O`zbek afsun-duolarining mavzu va vazifadoshlik jihatidan tasnifi - Adabiyot - Referatlar

O`zbek afsun-duolarining mavzu va vazifadoshlik jihatidan tasnifi

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbek afsun-duolarining mavzu va vazifadoshlik jihatidan tasnifi Yaqin paytlarga qadar o`zbek afsun-duolari, ularning ijtimoiy-maishiy hayotda tutgan o`rni, vujudga kelishlari, ijtimoiy vazifalari, obrazlar tizimi, poetik tabiati jiddiy o`rganilmay kelindi. Chunki xalq afsun-duolariga diniy folklor tamg`asi bosilib, ilmiy jihatdan o`rganishga arzimaydigan narsa sifatida chetga surib qo`yilgan edi. Asrimizning 80 yillariga kelib afsun-duolarga ilk bor ilmiy qiziqish folklorshunos B.I.Sarimsoqov tomonidan bildirildi. Uning «O`zbek marosim folklorining janrlar sostavi, genezisi va poetikasi» nomli doktorilk dissertatsiyasida xalq afsun-duolariga kichik bir bo`lim ajratildi1. Totalitar tuzum hukm surgan, dinga, xalq ijodi va milliy maroislarga munosabat jiddiy to`siqlarga, qarshiliklarga uchrab turgan bir paytda, afsun-duolar «diniy folklor» hisoblangan bir sharoitda xalq afsun-duolariga to`xtalish, ularni ilk bor ilmiy istifodaga kiritish, uning ayrim janrlar haqida fikr bildirishning o`zi katta ilmiy jasorat edi. Shu bois ham uning xalq afsun-duolari haqidagi izlanishlari «O`zbek marosim folklori» deb atalgan fundamental monografiyasiga kiritilmagan edi2. Bu narsada tadqiqotchi emas, balki tuzum, shu tuzumning «labbay» deb ijrochisi bo`lib turgan matbaamiz va ma`lum ma`noda ilmiy muxitimiz aybdor edi. Mana endilikda respublikamiz mustaqillikka erishgan erkin davlat huquqini oldi. Endi har bir tadqiqotchi milliy qadriyatlarimizning barcha-barchasini to`plash, chop etish va ilmiy jihatdan o`rganish huquqini qo`lga oldi. Natijada G`arb madaniyatiga sajda qilish oqibatida asta-sekin unitilayotgan afsun-duolarni o`rganish, ularning ijtimoiy-ruhiy san`at namunasi sifatidagi qadr-qimmatini yoritish imkoniyati vujudga keldi. Shu bois ham biz tadqiqotimizning ushbu bobida xalq afsun-duolarining tasnifi, ularning u yoki bu namunalariga xos xususiyatlar haqida mulohaza yuritishni lozim topdik. Xalq afsun-duolari nisbatan oz to`planganligi, to`plangan mavjud namunalari ham muayyan darajada o`zgarishlarga, soxtalashtirishlarga uchraganligi, qolaversa, bu borada ilmiy tadqiqotlarning nihoyatda ozligi tufayli o`zbek folklorining mazkur turiga mansub material jiddiy tasnif etilmagan. Shunga qaramay to`plangan material o`zbek xalq afsun-duolarining tarixiy asoslarini yoritishga, ularning mazmun va mohiyatni, poetik tabiati va vazifalarini imkon doirasida o`rganish hamda ayrim to`xtamlarga kelishga imkon beradi, boshqacha aytganda, o`z tadqiqotimizga jalb etilayotgan ashyoviy dalillar o`zbek xalq afsun-duolarining XIX va XX asrining birinchi yarmidagi holati, ko`rinishlari va vazifalari haqida ma`lum bir tasavvurlarga kelishga imkon beradi.

Xalq afsun-duolarini o`rganishning qator o`ziga xos sabablari mavjud. Ulardan eng asosiylari quyidagilardan iborat. Birinchidan, hali sof ilmiy meditsina vujudga kelmagan bir paytda kishilar turli xildagi kasalliklardan, tasodifiy falokatlar (ilon, qoraqurt, chayon chaqishi) kabilardan qanday vositalar asosida qutulganlar? Afsun-duolarning semantik tabiatini, qo`llanish usullari va vazifalarini o`rganish ana shu aytilganlarga javob topishga imkon beradi. Ikkinchidan, davrlar o`tishi, fan texnika taraqqiyoti xalqning maishiy hayotini, uning dunyoqarashini tubdan o`zgartirib yubordi. Binobarin, uzoq ajdodlarimizning e`tiqodiy qarashlarini, udum-tutumlarini, qadimiy aytimlarini, afsun-duolarini to`plash va ilmiy asosda o`rganish ana shu narsalarning butunlay unutilib, yo`qolib ketishidan saqlab qoladi. Demak, xalq afsun-duolarini ilmiy tadqiqotimiz doirasiga kiritishdan maqsad ularning tabiatini o`rganish va ulardan bugungi turmushimizda istifoda etishga yo`l ochib berishdan iborat. O`zbek xalq afsun-duolaridagi dunyoqarash va badiiylik haqida fikr yuritganda, dastavval ularning qo`llanilish o`rni, shart-sharoitini va vazifalarini hisobga olish kerak bo`ladi. Chunki afsun-duolar uzoq tarixiy davrlarni bosib o`tib, o`zlarida turli davrlarga xos qatlamlar xosil qilganlar sezilarli iz qoldirgan. Umuman, o`zbek xalq afsun-duolarini mukammal tadqiq qilish, eng avvalo, ularni izchil ilmiy tasnif etishdan boshlanadi. Chunki, bunday tasnif hozirga qadar amalga oshirilmagan. Prof.B.Sarimsoqovning yuqorida zikr qilingan doktorilk dissertatsiyasida esa faqat marosim bilan aloqador afsun-duolar haqida juda qisqa to`xtalingan. Mana shu holatni hisobga olib xalq afsun-duolarini quyidagicha tasnif etishni lozim topdik. I. Turli xastaliklarda aytiladigan afsun-duolar. Ular tarixiy asoslari hamda tili jihatidan ikki xildir: A) diniy afsun-duolar. Bu xildagi afsun-duolar xalq orasida keng tarqalgan bo`lsalar ham, biroq ular tarixan xalq afsun-duolaridan farqlanib turadilar. Diniy afsun-duolar «qur`on» va boshqa muqaddas manbaalardan olingan bo`lib, asosan o`qimishli kishilar-mullalar, eshon va otinbibilar tomonidan o`qilgan. Biz xalq afsunlarining u yoki bu turi haqida to`xtalganimizda imkon doirasida diniy afsun- duolar haqida ham to`xtalib o`tamiz. Bunday yo`l tutish xalq afsun-duolarini diniy duolar bilan mazmuniy hamda boshqa jihatlardan o`zaro qiyoslashga imkon beradi; B) sof xalqona afsun-duolar. Bular o`z ildizlari jihatidan xalqning ruhlar, dastlabki ajdodlar haqidagi e`tiqodiy qarashlari bilan aloqadorlikda vujudga kelganlar. Ammo keyinchalik, bir tomondan, uzoq davrlar mobaynida turli diniy tasavvurlar tazyiqi ostida, ikkinchi tomondan, yetmish yildan ortiqroq davom etgan kommunistik g`oya-xudosizlik g`oyasi ta`sirida xalq afsun-duolarining kattagina

qismi istifoda etilmay asta-sekin unutila boshlandi. Bu xildagi afsun-duolar ilmiy adabiyotlarda shomon folklori, shomon aytimlari ham deb yuritalidi3. Shomonlikning falsafiy asoslarini D.Bonzarov quyidagicha belgilaydi: Inson tabiat ta`siri ostida yashaydi va harakat qiladi. Inson o`lgach, uning ruhi o`lmaydi va abadiy yashaydi4. Shomonimizda tabiat deyilganda quyyosh, oy, yulduzlar, ularning insonga, jonli mavjudotga ko`rsatadigan ta`siri tushunilgan. Mana shuning uchun ham turli balo-qazolardan, xastaliklardan najot qidirganda ana shu sayyoralardan madad tilangan. Buning uchun ular shomon qiyofasidagi tirik insonga va ruhlarga singanlar. Chunki shomon ruhlar olami va insonlar o`rtasidagi aloqani ta`minlovchi g`ayri tabiiy kuchga ega bo`lgan shaxslar hisoblanganlar. Shomonlikda inson quyosh, oyo, osmonni va osmondagi sayyoralarni o`ziga hukmron deb bilgan va ularning ta`siriga sig`inishadi. Bu ta`sir esa inson tug`ilgan kundan o`limiga qadar davom etadi, deb qaralgan. Inson o`lgach, undagi ruh esa tirik qoladi. Marhumning u dunyodagi, ya`ni ruhlar olamidagi holati, sharoiti unga bu dunyoda qilingan marosimlarning qanday o`tkazilishiga bog`liq bo`ladi. Agar marhumga tez-tez yaxshi marosimlar o`tkazilib turilsa, uning arvohlari tinch bo`lib, o`lganing qarindosh-urug`lariga ziyon yetkazmas emish. Agar uning ruhiga is chiqarilmasa, arvoh notinch bo`lishi, hatto tiriklarga ziyon yetkazishi mumkin emish. Shomonlikda islom, xristian va boshqa dinlardagidek gunoh degan tushuncha yo`q, unga ruhlar tomonidan yetkaziladigan zarar ziyon-zahmatlar gunoh degan tushuncha o`rnida tushunilgan. Masalan, kishi qalloblik yoki biror boshqa yomonlik qilsa, uning uy-joyiga o`t ketishi, hayvonlari qirilib ketishi, oila a`zolari xastalanishi mumkin yoki u muqaddas deb bilingan o`t(olov)ni tepkilasa, kasallanishi mumkin. Bunday baxtsizliklardan esa faqat shomonlar xolos etish qudratiga ega bo`lganlar. Shomon-iste`dodli sehrgar, o`zgalardan yuqori turuvchi bilimdon, musiqachi, shoir, xomiy va tabib. Turkiy xalqlarda shomon “baxshi”, “qushnoch” deb yuritiladi. O`rta Osiyo va Sharqiy Turkistonda islom dini qabul qilingach, qadimgi shomonlikning muqaddas kultlari o`rnini asta-sekin islomning aziz anbiyo va avliyolari kultlari egallab oldi. Shuning uchun ham baxshilar o`tkaziladigan davolash marosimlarida ana shu anbiyo va avliyolarga, shuningdek u yoki bu sohaning pir(patron)lariga murojaat etiladi, ulardan madad tilanadi. O`rta Osiyo baxshilari parixon va kinnachilari ana shu qadimgi shomonlarning qoldiqlaridan iborat bo`lib, ular mavjud ruhlarni yaxshi(rahmoniy) va yomon(shaytoniy)kabi turlarga bo`lganlar5.

