ijtimoiy-maishiy hayoti bilan bog`liq bo`lgan tarixiy davr haqiqati, avvalo, hayvonlar haqidagi afsonalarni, so`ngra esa mazkur tipdagi ertaklarning paydo bo`lishiga zamin yaratdi. Ertaklarning tarixiy taqdirida real voqelikka munosabat tamoyillari.

Hayvonlar haqidagi ertaklarga xos bo`lgan tarixiylikning ikkinchi belgisi - ularning real voqeliqqa munosabati masalasidir. Ertaklarning real voqeliqqa munosabati masalasi nisbatan murakkab tushuncha va jarayonlarni o`z ichiga oladi. Binobarin, K. Imomovning e`tiroficha «Munosabat maqsadi ideologik va estetik qarashdan kelib chiqadi. Real voqelikning ertakka ko`chishida uning asosiy funktsiyasi poetik munosabatdan boshlanadi. Ma`lumki, u yoki bu ijtimoiy formatsiyaning turmush tartiblari, uning ijtimoiy - maishiy jihatlardan birortasi xalq idealiga mos kelsa, e`tiborni tortadi va munosabat bildirishga olib keladi og`izga tushadi, ideallashtiradi, keng ommalashadi, nihoyat, estetik traditsiyaga ko`chadi va interpretatsiyaga uchraydi. Masalan, islomgacha mavjud bo`lgan dualistik va mifologik e`tiqodlar relikti hal qiluvchi rol o`ynagan zamonda ularning eitak syujeti va obrazlariga singib ketishi, asosini tashkil etishi shubhasizdir. Chunki bu davrda transformatsiya ideologik munosabatdan boshlangan». Bu ijrochining usha davrda mif, afsona voqealariga favqulodda real tus berishi, g`ayritabiiy hodisalarni haqiqat, deb baholashi kabi holatlarga borib taqaladi. Demak, hayvonlar haqidagi ertaklarning an`anaviy badiiy kuchim doirasiga o`tish jarayoni g`oyaviy munosabatlar tizimidan boshlangan. Buni mazkur tipdagi ertaklarning ibtidoiy shakli bo`lgan totemistik miflar tasdiqlaydi. Tarixiy manbalar tahlili shuni ko`rsatadiki, qadimgi turkiy xalqlar tasavvurlaridagi real voqelikka munosabat ikki xil harakterli xususiyatda namoyon bo`ladi. Birinchisi, qadimgi odamning tabiatga va lining bebosh kuchlariga qarshi kurashdagi faolligi, ikkinchisi esa tafakkurning voqelikdan turib hayratomuz parvoz qilishida ko`zga tashlanadi. Ma`lum bo`ladiki, tabiatga tobe bo`lgan ibtidoiy odamning umumiy tasavvurlari, dastavval olamdagi barcha mayjudotlarning qayerdan va qanday paydo bo`lganiga qiziqishidan boshlangan. Shu ma`noda K. Imomovning «O`tmish haqida mana shunday flkr yuritishning o`zi ma`lum darajada tarixning boshlanishidir. O`tmish haqidagi bu tasavvurlarning mazmuni, albatta, juda ham hayoliydir», - deyishidajon bor. Shunday bo`lsa - da, ibtidoiy - sinkretik mafkura kishilik jamoasi birligi ilk bosqichining ma`naviy uskurtmasi sifatida tabiat va ijtimoiy hayotning barcha hodisalariga qorishiq holda umumiy qarash bilan tavsiflanadi. Binobarin, sinkretik mafkura ibtidoiy tafakkurga xos sifatlarda, ya`ni qismni butun bilan, sababni oqibat bilan, zaruratni tasodif bilan ayniylashtirish doirasida ifodalangan. Sinkretik mafkuraning ana shu belgilari turkiy xalqlar mifologiyasida yaqqol aks etgan va uning mavzu - mohiyatini tashkil etgan. M. O. Kosven ibtidoiy madaniyat tarixidan xabar berar ekan, fikrini «Dastlabki afsonalarda totemizm chuqur aks etgan. Odamning paydo bo`lishi haqidagi afsonaning eng sodda varianti o`ta totemistik ruhda bo`lib, shu qabila odamlarining paydo bo`lishi hayoliy tasvirlash yo`li bilan ma`lum bir hayvonga, biron tabiat hodisasiga va boshqalarga bog`lanadi. Bu afsonaning ancha keyingi elementi odamni qandaydir bir totem hayvondan...o`ziga o`xshatib yasagan,» -deb buni biz qadimgi turkiy xalqlar madaniyatida saqlanib qolgan ko`hna mif va afsonalar misolida ko`rib o`tamiz.

Turkiy xalqlar mifalogiyasida hayvonlarning totimistik e`tiqodlar bilan bog`liq xususiyatlarini ifodalovchi qadimgi og`zaki hikoyalar alohida o`rin tutadi. Bu turdagi hikoyalar fanda totimistik miflar nomi bilan yuritiladi. Totimistik miflar real voqelik in`ikosi emas, balki qabilaviy - e`tiqodiy tasavvurlar majmuidir. Ular ajdodlarimizning e`tiqodiy tushunchalari negizida, ya`ni borliqqa va ayniqsa totem hayvonlarga munosabat bildirishlari zaminida yuzaga kelgan. Binobarin, munosabatlar tarzi hayvonlarga totemik e`tiqod qo`yishdan tortib, toki ularga sig`inish va hatto ularni Tangri darajasida ulug`lash, ilohiylashtirishgacha bo`lgan jarayonlar tavsifi bilan izohlanadi. Shu o`rinda yana bir muammo - totem va unga munosabat darajasini belgilash masalasidir. Bu kabi mulohazalar silsilasida fikr yuritish va uni muayyan tushunchalar doirasida asoslash uchun tarixga murojaat etamiz. Tarixdan ma`lumki, turkiy xalqlar, jumladan, o`zbek urug`larining ota - bobolari ot, it, ho`kiz, ilon, bo`ri va boshqa shu kabi hayvonlarga nisbatan totemik munosabatda bo`lganlar. Ularni go`yo o`z ajdodi deb, muqaddas sanab, sig`ingan, yovuz kuch va ofatlardan ximoya qilish, saqlashni so`rab iltijo qilgan afsun o`qigan. Bu borada, ayniqsa, bo`ri totemi o`zgacha hurmat va ehtirmga sazovor bo`lgan, ya`ni unga nisbatan ishonch - e`tiqod tuyg`usi ustivor darajada bo`lgan. Binobarin, o`sha davr ruhidan kelib chiqib aytadigan bo`lsak, bo`ri totemi mohiyatida oila, farzand va ota -bobolar ruhiga sig`inishdek ramziy tushunchalar mujassam bo`lgan. N.Ya. Bichurinning guvohlik berishicha» Qadimgi manbalarda keltirilgan turk afsonalarida bo`ri turk urug`ining ajdodi sifatida namoyon bo`ladi. Afsonada tasvirlanishicha, qadimgi turklar ona bo`ridan va dushman tomonidan kirilgan urug` ichida tirik qolgan o`n yoshli o`g`il boladan tarqalgan. Bu bolani ona bo`ri qo`l - oyoqlari qirqilgan holda topib olgan va uni go`sht berib boqqan. Shundan so`ng g`orlarning biriga kirib ketgan va u yerda o`nta bolani tuqqan. Ularning har biri turk urug`larining asoschilari bo`lgan. Hatto, Ashino ismli turk urug`ining birida bo`ri kallasi tasvirlangan bayroq ham bo`lgan. Shuning uchun ham ibtidoiy kishilar og`ir va ayanchli turmushlarini yaxshilashga intilganlarida bo`riga sig`inganlar». Albatta, bu biz uchun bir afsona, ya`ni real asosga ega bo`lmagan uydirmalar majmuidir. Ammo o`sha davr nuqtai nazari bilan yondashadigan bo`lsak, voqealar mohiyati ibtidoiy inson nazdida real voqelik inikosi sifatida qabul qilingan. Binobarin, bu voqealar mazmunida ibtidoiy totemik e`tiqodlar mohiyatini belgilovchi jihatlar ko`zga tashlanadi. Mazkur jihatlar davrning asosiy g`oyasi sifatida ibtidoiy jamiyatning mafkurasini tashkil etadi. Shunday ekan, hayvonlarning totemlik manbaini belgilovchi omillar ham ibtidoiy tuzumning hukmron g`oyalari ta`sirida vujudga kelgan, shakllangan va takomillashgan. Afsonada bo`rining totemlik manbaini belgilovchi omillar quyidagilarda ko`rinadi: Dastlabki belgi bo`ri bilan qarindoshlikka ishonch tuyg`usining ifodalanishida ko`zga tashlanadi. Chunki, totemiylikning bosh xususiyatini belgilovchi omil qarindoshlikka ishonch, ajdod yaratuvchi yoki ajdod davomchisi kabi tavsiflarda namoyon bo`ladi. Bu esa ibtidoiy davrning asosiy g`oyasi, yuqorida ta`kidlaganimiz - «Odamning va ibtidoiy ongda undan ajralmaydigan hayvonlarning paydo bo`lishi» bilan bog`lanadi. Mazkur g`oya,