Rahmoniy ruhlar kishilarga g`amxo`rlik qilib, ularni yomon ruhlardan, ziyon- zahmatlardan himoya qilishadi, deb tasavvur qilganlar. Shuning uchun ham baxshilar u yoki bu bemorni davolashda aziz avliyolar va muqaddas ruhlarga murojaat qilishib, ulardan madad tilaganlar. Baxshilar faoliyatida uchta narsa juda ham sehrli, g`ayri tabiiy qudratga ega deb qaralgan. Biri-so`z, ya`ni afsun-duolar. Ikkinchisi-o`t va uning poklovchilik xususiyati. Uchinchisi-aylana(doira)jodusi. Shuning uchun ham O`rta Osiyo, xususan o`zbek, baxshilarida ana shu uch narsa muayyan darajada ishtirok etadi va ularga muqaddas narsa sifatida qaraladi. O`zbeklarda ilgari biror shaxs kasal bo`lib qolsa, uning kasalligi yomon ruhlarning zarari deb qaralgan va davolash uchun baxshilar chaqirtirilgan yoki ularning huzuriga bemor olib borilgan. Baxshilar bemor tanasiga joylashib olgan ziyon-zahmatni quvish uchun maxsus aytimlarni aytib, ma`lum xatti-harakatlarni bajarganlar. Yevropaliklar tilida baxshining bemorni davolash jarayoni seans deb yuritilgan bo`lsa, o`zbeklarda o`yin deb atalgan. Bu o`yinlar turli jondorlarning qoni vositasida o`tkazilgan. Chunki, qadimgi ota-bobolarimiz tasavvurida qon eng muqaddas hisoblangan. Qon kishilar o`rtasidagi nizo va qirg`inlarning sababchisi bo`lishi bilan birga ular o`rtasidagi do`stlik, yaqinlik va ahillikning ham sababchisi bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham qadimda va xattoki hozir ham kishilar o`z gunohlarini, ayblarini qon bilan yuvganlar (yumshatganlar), biror qotillik uchun qon bilan qasd olganlar. Bemor tanasidagi yomon ruhni quvishda turli jondorlarning qonlaridan foydalanilgan. Masalan, tovuq, uloq (echki bolasi), kaptar, qo`y va qushxona qoni. Aytilgan jondorlarning qoni ko`rsatadigan ta`sir kuchiga qarab baxshilarning o`yinlari bir necha marta takrorlanishi mumkin. Bu o`yinlar esa quyidagicha o`tkaziladi. Bir bemorni o`ynash uchun to`rt narsa olinadi, qalampir, kashnich, qon murch. Ular aralashtirilib, kasalning og`rigan joyiga surkaladi. Bemordan ter chiqqach, ana shu narsa uning oyog`iga qo`yiladi. Agar baxshi o`yin echki orqali o`tkaziladigan bo`lsa, so`yilgan echkining terisiga bemor o`raladi. Demak, qaysi jondor qoni orqali bemorning o`ynalishiga qarab baxshining o`yini (seant)bir necha xalqa, tovuq qonidan besh xalqa, uloq qonidan o`n bir xalqa va h.k. Bular ichida eng og`ir qon qushxona (qassobxona)qoni hisoblanadi. Agar bemorni davolashda qushxona qonidan foydalaniladigan bo`lsa, yetti xalqa o`ynalishi zarur. Agar bemor dev, pariga yo`liqqan bo`lsa, xarom narsadan qon beriladi. Masalan, itning quloqlaridan olingan qonga yetti xalqa, qora mushuk qonidan o`n uch xalqa. Chunki qora mushukda dev parisi bo`ladi va bu narsa uning ko`zlaridan

bilinib turadi. Mana shuning uchun ham qora mushuk qoni eng kuchli qon hisoblanadi. Agar so`yilgan hayvon qo`y yoki katta echki bo`lsa, bemor to`qqiz xalqa o`ynaladi. Baxshining o`yinlari paytida asosiy quroli doirasi hisoblanadi. Baxshi doira vositasida lashkar (ziyon-zahmat)ni quvadi va o`zini ham ulardan himoya qiladi. O`yin oldidan childirma (doira) ga lashkar yaqinlasha olmasligi uchun uning ichi va teshigi so`yilgan jondor qonidan surkab qo`yiladi. Bu qon esa quvilayotgan yomon ruhlardan himoya vositasi sanaladi. Bu o`rinda shuni ham aytib o`tish kerakki, baxshi doirani yaxshi chala bilishi ham lozim. Chunki o`yin necha xalqadan iborat bo`lishiga qarab doira ham shuncha xil chalinishi lozim. O`zbek baxshilari qushnoch ham deb yuritiladi. Biz ham “baxshi” atamasining xalq o`rtasida ko`proq doston kuylovchi ma`nosida qo`yllanilishini nazarda tutib, quyida qushnoch atamasini qo`lladik. Qushnochlar o`zlarining homiy ruhlari yordamida bemor tanasidan yomon ruhlarni (bu ruhlar ziyon-zahmat deb yuritiladi) quvadi. Bemorni davolash o`yin(seans)davrida qushnochlar eng avvalo so`z magiyasi (sehr-jodusi)ga tayansalar, ikkinchi navbatda turli narsalarga ham murojaat etadilar. Bu narslardan eng muhimi o`t(olov)bo`lib, o`t qadimgi otashparastlardan qolgan magik vosita sanaladi. Otashparastlik tasavvurlariga ko`ra, o`t poklovchilik xususiyatiga ega. Shuning uchun ham chorvachilik bilan tirikchilik qilgan urug` va qabilalar bahorda o`z yilqi yoki suruvlarini yaylovga haydash yoki ularni otarlarga qaytarishda o`t orasidan olib o`tganlar. Ularning tasavvurlariga ko`ra, o`t orasidan olib o`tilgan hayvonlar ziyon-zahmatdan forig` bo`lganlar, ko`zi bor kishilarning suk-hasadlaridan tozalanganlar. Mana shuning uchun ham o`zbeklar o`rtasida o`t bilan alas-alas qilish an`anasi yaqin vaqtlargacha saqlanib keldi. Alas-alas qilishda qushnoch bir tog`ora suv oladi, bir tayoqning uchiga yetti xil rangdagi yangi moto parchalari bog`lanib, moyga botirilib olinadi. Tayyor bo`lgan narsadan mash`ala yoqilib, bemorning boshidan uch marta o`ng tomonga, uch marta chap tomonga, yana uch marta o`ng tomonga ja`mi to`qqiz marta aylantiradi. So`ng yoqilgan mash`ala tog`aradagi suvga botiriladi, bemor tog`aradagi suv ustidan uch marta hatlaydi. Ba`zi qushnochlar o`yin boshlanishidan oldin tog`aradagi suvga tanga ham tashlab qo`yadilar. O`yin oxirida tangalar suvdan olinib, ko`chaga tashlanadi. Ularning tasavvuriga ko`ra, bemor tanadagi ziyon- zahmatlar ana shu tangalarga o`tadi va bemor ulardan qutiladi. Qushnoch alas-alas qilayotgan paytda maxsus afsunlar aytadi. Bu aytimlar maxsus boshlamalardan so`ng aytilgan. Boshlamalarda esa u xudo va payg`ambarlarga, turli pir avliyolarga murojaat qilib, ulardan ko`mak so`raydi. Hozir bu boshlamalar saqlanib qolmagan. Biroq asrimiz boshida Sharqiy Turkiston xalqlarini o`rganish uchun kelgan rus sharqshunoslari, etnograflari tomonidan ana

shunday aytimlar boshlamasi yozib olingan. Ana shunday materiallardan biri N.Pantusov e`lon qilgan boshlama bo`lib, unda qushnochlar o`yinlarida aytilgan afsunlar boshlamasi nisbatan to`liqroq saqlanib qolgan. Alas-alas qilish paytida aytilgan asosiy matn yuqoridagidek bo`lib, u qushnoch o`yinlarining mazmunini oydinlashtiradi. Bu mazmun esa bemor tanasidan yomon ruhlarni quvish va uni sog`aytirishga da`vat etishdan iborat. Albatta, o`tmishda alas-alas marosimi paytida ijro etilgan matelar rang-barang bo`lgan bo`lishi lozim. Ammo bizga qadar ular to`la va o`z shukuhida yetib kelmagan. O`zbeklarda qushnochlar yomon ruhlardan ziyon ko`rgan bemorlarni asosan kuchirik qilish orqali davolashgan. Nomlanishidan xam ko`rinib turibdiki, qushnoch o`zining xomiy ruhlari yordamida bemor tanasidan yomon ruhlarni “ko`chirik” deb quvadi. Ko`chirik bilan davolovchi qo`shnochlar ham har xil bo`lishadi. Masalan, taniqli marhuma etnograf A.L.Troitskayaning ma`lumotlariga ko`ra. Samarqand sharhida ularning ikki tipi bo`lgan. Biri o`z parilari yordamida yo`qolgan narsalarni topishga, o`g`rilarni tutib berishga yordam bergan. Ular katta dasturxon yozishib uning o`rtasiga kun botorga qarata katta oynani o`rnatishgan, o`zlari oyna qarshisida o`tirib, oynaga qarab, parilarga murojaat etishib, yo`qolgan narsa yoki o`g`rilar haqida habar berishgan8. Ikkinchisi-parilar yordamida, yoki yaxshi ruhlar ko`magida bemorlar tanasidan –ziyon-zahmatni quvib ko`chirik qiluvchi qo`shnochlar. Ular ko`proq bemorni biror jondor so`yib qonidan uning yuziga surtishib, jondorning terisiga o`zini o`rashib, gavron bilan urishib, ko`chirik qilishgan. Agar bemorga ziyon-zahmat ko`proq o`rnashgan bo`lsa, qora jondor, sal ozroq bo`lsa-qizil, juda ham oz bo`lsa oq jondor so`yish lozimligini qo`shnochlar belgilab berishgan. Mabodo, bemor iqtisodiy jihatdan nochor ahvolda bo`lsa, jondor tovuq yoki kaptar kabi parranda bilan almashtirilgan. Ko`chirik paytida so`yilgan jondor go`shtidan sho`rva solib qo`yilgan. Ko`chirik tugagach, sho`rvaning suvidan bemorga ichrishgan. Xalq o`rtasida ko`chirikning turli-tuman afsun-duolari mavjud. Ulardan keng tarqalgani sheriy shaklda bo`lib, qo`shnoch ularni keskin ohangda doim aytib, bemorni gavron bilan, ba`zan maxsus qamchi bilan sekin-sekin savalab turgan. Ko`ch-ko`ch, ko`chasan, Ko`char yering man aytaman, Ziyon bergan odamga ko`ch, Zahmat yetgan yerga ko`ch,

Eshik oldi sho`ralar, Oyog`imga o`ralar, Endi ketib borasan, Xush ketibsan, jo`ralar. Ko`ch-ko`ch, ko`chasan, Ko`char yering man aytsam, Olti kulcha ozig`ing, Olti oylik yerga ko`ch! Yetti kulcha yemishing, Yetti kunlik yo`lga ko`ch! Mana shu tariqa ko`chirik yomon ruhlar kirgan deb taxmin qilingan shaxslar yoki ziyon-zahmat tekkan deb taxmin qilingan joylarni aytadi va ularni o`z makoniga ko`chirishga intiladi. Asta-sekin u yomon ruhlarni imkoni boricha uzoq yerga ko`chirishga da`vat eta boshlaydi. Biroq qushnoch ziyon-zahmat kirishga sababchi bo`lgan narsalarni ham taxminiy sanab, o`z da`vatini kuchaytira boshlaydi: Ko`ch-ko`ch, ko`chasan, Ko`char yering men aytsam, Toji davlat boshidan ko`ch, Shami chiroq ko`zidan ko`ch. Charxi falak burnidan ko`ch! Kelma aytgan tilidan ko`ch, Tasbex yuritgan qo`lidan ko`ch, Ko`ch-ko`ch, ko`chasan, Ko`chirmasam ko`chmaysan, Qoning ichmay to`ymiman, Bo`l o`rtada yurmayman. Keltirilgan misoldan ko`rinib turibdiki, qo`shnoch da`vati tobora keskinlashib bormoqda. Ba`zan shunday ham bo`ladiki, qushnoch o`z o`yini mobaynida jazavaga tushib yiqilib ham qoladi. Shunday paytlarda uni o`z xoliga qo`yib qo`yishadi. Biroz vaqt o`tgach, u o`ziga kelib, yana ko`chirishni davom ettiradi. Endi u bemorning yomon ruhlar o`rnashib olgan deb taxmin qilingan a`zolarini sanay boshlaydi. Ko`ch-ko`ch, ko`chasan, Ko`char yering men aytaman, Eski choldevorlarga ko`ch, Changib yotgan tegirmonlarga ko`ch!

Qavat-qavat qulog`idan ko`ch, Bilqillagan bayragidan ko`ch, So`lqillagan yuragidan ko`ch, Umirtqaning uyidan ko`ch, Qabirg`aning zahidan ko`ch, O`taturgan yo`lidan ko`ch, Yuraturgan yo`lidan ko`ch, Qilaturgan ishidan ko`ch, Qari poya suyagidan ko`ch! Yomon ruhlar o`rnashib olgan tana a`zolaridan ziyon-zahmat quvilib bo`lingach, qushnoch yana shiddat bilan ko`chirikni davom ettiradi. U bemor atrofida jazava bilan harakat qilib, qurbonlik hayvon terisiga o`ralgan bemorni o`z gavronlari bilan tinmay savalaydi. Endi u momolar kultiga, o`tgan ajdodlar ruhi arvohiga murojaat etadi, ulardan madad tilaydi. Ko`ch-ko`ch, ko`chasan, Ko`char yering men aytaman, Mom bo`lsang, qo`lga ko`ch, Ziyon bo`lsang, cho`lga ko`ch, Arvoh bo`lsang, go`rga ko`ch! Mana shundan so`ng xalq orasida ins-jinslar, ruh-arvohlar yashaydigan makon deb taxmin qilingan joylar tilga olinib, bemor tanasidagi yomon ruhlar ana shu joylarga quviladi: Ko`ch-ko`ch, ko`chasan, Ko`char yering men aytaman, qizib yotgan go`rga ko`ch, O`lik yotgan mozorga ko`ch, Ko`chib yurgan lo`liga ko`ch! Bor, javobing beraman, Tegirmonning do`liga ko`ch, Iyiq bilan biyiqqa ko`ch, Qizil egar naqshiga ko`ch! Ko`ch-ko`ch, ko`chasan, Ko`char yering men aytaman, Tov boshida archaga ko`ch, Til tushinmas galchaga ko`ch,

Harom desang, tuyaga ko`ch. Sutli desang, biyaga ko`ch, Qon yalagan qassobga ko`ch, Un yalagan allopga ko`ch. Albatta, yuqorida aytilgan maqomlar va shaxslar ziyon-zahmatlar ko`chishi imkonsiz bo`lgan obyektlar bo`lib, ular ko`chirik qilingan bemorlar ruhiga ta`sir ko`rsatish, shu orqali uni darddan forig` etishga ko`mak beradi. Quyidagi misralar ham ana shunday Mana shundan so`ng ko`iriq qilish tugaydi. Qushnoch va ko`chiriq qilishda ishtirok etayotgan kishilar kunbotar tomonga yuzlanib, cho`kka tushadilar, qushnoch esa o`z o`yinini yakunlab fotiha qiladi. Fotiha matni barcha qushnochlarda o`ziga xos bo`lib, ular bir-birlarini takrorlamaydilar. Masalan, “Iloho omin, dard chekkan inim (singlim yoki opam) o`z dardidan forig` bo`lib, boqim nimaligini, qoqim nimaligini bilmasin! Ey aziz-avliyolar, ruh, (arvoh)lar manga madadkor bo`linglar! Ushbu inimga yomon ko`zlardan yomon so`zlardan, ziyon-zahmatlardan kirgan suk-hasad, yomon nazar qurbonlikka ko`chsin, omin ollohu akbar!” Qushnoch o`z fotihasini tugatib, bemorni so`yilgan jondor terisidan ochib oladi va uni issiq o`rab, qurbonlik go`shtidan solingan sho`rva suvidan ichiradi. Bemor uyquga ketgach, o`ziga berilgan nazr-niyozni olib ketadi. O`zbeklarda ko`chiriq qilish turli joylarda turlicha, qolaversa, kasallik xiliga qarab har xil shakllarda o`tkaziladi. Masalan, kishi badaniga qizilcha toshganda qoraqo`llik qushnoch X.Boltayeva quyidagicha ko`chiriq qilgan. Bemor uy o`rtasiga, yoz fasli bo`lsa, hovlidagi supa o`rtasida yotqizilib, uning yuzlariga qurbonlik uchun so`yilgan qizil jondorning qonidan surtiladi. Ana shundan so`ng uch, besh yoki yetti xil moto parchalaridan, so`ng o`tkir pichoq olib bemor boshidan aylantirib Aytim aytilib bo`lingach, qushnoch mash`alani bemor atrofida uch marta aylantirib, so`ng tog`oraga qo`yilgan suv botiradi, qo`lidagi o`tkir pichoqni ham bemor boshidan uch marta aylantirib, yerga uch marta suqib oladi. Mana shundan so`ng u yuzini qibla tomonga burib fotiha qiladi: “Omin, aziz-avliyolar, hazrati choryolar, hazrati Xizir pirim, yo chiltonlar, madad beringlar, sizlarga ishonib qo`l urdim, shu bemorni dardini quvinglar, ollohu akbar!” Keyin qizil tovuq (ho`roz)ning sho`rvasidan bemorga ichiriladi. Bundan maqsad shuki, agar ziyon-zahmat uning o`pka, jigarga o`rnashib olgan bo`lsa, sho`rva ularni quvadi. Biroq bemor sho`rvaning go`shtidan yemasligi lozim. Qizilcha, suv chechak, badik toshganda o`tkaziladigan marosim va badik aytimlar, ularning “badik”, “gulofsha” kabi nomlar bilan yuritilishi, aytimlarning