ya`ni ibtidoiy inson tasavvuridagi totem hayvonga nisbatan qarindoshlik munosabatlarining barkarorlashuvi hamda takomillashuvi hayvonlar obrazining ramziylashishiga olib kelgan. Ana shu tasavvurlar natijasi o`laroq bo`ri turkiy qavmlar orasida ajdod boshi, ezgulik yaratuvchi va ilohiy e`tiqod ramzi sifatida e`tirof etilgan. Afsonada bo`rining ajdod boshi, yaratuvchi va homiy ekanligi uning turk naslini saqlab qolish va davom ettirishdek ezgu ishga bel bog`laganligida yaqqol ko`zga tashlanadi. Binobarin, afsonada tilga olingan bir jihat, ya`ni bo`ri bunyodga keltirgan o`nta bolaning har biri turkiy urug`laming asoschisi ekanligi haqidagi mifik tasavvur fikrimizni tasdiqlaydi. Keyingi davrlarga kelib totem hayvonlarga sig`inish yangicha tusga kira borgan: urug` totemi urug`ning alohida homiysi va himoyachisiga aylangan. Jumladan, bo`rining o`n yoshli bolaga rahnamolik qilishi bilan bog`liq tafsilotlar yuqoridagi fikrimizning yorqin dalilidir. Bunga sabab, ezgu va yovuz kuchlar, shu kuchlarning yaxshi va yomon ta`siri va shu bilan birga, yovuz kuchlar oldida qo`rquvning paydo bo`lishi bilan odam barcha tabiat kuchlarini hurmatlashga, «jahlini chiqarmaslik»ka, ularni rahmdil qilishga, o`z tomoniga og`dirib olishga harakat qiladi. Shu boisdan ham har qadamda firib bergan, zarar keltirgan, zo`r kuch va qudratga ega bo`lgan ba`zi hayvonlar urug` homiysi, rahnamosi kabi sifatlarda e`tirof etilgan. Biroq afsonada bo`rining totemlik jihatlari, uning yaratuvchi yoki homiyligi bilan cheklanib qolmaydi. Gap shundaki, kishilik jamiyatining keyingi taraqqiyotida totemistik tushuncha va tasavvurlar murakkab shaklga kirgan, ya`ni dastlab uzoq ajdodlarimiz tasavvurida ajdod boshi, yaratuvchi va haloskorlik xususiyatlari bilan namoyon bo`lgan totem hayvonlar keyinchalik Tangri qiyofasidagi muqaddas hayvon maqomini oldi. Xuddi yuqorida ta`kidlanganidek, ana shu jihat bo`ri qiyofasida o`z aksini topgan. Buni «Ashina ismli turk urug`larining birida bo`ri kallasi tasvirlangan bayroq misolida dalillash mumkin. Umuman, tarixiy manbalar tahlili shuni ko`rsatadiki, qadimgi turkiylar madaniyatida Tangrining bo`ri qiyofasidagi moddiy ifodasi real asosga ega bo`lgan. Demak, bo`ri totemi bilan bog`liq turkiy xalqlar afsonalarining tarixiy ahamiyati va funktsiyalarini belgilaganda uning ibtidoiy harakteridan kelib chiqib tahlil etish maqsadga muvofiqdir. Binobarin, totemistik asotirlarning asosiy funktsiyasi muayyan qabila a`zolarining g`ayritabiiy qarashlarini ifodalash, ularni ma`lum harakatlarga da`vat etish va shu asosdan kelib chiqqan g`oyalarni singdirish, kuchaytirishdan iboratdir. Yuqoridagi mifologik tushunchalarning eskirishi va inkor etilishi hamda voqelikka ongli munosabatning paydo bo`lishi esa ertaklarga haqiqat emas, balki yolg`on, uydirma, deb munosabatda bo`lishni ta`minladi. Demak, ibtidoiy insonning real voqelikka ongsiz munosabati mifik tasavvurlarni, shuningdek, totem va kult kabi hodisalami haqiqat deb, ongli munosabat esa ertaklarni yolg`on, uydirma deb bilishda aks etadi.