mazmuni va badiiy xususiyatlari haqida B.Sarimsoqov batafsil to`xtalgani9 uchun biz faqat ular e`tibor bermagan yuqoridagi materiallarga to`xtaldik, xolos. O`rta Osiyo xalqlari, jumladan o`zbeklar ham islom dinini qabul qilgach, xalqning savodli qatlami ko`proq diniy duolarga murojaat eta boshladilar. Bu xildagi duo-afsunlar muqaddas “Qur`on” oyatlari va hadislardan olingan bo`lib, avom xalq ularning ma`nolarini bilmaydilar. Yaqin paytlarga qadar bu duo- afsunlarning qaysi biri qaysi xastalikka va nimaga bag`ishlanganligini faqat o`qimishli mullalargagina ma`lum edi. “Qur`on” oyatlarini yoki hadislardan bir nechtasini quruq yodlab olgan kishilar esa turli xastaliklar va holatlarda o`zlari bilgan oyat va hadislarni pala-partish o`qiyverar edilar. Bu narsa avom xalq uchun, baribir, ma`lum darajada ta`sir ko`rsatar edi. Chunki mazmuni noaniq diniy afsun- duolar ham kishi ruhiga, ayniqsa bemorlar ruhiga sezilarli ta`sir ko`rsatar edi. Shu bois ham xalq o`rtasida diniy duolarga bilib-bilmasdan murojaat etish kuchayib ketgan edi. 1990 yilda Turkiyaning Anqara shahrida muqaddas diniy duolar tarjimasi bilan Sulaymon Otash tomonidan chop etildi10. Ushbu kitobda turli holatlarda, vaziyatlarda shuningdek xastaliklarda o`qiladigan duolarda ham ayrim namunalar berilgan. Masalan, u yoki bu shaxsning qo`ziqib qolmasligi uchun quyidagi duo o`qilishi lozim deb ko`rsatilgan: “Nazar degmasina qarshi o`qilajak duo”: “Bismilloh, Ollohummaazhob harraxa va bardaha va vasabaha”. Va yo shu o`qunur: “Auzu bi-kalimatillohit-tamati min kulli shaytonin va himmatin va min-kulli aynin lammoh”11. Qo`ziqishga qarshi o`qiladigan duo berilgan bo`lsa ham, biroq uning mazmuni tarjimada berilmagan. Biz uchun eng qimmatli yeri shundaki, diniy duolar ham turli narsalarga bag`ishlab yaratilgan va ularni bilib o`z o`rnida qo`llash lozimligi ma`lum bo`ladi. Kitobda yana bir duo keltirilib, uni xastalikdan shifo topishida o`qiladi deyilgan, ammo ana shu duo qaysi xastalikdan shifo topishida o`qilishi lozimligi ko`rsatilmagan. Duo quyidagicha: “Ollohumma inna asalikal-ofiyata fid-dunya val-oxirata, ollohumma inna asaminal afva val-ofiyata fi dinya va dunyaya va ahli va moli, ollohummayotur avrati va omin ravoti. Ollohummaxfazni min bayni yadayya va min xalfi va on yamini va on shimoli va min favkun va auzu bi- azamatika on ugtola min paxti. Ollohumma va tamilni bilofiyati”. Ma`nosi: Ollohim, sendan dunyoda va oxiratda huzur va sog`lik istayman. Ollohim, sendan dinim, dunyom, bola-chaqam va molim uchun avf va imonlik istayman. Ollohim, ayblarimni yopgin, meni qo`rquvlarimdan xavf-xatarsiz qil. Olloxim, meni o`ngimdan orqamdan, oldimdan, so`z tomonimdan va boshimdan keladigan har turli xastaliklardan, yomonliklardan qo`riqla. Ostimdan keladigan bir yomonlikka tuzoqqa tushushimdan sening muqaddasliginga sig`inaman. Ollohim,

meni ilm bilan boyitgin, xili bilan bezatgin, taqvo bilan qaramga yaqinlashtir, tozolik bilan go`zallashtir12. Diniy duo mazmunidan ma`lum bo`ladiki, turli xastaliklardan ziyon- zahmatlardan, yomonliklardan saqlash uchun birgina olloh qodir. Shu bois ham ollohga sig`inish, uning qudratiga ishonish va tayanish ruhi yetakchilik qiladi. Xulosa qilib aytganda, xalqimiz o`rtasida turli xastaliklarda o`qiladigan afsun- duolari rang-barang bo`lib, ulardan ayrimlari xalq afsun duolari sof she`riy shakllarda bo`lib, ular davolash o`yinlarini o`tkazuvchi, maxsus mutaxassislar tomonidan, ya`ni qo`shnochlar tomonidan ijro etiladi. Ayrimlari, asosan diniy afsun-duolar esa, arab tilida bo`lib, ular muqaddas diniy kitoblardan olingan va diniy ma`lumotga ega bo`lgan shaxslar-mullalar, otinbibilar, eshonlar tomonidan o`qilgan. diniy duolar qofiyali nasr-nasri musajja`da yaratilgan bo`lib, ravon o`qiladi va esda yaxshi qoladi. Xalq o`rtasida torvoq(eshak yemi)toshganda aytiladigan afsun-duolar ham keng tarqalgan. Ba`zan kishi yoqmaydigan ovqat yesa, uning badani, yuzlariga mayda narsa tashib qichishadi. Shunda ko`pni ko`rgan, ko`p narsalarni boshidan kechirgan kishilar maslahati bilan eshakemi toshgan bemor to`n yoki yaktagining orqa etagidan biror eshakka yem beradi. Eshak yemni yeb bo`lguncha, bemor uyiga qaytguncha orqasiga qaramaslik lozim. Ana shunda uning badanidagi toshmalar yem yegan eshakka o`tar ekan. Ilgari bemor eshakka yem berayotgan paytda marosimni boshqarayotgan keksa kishi yoki ayol quyidagi afsun-duoni aytib turgan: Keltirilgan aytimdan ko`rinib turibdiki, eshakemi toshganda o`qiladigan xalqona afsun-duolar she`riy shaklga solinganligi, mazmunan juda sodda va ochiq- oydinligi bilan alohida ajralib turadilar. Bizningcha bu xildagi afsun-duolar bemorga qarashli kishilarning istaklarini ifodalash extiyoji tufayli yaratilgan bo`lib, keyinchalik xalq o`rtasida turli nusxalarda keng tarqalgan. Badik yarasi toshganda, kinna kirganda aytiladigan afsun-duolar B.Sarimsoqov tomonidan juda ham batafsil tadqiq etilganligi sababli biz ular haqida to`xtalib o`tirmadik14. Ma`lumki, O`rta Osiyoning issiq iqlimida yoz faslida xalq o`rtasida ko`z og`rig`i tarqalgan. Aholi o`rtasida ko`z og`rig`ining oldini olish chora- tadbirlarining deyarli yo`qligi tufayli kasallik keng miqyosda tarqalgan. Ko`z og`rig`ining kelib chiqishi va tarqalish sabablarini bilmagan kishilar bu kasallikka aziz avliyolarning ta`siri yohud yomon ruhlarning ta`siri deb qaraganlar. Davolashning aniq usul va choralarini bilmagan kishilar najot izlab, umid bilan