Ertaklarda real voqelikni badiiy aks ettirish mezonlari. Real voqelikni badiiy aks ettirish mezonlari hayvonlar haqidagi ertaklarga xos tarixiylikning uchinchi belgisi hisoblanadi. E`tirof etish kerakki, ertaklar xalqning badiiy tafakkurida qaytadan jonlangan real tarixdir. Biroq bu jonlanish real tarixiy voqeliqdan keskin farq qiladi. Binobarin, ertaklarda real voqeliqni badiiy aks ettirish fantastika va hayoliy uydirmalarga asoslanadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarda real voqelikni badiiy aks ettirish mezonlari o`ziga xos tarzda namoyon bo`ladi. V.Ya. Propp qayd etganidek «Ertak, albatta, turmushdan tug`iladi». Binobarin uzoq o`tmish ajdodlarimizning hayvonot olami haqidagi ibtidoiy tasavvuri hamda nuqtai nazari ilk bor qadimiy mif va afsonalarda tasvirlangan bo`lsa, ularning badiiy shaklga kirgan namunalari esa ertaklarda mukammallashdi. Ma`lum bo`ladiki, hayvonalar haqidagi ertaklarning dastlabki namunalari hayoliy uydirmalar asosiga ko`rilgan, boshqacha qilib aytadigan bo`lsak, mazkur turdagi ertaklar bevosita hayvonlar bilan bog`liq qadimiy afsona va asotirlar zaminidan о `sib chiqdi. Bu bilan biz hayvonlar haqidagi miflarni shu tipdagi ertaklarning yuzaga kelishi va shakllanishida dastlabki manba bo`lganligini ta`kidlab o`tmoqchimiz, xolos. Masalaga mantiqan yondashadigan bo`lsak, garchi miflar dastlabki manba sifatida e`tirof etilsa-da, ularni ertaklardagi badiiy vositalarning shakllanish jarayonini belgilovchi yagona omil, deb baholamaslik kerak. Chunonchi, real voqelikka munosabatning badiiylashuvi murakkab jarayonlar bilan bog`liq omillarni o`z ichiga oladi. Bunda, avvalo, ijtimoiy-tarixiy davr ta`siri va shunga mos keluvchi ijtimoiy-psixologik dunyoqarashalar taraqqiyoti yetakchi o`rin tutadi. Ana shu hodisadan kelib chiqqan holda hayvonlar haqidagi ertaklarda real voqelikni badiiy aks ettirishning vujudga kelishi -evolyutsiyasi va shakllanish jarayonini bosqichma - bosqich davrlarga bo`lib tahlil qilish mantiqan o`rinlidir, deb hisoblaymiz. Bizningcha, hayvonlar haqidagi ertaklarda real voqelikning badiylashish jarayoni ibtidoiy davrning tarixiy bosqichlari bilan bog`liq holda voqe bo`lgan. Ilmiy manbalar tahlili shuni ko`rsatadiki, ibtidoiy davr bosqichlari aqliy tafakkur rivojida ma`naviy madaniyatning paydo bo`lishi va tadrijiy takomillashuv jarayonlari bilan bir-biridan o`zaro farq qiladi va ular quyidagicha guruhlarda tahlil etiladi. 1. Ibtidoiy davrning ilk bosqichi. Mazkur bosqichga xos asosiy qarashlar hayvoniy odat va hatti-harakatlardan ramziy andoza olish hamda uni insoniy qiyofa va munosabatlar mazmuniga singdirish aqidasini ilgari surish bilan harakterlanadi. Bu o`rinda ongli ifoda yoki ongli hatti — harakat tamoyillari emas, balki mifik tushuncha va mifik tasavvur ustunligi zohir bo`lgan. Shunga muvofiq, odamning hayvon bilan qarindoshligi haqidagi totemistik tasavvurlar yoki hayvonning odam qiyofasidagi tasviri ana shu davrlarda yaratilgan mif va og`zaki hikoyatlarning mag`zini tashkil etgan, deyish mumkin va ularning yig`indisi folklorshunoslikda totemistik miflar nomi bilan yuritiladi. Totemistik miflar mavzu doirasining keng qamrovga egaligi va mohiyatan ramziy umumlashmalarga boyligi jihatidan badiiy, ilmiy hamda tarixiy qimmatga ega. Toteimistik miflarning asosiy mavzui odamning va ibtidoiy ongda undan ajralmaydigan hayvonlarning paydo bo`lishi haqidagi mifologik tasavvurlardan