turli-tuman afsunlar yaratganlar. Mana shunday afsunlardan biri o`zbeklar o`rtasida ham keng tarqalgan bo`lib, ular qaldirg`ochlar bilan bog`lanadi. Chunki musulmonlarda qaldirg`ochni muqaddaslashtirish mavjud. Qadimgi diniy afsunlarga ko`ra, qaldirg`och insoniyatni ilonga yemish bo`lishdan saqlab qolgan15. Ana shundan buyon kishilar bu qushga xayrixohlik bilan qarab keladilar. Ularning tasavvuricha, qaldirg`och jannat qushi bo`lib, kimning uyiga bu qush in qursa, ana shu xonadon baxtli va osoyishta bo`lgan. Shuning uchun ham ko`z og`rig`iga giriftor bo`lmay degan kishilar erta bahorda endigina issiq o`lkalardan uchib kelgan qaldirg`ochlarga qarata shunday afsunni aytganlar: “Qaldirg`och, eson-omon keldingmi, bola-chaqang omonmi, Go`zal momning ko`zi yaxshi bo`ladimi”? Ushbu aytim shu xolicha hech kimga noma`lum bo`lib qoladi. Uning nima maqsadda, nimaga qarata aytilishi prof.B.Sarimsoqov tomonidan keltirilgan quyidagi asotir orqali oydinlashadi. Unda aytilishicha, qaldirg`och boradigan yurtda Go`zal momo degan bir kampir bo`lar emish. Ana o`sha kampir qaldirg`ochga qarata “Meni so`raganlar, xudayo, ko`z og`rig`iga uchramasin” der emish. Shu sababli kishilar ko`z og`rig`iga uchramaylik deb, endigina uchib kelgan qaldirg`ochlarga yuqoridagi afsunni aytadilar16. Ayrim joylarda qaldirg`ochlarga aytiladigan maxsus she`riy aytimlar ham mavjud bo`lib, ulardan ba`zi namunalarni prof.M.Murodov ham yozib olgan. Mana ulardan biri: Omin-omin deyaylik, Qaldirg`ochga deyaylik Qaldirg`och, g`och-g`och-ye, Eson-omon keldingmi-ye, Yo`lda-cho`lda charchamadingmi-ye, Charchab yo`lda suvsamadingmi-ye? Bu qaldirg`och kishilarga yaxshilik tilamaganligi hamisha ularga yomon niyatda bo`lganligi sababli kishilar ularni quvishga uyga yaqin yo`latmaslikka intilganlar. Uy qaldirg`ochlari uyga qut-baraka, tinchlik va eng muhimi, ko`zi og`riganlarga davo keltirganligi uchun ularni uylarida in qurishlariga imkon yaratib berganlar. Har bahorda qaldirg`ochni kutib, uni ko`zga surtish har qanday ko`z og`rig`idan yil bo`yi saqlaydi deb qaralgan. Shuning uchun ham keksa kishilar ko`zim ravshan bo`lsin deb ko`zlariga qaldirg`och patlarini surtib qo`yilgan. Xalq tasavvurlariga ko`ra, uy qaldirg`ochi shunday niyat qilar ekan:

Afsunlarga ko`ra, qaldirg`ochning eng shirin go`sht baqaning go`shti ekan deb bergan xabari yolg`on ekanligini ilon keyin bilib qoladi. Biroq vaqt o`tgan edi, chunki Nuh alayhis-salom ilonga baqa go`shtini yeyishga fatvo berib bo`lgan edi. Mana shundan keyin ilon qaldirg`och go`shtiga uch bo`lib, doim qaldirg`ochni ta`qib etar ekan. Yuqoridagi misolning oxirgi misralarida ana shu afsonalarga ishora mavjud. Biroq, ko`r qaldirg`och kishilarga yomonlik tilar emish, shuning uchun ham uni hech kim yaqin yo`latmaydi. Mana shu xildagi har xil xalq tasavvurlarida maxsus aytimlar shaklida o`z ifodasini topgan. Quyida ana shunday aytimlardan birini keltiramiz: Ketirilgan misoldan ko`rinib turibdiki, ko`r qaldirg`och kishilarga, uning oilasiga yomonlik tilash bilan birga ularga ko`z og`rig`ini ham ravo ko`radi. Mana shuning uchun ham ko`r qaldirg`ochga nisbatan odamlarning munosabati yaxshi emas. Ko`z og`riganda yoki unga oq tusha boshlaganda ba`zi joylarda maxsus afsunlar o`qiganlar. Ana shunday afsunlardan birini professor B.Sarimsoqov Tojikiston respublikasi Leninobod (hozirgi Xo`jand)viloyati O`ratepa rayonidagi Shahriston qishloq jamoasiga qarashli Buragan qishlog`idan yozib olgan. Ma`lum bo`lishicha, bu joylarda afsunning bu xili “Buriy-buriy” deb atalar ekan. “Buriy- buriy” afsunining matnini biladigan maxsus tayyorgarlikka ega bo`lgan ayollar quyidagicha ijro etishadi. Bola-chaqang omonmi-ye Qarindoshlaring sog`mi-ye, O`zing omon-esonmi-ye, Momong qalay, sog`mi-ye, Ko`zlari og`rimay yurarmi-ye, Bo`zang qalay sog`mi-ye, O`ynab kulib yurarmi-ye? Qaldirg`och, eshik ochoyin-o, Uyga seni saqlayin-o, Olondan seni saqlayin-o, Saqlasam omon qoloyin-o, Bizlar bilan turgin-o, Professor M.Murodov materiallariga qaraganda, qaldirg`ochlar ham ikki hil bo`ladilar. Biri uy qaldirg`och, ikkinchisi ko`r qaldirg`och. Uy qaldirg`och kishilarga yahshilik tilasa ko`r qaldirg`och ularga yomonlik tilar ekan. Shu sababli

kishilar ko`r qaldirg`ochlarni uyga yo`latmaydilar. Bu haqda shunday aytimlar ham yaratilgan: Ko`r qaldirg`ochni-yo, Uyga qo`ymanglaro, Uy qaldirg`ochni-ye, Uyga qo`yinglar-o! Ko`r qaldirg`och uyini-yo, Buzib tashlanglar-o! Ko`ngli yomon uning Rahm qilmanglar-o! Uy qaldirg`och uyiga Qo`l urmanglar-o Qaldirg`och, g`och-g`och, Karim buva ko`zini Senam bir ko`rgina, Ko`rib gaping aytgin-o. Ko`zi og`rigan yoki ko`ziga oq tushgan shaxs afsun aytuvchining to`g`risiga o`tirgiziladi va uning iyagi ostida bir kosa toza suv tutib turiladi. Agar ko`zga oq tushgan bo`lsa, afsun o`quvchi o`z o`qishi mobaynida bemorning qoshi ustidan oq jo`xori donasini bittadan kosadagi suvga tashlab turadi. Agar ko`z qizarib og`rigan bo`lsa, bir donadan bug`doy yoki mayda to`g`ralgan qizil go`shtdan kosaga tashlab turadi. Bu narsa afsun matnini uch, besh yoki yetti marta o`qigunga qadar davom etadi. Afsun o`qib bo`lingach, kosadagi suvdan bemor ko`ziga purkab “Omin shifo topib ket, ollohu akbar!” deyiladi. Suvga tashlangan guruch yoki oq jo`xori, to`g`ralgan go`sht qushlarga tashlanadi. Buriy-buriy afsunining matni quyidagicha: Bismillohir-rahmonir rahim, Ola-bula qo`zichoq, buriy-buriy, Ola ko`zga oq tushmas, buriy—buriy, Qoshga, tishga qurt tushmas, buriy-buriy, Opa-singil el bo`lmas, buriy-buriy, Eski paxta bo`z bo`lmas, buriy-buriy, Manov kishi ko`ziga; buriy-buriy, Hech qachanom oq tushmas, buriy-buriy, Oming, xudo shifo bersin, ollohu akbar!18 Buriy-buriy matnidagi “bismillo” qismi, ya`ni boshlanishidagi bir misra va yakunidagi bir misra islom dini ta`sirida vujudga kelgan bo`lsa, biroq matinning

asosiy qismi sof holqona mazmunga ega. Ko`z qizarganda ham o`sha tekst quyidagicha turkiy o`zgarishlar bilan aytiladi: Bismillohir-rahmonir-rahim, Qora-qora qo`zichoq, buriy-buriy, Qora ko`zlar qizarmas, buriy-buriy Qoshga, tishga qurt tushmas, buriy-buriy Opa-singil el bo`lmas, buriy-buriy Eski paxta bo`z bo`lmas, buriy-buriy Manovi kishi ko`zlari, buriy-buriy Xech qachonom qizarmas, buriy-buriy Omin-ollohu akbar, xudo shifo bersin, Xullas, yuqoridagi afsularni o`qish orqali bemor ko`zidagi kasallik guruch, bug`doy, oq jo`xori yoki to`g`ralgan go`shtga ko`chirilib, boshqa narsalarga o`tkaziladi. Ko`rinib turibdiki, afsun o`qish marosimida muloqot sehri (magiyasi)ning qoldiqlari saqlanib qolgan. Oq tushganda oq jo`xori, qizarganda bug`doy yoki to`g`ralgan go`sht tashlanishi esa bevosita taklidiy magiyaning qoldiqlaridan iborat19. Dj. Frezerning ko`rsatishicha, taklidiy magiya ibtidoiy kishilar tasavvuricha, kishilarni turli xastaliklardan holos etishda katta yordam beradi. Masalan, sariq kasalda sariq narsaning, ko`z qizarganda qizil, oqarganda oq narsaning hastalikni o`ziga tortib olishi foyda yetkazar emish20. Mana shu nuqtai nazardan qaralsa, “buriy-buriy” afsunini aytish paytida ko`zning xastaligiga qarab har xil rangdagi narsalardan foydalanish haqiqatdan ham taqlidiy magiyaning qoldiqlaridan iborat ekanligi ortiqcha izox talab etmaydi. Xullas, ko`z og`riganda o`qiladigan xalq afsunlari rang-barang bo`lib, ular shaklan rang-barang bo`lsalar ham, biroq mohiyat e`tibori bilan hastalangan ko`zni shifo etishga qaratilgan. Keyinchalik zamonaviy tibbiyotning rivojlanishi, ko`z hastaliklarini yangicha usullar, dori-darmonlar bilan davolash ko`z og`riganda o`qiladigan afsun-duolarning kamroq qo`llanilishiga olib keldi. 2. O`zbeklar o`rtasida zaharli hashoratlar chaqqanda o`qiladigan afsun- duolar ham qadim zamonlardan keng qo`llaniladi. B.Sarimsoqov bunday afsunlarni "avrash afsunlari“ yoki “avrashlar” deb nomlaydi. Haqiqatdan ham afsun- duolarning bu xili maxsus tayyorgarlikka ega bo`lgan shaxslar-avrovchilar tomonidan o`qiladi. Ular ma`lum darajada kishini gipnoz qilish, ya`ni es-hushini olish qobiliyatiga ega bo`lib zaharli hashorat yoki ilon zahrini qaytarish iqtidoriga ega bo`ladilar. Shuning uchun ham qoraqurt, ilon, chayon chaqqanda o`qiladigan