iborat bo`lib, uning bayoniy ifodasi ibtidoiy sodda, ramziy umumlashmalar vositasida aks ettirilgan. Chunki B. Sarimsoqovning ta`biri bilan aytganda, «Inson ruhiy dunyosi kishilik jamiyatining quyi bosqichlarida juda sodda bo`lganligi uchun ham uning badiiy og`zaki ijoddagi inikosi ham oddiy bo`lgan». Bunda ibtidoiy odam qabila doirasidagi real hayotni cheksiz uydirmalar vositasida (mif) afsonalar tabiatiga ko`chirdi. Miflarda voqelik shartlilik asosidagi ramziy belgilarda ifodalandi. Jumladan, asotirlarda totem hayvonlarni muayyan qabilaning ilohiy e`tiqod ramzi sifatida talqin qilinishi yuqoridagi flkrimizning jonli namunasi bo`la oladi. Bu o`rinda ramziylik badiiy ijodning ibtidoiy tasviriy vositasi sifatida ko`zga tashlanadi. Veselovskiy. A.N. «Ramz ostida qadimiyatdan guvohlik beradigan, kult, afsonalar bilan zich bog`langan, tashqaridan o`zga tasavvurlarning kirib kelishiga yo`l qo`ymaydigan tasavvurlar» ni tushuniladi. Demak, shu tariqa mif, afsonalarda totemik e`tiqodlarni ramziy belgilarda tasvirlash an`anasi vujudga keldi. Ayni paytda, mavhum, hayoliy uydirmalar umumlashmasi bilan real voqelikning badiiy ifodasi qo`shilib, chatishib o`ziga xos assotsiativ ma`nolarni yuzaga chiqara boshladi. Boshqacha q i l i b aytadigan bo`lsak, dastlab ideologik maqsaddan boshlangan munosabatlar umumlashmasi badiiy an`ana doirasiga ko`chdi. Nihoyat, keyinchalik mifologik e`tiqodga bo`lgan ishonchning yo`qolishi sababli uning mohiyati estetik munosabatlar mahsuliga aylandi. Bir so`z bilan aytganda, mazkur hodisa totemistik va animistik miflarni badiiy ijodga yaqinlashtirdi. Real voqelikni badiiy aks ettirish ertaklarni janr sifatida qaror topishi va taraqqiy eta borishiga olib keldi. 2. Ibtidoiy davrning ovchilik bosqichi. Mazkur bosqichda xayvonlar xaqidagi ertaklarning etiologik shakldagi namunalari vujudga keldi. Etiologik harakterdagi ertaklar mohiyati, asosan, u yoki bu belgini izohlash funktsiyasi bilan tavsiflanadi. Uning amaliy asoslari esa ibtidoiy ovchining ov jarayoni bilan bog`liq kuzatuvlari va taassurotlari natijasi sifatida ko`zga tashlanadi. Binobarin, «Boshda ovchi qanday ov qilganligini faktlardan chekinmay hikoya qilgan bo`lsa, endi hayot tajribasini qo`shgan holda, hayot epizodlarini bir — biriga solishtirgan holda ko`rgan - kechirganlari bilan boyitgan holda hayoliga erk berib ifodalaydigan bo`ldi. Hayoliga erk berish zamirida ibtidoiy odamda estetik tuyg`u shakllana bordi». Nihoyat, ovchining ko`rgan - kechirganlari uydirmalar zamirida aks ettiriladi. Etiologik harakterdagi ertaklar syujeti u yoki bu xayvonni ayrim belgilarga ko`ra ayblash, masharalash kabi voqealar asosida tashkil topadi. «Kiyik bilan kadi», «Qaldirgoch bilan Zinglovuk», «Muqaddas baliq», «Chummoq shog`ol» kabi ertaklar shular jumlasidandir. Bu xildagi ertaklarning g`oyaviy mazmuni harakterli belgilarni isbotlashga, dalillar misolida tasdiqlashga qaratilgandir. 3. Ibtidoiy jamiyatning chorvachilik bosqichi. Bu bosqich ba`zi hayvonlarni xonakilashtirish jarayoni bilan izohlanadi. Mazkur jarayon uy hayvonlari bilan yovvoyi hayvonlarga bo`lgan munosabatni yuzaga keltirdi va bu munosabat mazkur tipdagi ertaklar tabiatida o`ziga xos o`zgarishlar yasadi: a) syujet tarkibida uy hayvonlari bilan yovvoyi hayvonlar o`rtasidagi o`zaro kurashlarga asoslangan to`qnashuv motivi vujudga keldi; b) voqea va hodisalar talqinida badiylikning o`ziga xos namunalari ko`zga

tashlanadi. Bo`rining qonxo`rligi, qashqirning tulki bilan ayyorona munosabati, echki buzoq, xo`roz, qo`y kabi uy hayvonlarining o`ta dono va tadbirkorlik kabi sifatlari ma`naviy to`qnashuvlarda aqliy sinovning dastlabki badiiy namunalarini yuzaga keltirdi. Bu xildagi badiiy jihatlar «Bo`ri bilan echki», «Echki, buzoq, eshak va qirq bo`ri», «Tulki bilan echki», «Bo`ri bilan xo`roz», «Tulki bilan bedana» kabi turkum ertaklarda o`z ifodasini topgan. 4. Ibtidoiy jamiyatning nisbatan keyingi bosqichi. Bu bosqich ijtimoiy hayot rivoji va voqelikka badiiy munosabatning takomillashuv jarayoni bilan izohlanadi. «Ilonning ishi zahar solmoq», «Tulkining taqsimoti», «Bo`ri bilan tulki», «Susambil» kabi ertaklar mazkur davr mahsuli hisoblanadi. Bu xildagi ertaklarning g`oyaviy mazmuni va personajlar talqinida ijtimoiy fikr taraqqiyotiga xos xususiyatlar ko`zga tashlanadi. XULOSALAR 1. O`zbek xalq ertaklarining tarkibiy qismi bo`lgan hayvonlar haqidagi ertaklar ibtidoiy insonning voqelikni mifologik idrok etish bosqichiga o`tishining dastlabki davrlaridayoq shakllana boshlagan edi. Demak, ularda aks ettirilgan voqelik esa davr talabiga ko`ra o`tmishga daxldor. Shu ma`noda ertaklarning mazmun - mohiyati qadimiyatdan dalolat beradi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning yuzaga kelishi, shakllanish va rivojlanish tarixi kishilik jamiyati taraqqiyotining muayyan bosqichlariga borib taqaladi. Shu o`rinda ertaklarga zamin bo`lgan asoslar ko`zga tashlanadi. Bular hayvonlar haqidagi ertaklarning hayotiy, g`oyaviy hamda poetik asosini tashkil etadi. Mazkur asoslar majmui ertaklarning umumiy holatini tavsiflaydi shakllanish va tadrijiy takomil bosqichlarini izohlaydi. Mazkur ertaklarning hayotiy asosi - ibtidoiy jamiyatning iqtisodiy manbai bo`lgan ovchilik bilan belgilanadi. Ovchilik faoliyatining keng tarmoq otib ixtisoslashuvi ibtidoiy jamiyatning nafaqat iqtisodiy taraqqiyotiga, balki uning ma`naviy rivojiga ham turtki bergan. Binobarin, ibtidoiy ajdodlarimiz ma`naviy merosining bebaho durdonasi sanalgan hayvonlar haqidagi ertaklar ana shu tarixiy jarayon mahsuli sifatida yuzaga kelgan va tarixiy taqdiri shu yo`nalishda tamg`alangan. 2. Totemiylikka e`tiqod va dunyoni animistik his etish - hayvonlar haqidagi ertaklarning g`oyaviy asosini tashkil etadi. Uning mazmuniy ifodasi dastlab mazkur tipdagi ertaklarning shakliy ibtidosi bo`lgan totemistik miflar esa real voqelikka tayangan. Bu o`rinda uning asosiy vazifasi o`zi mansub jamiyatning hukmron mafkurasini ya`ni e`tiqodiy qarashlarini mustahkamlash va targ`ib etishi bilan belgilanadi. Binobarin, ibtidoiy jamiyatning hukmron g`oyasi ayni vaqtda uning hukmron ma`naviy kuchi sifatida namoyon bo`lgan. 3. Voqelikning badiiy tasvir vositalari oraqali aks ettirilishi hayvonlar haqidagi ertaklarning poetik asosini belgilaydi. Bu belgi ibtidoiy ong shakllarining takomillashuviga, kishilikning badiiy tafakkuri taraqqiyotiga katta ta`sir ko`rsatishiga olib keldi. Mazkur jarayon natijasi g`oyaviy munosabatlarga bo`ysundirilib, keyinchalik estetik kategoriya tusini ola boshladi. Shunday qilib, hayvonlar haqidagi ertaklar xalq ertaklarining ichki bir turi sifatida o`ziga xos shakliy va badiiy estetik mustaqillikka ega bo`la bordi va bu