afsun-duolar avrash afsunlari, marosimning o`zi avrashlar, afsunni ijro etuvchilar esa avrovchilar (xalq o`rtasida arbovchilar) deb yuritiladi. Ma`lumki qoraqurt ko`proq suvsiz yoki kamsuv joylarda-bedazor, pichanzor, muvokzorlarda bo`ladi. Uning zahari o`ta kuchli bo`lib, saraton oylarida kishini halok qilishi mumkin. O`tmishda kishilar qoraqurt chaqqanda avrash orqali yordam ko`rsatishdan boshqa chorani bilmaganlar. Mana shu tariqa xalq o`rtasida avrash afsunlarining mahsus an`anaviy matnlari vujudga kelgan. Bu matnlar turli joylarda turlicha shaxslarda bo`lib, ular avrovchilarga avloddan avlodga ustozdan shogirdga o`tib kelgan. Ayrims afsun-duolar “qur`on” suralari bilan aralash holdagi qadimiy so`zlardan iborat bo`lib, hozir izohlab bo`lmaydigan holga kelib qolgan. Masalan, A.Divayevning materiallariga qaraganda, qoraqurt chaqqanda, “Yosin” surasidan keyin o`qiladigan qadimgi afsun matni quyidagicha bo`lib, hozir uning mazmunini ochib bo`lmaydi: “Aro`so`no`, kuro`so`no`, murto`no`, churto`no`, ko`rgano`, kiritkani, chuya-chuya, chiga-chiga, bara-bara, dava-dava, ashindau-bushindau, darindau-mirandau, kilgoni, pilo saso`r, baro`-bulo, isindau, fishindau, amandau, shimandau, chno`, chno`, chno`-bo`, cho`no` xodja to`no` bi, xuday bastan, man jastan, chiga barsun beri bastan”21. B.Sarimsoqovning bergan ma`lumotiga qaraganda, ayrim joylarda sof o`zbek tilidagi afsunlar ham qoraqurt chaqqanda o`qiladi. Masalan: Biyma qur, biyrama kur, Haydama kur, judama kur, Saddima kur, maddima kur, Oltoy korjima kur, Kalla buji, uranak boshli, Sahro sizdan kuf-suf bizdan, Mor-mor qilmasam, Zor-zor qilmasam, Mening otim aymandi, Asli joning kuymandi, Tula biydan uch to`kkiz, Turabersang to`ymaydi, Oq qurt, mart qurt, Sangor bosdi qurt Mana shu afsun o`qilgach, avrovchi boshqa afsunlarda bo`lganidek, Sulaymon payg`ambarga, xudoning qudratiga murojaat etib, bemor tanasidagi qoraqurt zahrini chiqarishga undaydi:

Sulaymon payg`ambar dami bilan, Xudoning amri bilan, Yaratganning dargohi bilan, Kuf-suf, chiq kuf-suf, chiq. Keltirilgan misoldan shu narsa ma`lum bo`ladiki, avrovchi zo`r professional emas. Shuning uchun ham uning, matni ritmik jihatdan izchil emas, ayrim o`rinlarda oddiy da`vatkor so`zlardan iborat bo`lib qolgan. Xuddi shunga o`xshash sof o`zbek tilidagi afsun numanasi B.Sarimsoqov tomonidan ham yozib olingan. Masalan: Olagina, bulagina, Chaqir-chuqur saydagina, Cho`p boshiday maydagina, Qo`y keladi qo`zi bilan, Payg`ambarning so`zi bilan, Arboytigon oxim o`zim, Quymotigon zolim o`zim, Kuf-suf, chiq, kuf-suf, chiq! Ola g`undal, balo g`undol, Kal keldi, kadi keldi! Payg`ambarning so`zi bilan, Xudoyimning amri bilan, Arbaytigon olim o`zim, Quymotigon zolim o`zim, Kuf-suf, chiq, kuf-suf, chiq23. Avrash afsun-duolarining qadimiy namunalarining tili hozir tushunarli emas. Chunki ularning aksariyati qadimgi xind afsun-duolaridan olingan bo`lib, juda ko`p so`zlar bizning tilda noto`g`ri talaffuz etilganligi sababli o`z shaklini yo`qotib, shaklan buzilib, bizga tushunarsiz shaklga kelib qolgan. Shunga qaramay bu xildagi tushunarsiz matnlarning ta`sir kuchi, olimlarning ko`rsatishicha, tushunarli tildagi afsunlarning ta`siriga qaraganda ancha yuqori bo`lgan24. Chindan ham tushunarli bo`lmagan matnlar oddiy kishilar nazarida hamma vaqt sehrli bo`lib tuyulgan. Barcha uchun tushunarli bo`lgan sof o`zbekcha matnlardan tashkil topgan avrash afsunlari esa, bizningcha, qadimgi avrash matnlarining unutilishi oqibatidir, ya`ni ihtisosli, malakali avrovchilarning yo`qolishi oqibatida chala avrovchilar

tomonidan to`kilgan matnlardan iborat. Shuning uchun ham bunday afsunlarni aytuvchi avrovchilar o`z afsunlarining yuz foiz foyda ko`rsatishiga kafolat bera olmaydilar. Chunki ular o`zlarining avrovchilik iste`dodlarining tug`ma va tengsizligiga ishonmaydilar. Darhaqiqat, ular tug`ma iste`dodga ega emaslar. Shunga qaramay ular o`qigan afsun-duolar qoraqurt yoki boshqa zaharli jondor chaqqan kishilarga naf yetkazgan. Buning sababi bemorning avrovchi va uning o`qigan afsun-duolariga nisbatan ihlos qilishda. Ihlos-halos deb xalqimiz bekorga aytmagan, albatta. Demak, afsun-duolar sehrli, ularning bemorlar ruhiyatiga ta`siri ostida o`z-o`zini va o`zgalarni afsunlar kuchiga ishontirish yotadi. 3. Ilon, qoraqurt, chayon yoki ari chaqqanda o`qiladigan afsun-duolar ham xalq o`rtasida o`tmishda keng tarqalgan bo`lib, bu hildagi afsun-duolar “avrash afsunlari” deb yuritiladi dedik. Ma`lumki, avrash mahsus xatti-harakat va matnlar vositasida kishini sehrlash, bemorni sog`ayishiga ishontirishdan iborat. Demak, avrash marosimida o`z-o`zini va o`zgalarni ishontirish, uni sehrlash (gipnoz) elementlari yetakchi o`rin egallaydi. Marosimda ijro etiluvchi matnlarni o`quv shaxslar avrovchi (avrovcha, arbovchi) deb yuritiladi. Avrovchi shaxsiyati, uning tayyorgarlik darajasi ham avrash afsun- duolarining ijro darajasini belgilab beradi. Avrovchi xalq tasavvurida sehr-jodu qudratiga ega bo`lgan shaxs hisoblanadi. Shu sababli kishilar avrovchilarga qo`rquv va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lishgan. Chunki avrovchilar zararkunandalar zahrini chiqaruvchi kishilargina emas, balki kishilarga zarar yetkazishi mumkin bo`lgan kishilar ham hisoblanadilar. Avrovchilar istagan shaxsni tarbiyalab yetishtirish mumkin bo`lgan kasb egalari emas. Avrovchi bo`lib yetishish uchun eng avvalo shaxsning o`zida tabiiy tug`ma qobiliyat ham bo`lishi lozim. Shu sababli avrovchilar ko`proq, bu kasbni ota-bobolaridan meros sifatida qabul qilib oladilar va asta-sekin bu qobiliyatni rivojlantirib boradilar. Ba`zan avrovchilik otadan bolaga meros sifatida o`tmasligi ham mumkin, chunki bunday qobiliyatli kishilar avlodda uchramasligi ham mumkin. Bunday paytlarda avrovchilar begona kishilar orasidan ham tanlab olinadi. Avrash afsun-duolar asosan ilon, qoraqurt, chayon chaqqanda mahsus tayyorgarlikka ega bo`lgan shaxslar tomonidan ijro etiladi. Avrash afsunlari asosan ikki qismdan-boshlash va ochish kabilardan iborat bo`ladi. Masalan: biror kimsani zaharli ilon butun tanaga tarqalib ketmasligi uchun afsunning “bog`lash” qismini o`qishga kirishadi. Bunda u bemor yashaydigan tomonga (albatta taxminan) qarata kuf-suf qilib, kaftlarini bir-biriga urib, uch marta “bastam, bastam, bastam”, ba`zan o`zbek tilida “bog`ladim, bog`ladim, bog`ladim ” deb aytadi. Bu bilan kishi tanasidagi ilon zahrini butun badanga