jarayon asrlar osha sayqal topib keladi. 4. Ajdodlarimiz moziyga qarab ish tutmoq xayrli ekanligini ta`kidlaydilar. Zamirida ajdodlarimiz aql-zakovatining yuksak namunalari sayqal topgan mazkur epik turni ta`limga tadbiq etish va o`rganish tug`ilgan kuniyoq o`zi oyoqqa turgan va o`zi yurishga majbur bo`lgan O`zbekiston fuqorolarining ma`naviy beshigini tebratishga xizmat qilishi tayin. Bu esa yuqorida zikr etilgan ilmiy - amaliy talqinlar mohiyatini chuqur his etishni talab etadi.

ADABIYOTLAR 1. Karimov. I. A. “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch”. – T.: Ma`naviyat. 2008. 176 b. 2. O`zbekiston Respiblikasining qonunlari. “Ta`lim to`g`risida”. “Kadarlar tayyorlash Milliy Dasturi to`g`risida”. “Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori”. – T.: “Sharq”. 1997. 3. Karimov. I. A. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. (Oliy majlisning 7 – chaqiriq IX sessiyasida so`zkangan nutqi) – T.: “Sharq”. 1997. 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. // “Muloqot”. 1998 № 5. 5. Umumiy o`rta ta`limning davlat ta`lim standartlari va o`quv dasturi. Ona tili. Adabiyot. O`zbek tili. Boshlang`ich ta`lim. “Ta`lim taraqqiyoti axborotnomasi”. 1,7 – Maxsus sonlar. – T.: “Sharq”. 1999. 6. Afzalov M.I. O`zbek xalq ertaklari haqida. – T.: “Fan”. 1964. – 120 b. 7. “Avesto”. Asqar Mahkam tarjimasi // San`at. – 1991. № 5. – B. 17 – 20. 8. “Avesto”. Asqar Mahkam tarjimasi // San`at. – 1991. № 7. – B. 21 – 23. 9. Akromov O.G`. Totemistik miflar // O`zbek tili va dabiyoti. – 1978. № 3. – B.39 – 41. 10. Bardaxanova S.S. Buryatskiy skazki o jivotnix. Avtoref. diss…kand. Filol. nauk. – L., 1972. – 22 s. 11. Baymuradov A. Genezis i tipologiya turkmeniskix skazok o jivotnix: Avtoref. diss…kand. Filol. nauk. – Ashxabat, 1991. – 22 s. 12. Bichurin N. Sobraniy svedeniy o narodax, obitavshix v Sredney Azii v drevniy vremena. Tom 1. – M. – L.: Nauka, 1950. – 384. s. 13. Valixanov Ch.Ch. Sledi shamanstva u kirgizov // Sobr. Soch. – T. 1. – Alma – ata, 1961. – S. 477 – 487. 14. Veselovskiy A.N. Mif i simvol // Russkiy folklor. – M. – L., 1979. – S. 19 – 21. 15. Jalolov O/G`/ O`zbek xalq ertaklar poetikasi. – T.: Fan. 1976. – 156 b. 16. Jumanazarov U. O`zbek folklori va tarixiy voqelik. – T.: Fan. 1991. – 232 b. 17. Jo`rayev M. O`zbek xalq ertaklarida “sehrli” raqamlar. – T.: Fan. 1991. – 153 b.

O'xshashlar

O`zbek xalq afsun-duolarining badiiyati

O`zbek xalq maqollari va matallarida chegara munosabati

O`zbek xalq afsun-duolar folklor janri sifatida

O`zbek bolalar adabiyoti

Hozirgi o`zbek fantastikasi