tarqalib ketishini to`xtatadi. Uzoq masofada avrovchi ilon zahrini to`xtatgach, tezlik bilan bemor yotgan joyga jo`naydi, yo`l-yo`lakay “Yosin” surasini o`qib, “bog`ladim, bog`ladim , bog`ladim” deb keladi. Bog`lash afsun-duolari quyidagicha: “Innahuma yakuduna qayda, vakidu qayda, pamahlil kofiruna, amhilihum rivoyda! Bastam, bastam! Mari bastam! Ziboyi gundoyi mor, bahakki Sulaymon payg`ambar dami bilan kuf, chiq! Bad kardam, bad kardam, bad kardam! Bastam, bastam, bastam”25. Avrovchi bemor kishiga yetib kelgach, avrash marosimining “yozish” yoki “yechish” qismi boshlanadi. Bunda avrovchi bemorning yoniga o`tirib olib, eng avval “fotiha” surasini bir nafas ichida kuchi yetgancha toq marta (3,5,7,9 va x.k.) takrorlaydi. Shunday so`ng quyidagi afsunni ham bir nafasda kuchi yetgancha toq marta takrorlashi lozim. Afsun qancha ko`p takrorlansa, shuncha yaxshi “Ayran, tayran, qirq boshilik, qirq ko`zlik sariq ilon, baqaga tush, baqadan daryoga tush, baxaqqi Sulaymon payg`ambar dami bilan kuf-suf, chiq!” Shundan so`ng quyidagi afsunni bir nafasda o`n bir marta takrorlashi lozim: “Otaturaka bujur sarayi, bujur bandi, gunda makr, chal-chalaka, mullaka, zivalaka, alakoni bismillohi muxr uchun, qo`lli qur`on yuz uchun, bahaqqi Sulaymon dami bilan kuf-suf, chiq!” Shu tariqa bemor hushiga kelgunga qadar “otaturaka” afsuni bilan “Yosin” surasi galma-gal takrorlanib turiladi. Yuqorida keltirilgan afsunlardan ko`rinib turibdiki, avrash afsunlarida muqaddas “Qur`on”dan olingan suralar bilan bir qatorda qadimiy majusiylikka aloqador duolar ham o`qiladi. Ular bizning nazarimizda, qadimgi sanskrit tilidan qolgan bo`lib, tushunmay ijro etish oqibatida juda ko`p so`zlar noto`g`ri shakllarga tushib qolgan. Shuning uchun ularning mazmunini sharhlashning imkoni yo`q. Butun afsunlar mobaynida Sulaymon payg`ambar nomi doim takrorlanib boriladi. Bu narsa qadimgi xalq tasavvurlariga aloqador bo`lib, ularga ko`ra, Sulaymon payg`ambar ins-jins, hayvonot, qushlar va hashoratlarning tilini bilgan ularni o`z hukmiga olgan. Chunki Sulaymon Hazrati Dovud payg`ambarning o`g`li bo`lib, otasi kabi payg`ambar va podshoh bo`lgani, ins-jinslar, dev va parilar, vahshiy xayvonlar va qushlar, ilon va hashoratlar, shamol va suv ham uning amriga tobe bo`lgan. Sulaymonning podshohlik muhri va mo`jizaviy qudrati qo`lidagi uzukning sehriga bog`liq ekan. Bu uzukning ko`zi “kbriyi ahmar” degan qimmatli toshdan yasalgan bo`lib, u tosh har qanday mo`jizalarga kalid berar emish. Chunki u toshga tangrining muqaddas ismi o`yib yozilganligi sababli barcha mahluqlar Sulaymonning amriga bo`ysungan. Mana shuning uchun ham barcha avrovchilar Sulaymon payg`ambarni o`zlarining piri hisoblashgan va o`z duolarini o`qish paytida unga murojaat etishib, undan madad tilashgan.

Ilon chaqqanda o`qiladigan afsun-duolarning tojik tilidagi mahalliy variantlari ham bor. Bu afsun-duolarni o`qishda bemor kiyimlari yechilib yalpiz ustiga yotqiziladi, shundan so`ng quyidagi afsunni o`qiladi: “Zard hasti zalil, rang hastu xumor, cholok poyu cholok dum, bastam, barbastam, dahani moru g`unzolu g`ajdum. Bahmri xudo, bahaqqi Sulaymon payg`ambar, kuf-suf, chiq, kuf-suf, chiq!” tarjimasi: sam-sariq ranging bor, bu rang kishining ko`nglini aynitadi, to`mtoq dumu oyog`ing bor. Bog`ladim yana bog`ladim ilonu qoraqurtu chayon og`zini. Xudoning amri bilan, Sulaymon payg`ambarning hukmi bilan, kuf-suf, chiq-chiq. Xullas, ilon chaqqanda o`qiladigan sof o`zbek (turkiy) tildagi afsun-duolar uchramoqda. Mavjud afsun-duolar esa qadimgi hind yoki fors-tojik tilida. Bizningcha, bu narsa qadimgi hindistonda sehrgarlar, morbozlar keng quloch yoyganligi va umuman ilon chaqqanda afsun-duolar yordamida muolaja qilishning vatani ham Hindistonda bo`lganligi bilan bog`liq bo`lsa kerak. Chayon chaqqanda ham o`qiladigan afsun-duolar mavjud bo`lib, ular “Yosin” surasi hamda qoraqurt chaqqanda o`qiladigan aytimlardan farqlanmaydilar. Shu bois biz mazkur afsun-duolar haqida to`xtalib o`tirmadik. O`tmishda ari chaqqanda ham o`qiladigan afsun-duolar bo`lgan. Lekin ari chaqishi fojiali tugamaganligi sababli keyinchalik bu xildagi afsun-duolarga murojaat qilish kamayib ketgan edi. Shunga qaramay xalq o`rtasida ari chaqqanda o`qiladigan afsun-duolarning ayrim namunalari saqlanib qolgan. Quyida ulardan bir nechta numanalar keltiramiz: Zanburiman, ziloliman, Murchayiman-miyoniman, Dastak bura, dustak bura, Oq ilonning dami bilan, Payg`ambarning so`zi bilan Kuf-suf chiq, kuf-suf chiq26. Afsun-duolar matnida ko`rinib turibdiki, unda arini maqtash, uning tashqi qiyofasini madh etishdan so`ng birdaniga kishilarga oq ilon qiyofasida ko`rinuvchi homiy aziz-avliyolar shahsiyatiga, so`ngra payg`ambar (Sulaymon payg`ambar nazarda tutilgan-S.M.)ga murojaat etish, ularning kuch-qudratiga tayangan holda ari zahrini quvishga intilish ifodalangan. Bizning taxminimizga ko`ra, ari chaqqanda o`qiladigan afsun-duolar ham ancha murakkab tuzilishga ega bo`lgan bo`lsalar ham, biroq ularga hayotda extiyoj ham bo`lganligi uchun matn yuqorida keltirilgan shaklga kelib qolgan.

Ari chaqqanda o`qiladigan afsun-duoning boshqa bir nusxasi folklorshunos B.Sarimsoqov tomonidan 1986 yilda Axmadjon Soybnazar o`g`lidan yozib olingan bo`lib, bu afsun matni tojik tilidadir: “Zara hasta zalil, rang hastu xumor, miyon bastu xalal zambur, mo badoxan, tu bokunat magazi, kuf-suf, chiq-chiq. Matn tarjimasi quyidagicha mazmunini anglatadi: “Sap-sariq ranging bor, bu rang kishining ko`nglini aynitadi, balki bo`g`iq sariq ari, biz og`zimiz bilan chaqamiz, sen esa orqang bilan chaqasan, kuf-suf, chiq-chiq”. Ma`lum bo`ladiki, afsun o`zbek tiliga ag`darilsa, oddiy gaplar yig`indisiga aylanib qoladi. Shuning uchun ham afsunlarning hech kim tushunmaydigan tillarda bo`lishi ularning bemorga ko`rsatadigan ruhiy ta`sir qudratini orttiradi va afsun- duolarda sehrlilik, jodu qudrati saqlanishiga shohid bo`lamiz. Demak, taniqli rus folklorshunosi P.G.Bogatirev haqqoniy e`tirof etganidek, xalq afsun-duolarida tushunarsiz tilga xos so`zlarning mavjud bo`lishi ularning kuchli ta`sir ko`rsatish qudratini ta`minlaydi27. Shu bois ham xalq afsun-duolarida “Qur`on”i karim suralari, qadimgi hind, fors-tojik tiliga oid so`z va ifodalar ko`p so`qlangan. Xulosa qilib aytganda, turli hashoratlar, ilon, qoraqurt, chayon kabilar chaqqanda o`qiladigan afsun-duolar, qay darajada bo`lmasin, hozirga qadar saqlanib qolgan, ularni to`plash, ma`lum to`plamlar holida chop etish folklorshunosligimizning hozirgi kundagi muxim vazifalaridan biri hisoblanadi. 4. Uyqudan oldin o`qiladigan afsun-duolar. Ma`lumki, uyqu tirik mavjudot uchun zaruriy ehtiyoj hisoblanadi. Inson o`zidagi mana shu fiziologik holat tufayligina ham jismoniy, har ruhiy quvvat oladi. Binobarin, qadimdan kishilar uyquga alohida ahamiyat berganlar. Uyquning tinch va farog`atda o`tishi har bir shaxs uchun juda muhim bo`lgan. Chunki kishi uyqusi qadimgi ajdodlarimiz uchun eng mas`uliyatli hisoblangan. Buning sababi shuki, uzoq ajdodlarimiz nazarida uyqu yarim o`lim bo`lib, bu holatda uning ruhi tanasini tark etadi. Mana shu paytda u qo`rqitilsa, albatta, uyg`onib ketadi va o`lib qolishi mumkin. Chunki kutilmaganda uyg`otilgan ruh o`z egasini topa olmay qolishi va uning tanasiga kira olmay qolishi mumkin. Natijada, u kishi halok bo`ladi. Keksa kishilarning uxlagan odamni qo`rqitmay, ohista uyg`otishga da`vat etishlari ana shunday tasavvurlar bilan izohlanadi. Dj. Frezerning ko`rsatishicha, agar uxlayotgan kishining yuzi boshqa rangga bo`yab qo`yilsa, tanani tark etgan ruh uni topa olmay qolishi mumkin. Oqibatda, u o`ladi. Ayrim hollarda yonma-yon uxlayotgan ikki kishining ruhi bir biriga adashib kirib qolishi mumkin. Bunday hollarda boshqa ruh kirgan kishilar o`z vazifalarini yangi ruh talablariga moslab o`zgartirishlari mumkin28. Qadimgi ajdodlarimiz uyqu paytida ko`riladigan voqea, narsalarni tanani tark etib sayr qilib yurgan ruhning ko`rgan voqea va narsalaridan iborat deb

bilganlar. Mobodo kishi uyqudan hamma yeri og`rib, horib uyg`onsa, uning ruhi boshqa kishining ruhi bilan urishib horib qaytgan bo`ladi va x.k. Xullas, o`tmishda kishilar o`zlarining uyqulariga alohida e`tibor bilan qaraganlar va bu faoliyatlarini samarali kechishini ta`minlashga intilganlar. Mana shunday intilishlar maxsuli sifatida uyqu oldidan o`qiladigan xilma-xil afsunlar yaratilganki, ulardan ayrimlari hozir ham keksalar tomonidan foydalaniladi. Ana shunday afsunlardan biri quyidagicha: “Yotdim tinch, yostig`im notinch, behishtda bir tup chinor, barglari marjon, mendan slom kuray shoxli ilonga”.29 Mazkur afsun asosida qadimgi asotirlardan biri yotadi. Ana shu asotirga ko`ra, jannat eshigini ulkan shoxli ilon qo`riqlab yotar emish. Agar har bir kishi uyqu oldidan afsun o`qib, ana shu ilonga yo`llasa, u dunyoda uning jannatga kirishi oson bo`lib, uyqusi tinch o`tar emish. Mana shu xildagi afsun namunalari professor M.Murodov tomonidan ham yozib olingan bo`lib ular matn, obrazlar tasviridagi ayrim detallar jihatidan biroz farqlansalar ham, biroq mohiyat e`tibori bilan yuqoridagi afsundan farqlanmaydilar. Mana ulardan ayrim namunalar: Bismillohir rahmonir rahim. Yotdim, yo ollo, tinch uxlay, inshollo, Yostig`im tagida kalomullo, deyman astag`furillo. Bahishtda bir tup chinor, barglari gavhar, o`zi tillo, mendan salomlar bo`lsin ikki shoxli, mo`ylovdor yolli ilon podshoga (o`ng tomonga) kuf-suf, (chap tomonga) kuf-suf30. Keyingi afsun esa yuqoridaginan keskin farqlanib turadi. “Bismillohir rahmonir rahim, (dastlab o`ng yonida yotib), chap yonimda yotayin-tushumda bering, o`ng yonimda yotayin, o`ngimda bering, iloho omin(o`ng va chap tomonlariga qarab) kuf-suf, yotoyin yonim bilan, turg`azgin imonim bilan, kuf- suf”. Ota-bobolarimiz uchun uyqu qanchalik mas`uliyatli bo`lmasin undan sog`- omon uyg`onish ham shunchalik shodlik bahsh etgan. Chunki sokin, farog`atli uyqudan kishi yaxshi tushlar ko`rib, shod kayfiyatda uyg`onsa, shu kuni uning ishida ham baror, baraka bo`ladi. Shu bois ota-bobolarimiz uyqudan turish paytida o`qiladigan afsunlar ham yaratganlar: Bismillohir rahmonir rahim! Kechasi ketib tong otdi, shukur, Uyqu ketib ko`z ochildi, shukur, Tushum kelsin o`ngidan, shukur

Ishim kelsin o`ngidan, shukur, Uyqu o`lik, o`yg`otgan egamga, shukur, Tong oqarib turg`izgan egamga, shukur, O`ngim bilan turdim, ishim o`ngli bo`lsin deb, Ba`zi xalq, afsunlarida yotish va uyqudan turish paytidagi aytimlar qo`shib yuborilgan, ya`ni uyqudan oldin va uyqudan keyin turish paytida aytiladigan afsunlar birgalikda aytilgan. Masalan: Bismillohir rahmonir rahim! Yotdim yotaloq, turdim tug`aloq. Yotdim tinch, turay omon. Yotdim, yo oblo, turdim, inshollo, Yotdim, yo oblo, saqlagaysan, yo ollo31. Xullas, uyqu oldidan o`qiladigan afsunlarga uyquning tinch o`tishi, yaxshi tushlar ko`rish istagi va uyqudan yaxshi kayfiyat bilan uyg`onish istaklari tilanadi. Uyqudan turganda aytiladigan aytimlarda ham yangi mehnat kunining unumli o`tishi, barcha ishlari o`ngidan kelishi tilanadi. Uyqu oldidan aytiladigan afsun-duolar qadimgi diniy kitoblarda ham mavjud bo`lib, uning ayrim namunalarini S.Otash ham tarjimasi bilan keltiradi. Uning ko`rsatilishicha, uxlash uchun mo`ljallangan duolar ham bor bo`lib, bunday duo matni quyidagichadir: “Allohuma aslomtu vajhi iloyhi va favaztu amri ilayka va oljaotu zahri ilayka rag`batan va rag`batan ilayka do moljaa valo monkaa minka illa ilayk. Amantu bikitobikallazi anzamta va binobiyyi-kllazi arsoit, subhonolloh vaalhamdu lillohi valailoho illolohu vallohu akbar. Astag`furullahs islozi loyloa vaalhavvaal qayum”32. Ma`nosi: Ollohim, yuzimni sanga taslim ettim, ichimni sanga buraqtim, sirtimni sanga dayodim, sandan o`laroq va qo`rqoqroq sanga daldim. Sandam qochib sig`iniladigan bir yer yo`qtir. Sandan yina sanga sig`inadir. Indirdigan kitobo, gundirdigan elchiya inondim, Allohi tasbix va ona xamdalarim, Allohdan boshqa tangri yo`qtur. Allox eng buyuktir. Buyuk allohdan mag`firat dilarimki, undan boshqa tangri yo`qdir. U tirik, har narsani yaratuvchidir. Keltirilgan duo mazmunidan anglashib turibdiki, ushbu duo yaratganning o`ziga bandaning shukronasini, uning qudrati oldida tobaligini tan olishdan iborat. Darhaqiqat, inson, uyquga, ya`ni o`likka boror ekan, bu uyqudan uyqudan uyg`onadimi yoki yo`qmi, buni faqat ollo taoloning o`zi biladi. Shuning uchun ham u uyqu lodidan yaratganga tavba-tazarrular qilishi, uning marhamatidan shukronalar qilishi har bir musulmon farzandi uchun farzdir.

Mana shu duodan so`ng u o`z o`rniga kirib boshqa bir duoni o`qiydi. Bu duo yuqoridagi duoga nisbatan ancha qisqa bo`lib, uni uch marta takrorlasa, yanada yaxshi bo`ladi. Uning matni quyidagicha: “Mu`minu billoh, nasihi billoh narudu havlo quvvata illo billohil aliyul aziym”. Ma`nosi, Ollohga ishongiz, ollohga quvoningiz, butun ishlarimizni ollohga havola etamiz. Olloh bizga yetar, u na go`zal vakildir33. Quvvat va qudrat u ulkan, buyuk va muqaddas ollohga oidir. Ma`lumki, ba`zan inson biror vaqtda uyqudan uyg`onishni istab qoladi. Chunki ana shu vaqtda u biror ishni mo`ljallab qo`ygan bo`ladi. Biroq aksiga olib u belgilangan vaqtda uyg`onolmay qolishi mumkin, ya`ni uxlab qolishi mumkin. Shuning uchun duolar ichida shunday suralar ham borki, kishi yotish oldidan belgilangan biror vaqtda uyg`onishini niyat qilib uyg`onishi mumkin ekan. Quyida ana shu surani keltiramiz. “Inna attayna kal kavsar fasalli merabbika van-har inna shoni manika huval abtar34.” Albatta, yuqoridagi sura sharti amaliyotda sinalgandagina tasdiqlanadi. Ammo shuni ham aytib o`tish kerakki, kishining o`zi istagan soatda uyg`onishi uning xushyor yotishi, charchoqlik darajasi kabi holatlar bilan ham bog`liqdir, duo esa inson uchun bir dalda va o`zini ishontirish vositasidir. Kishi uyquda bosinqirashi, dahshatli tushlarni ko`rib qo`rqib uyg`onishi mumkin. Ana shunday holatlarda u quyidagi duoni o`qisa, qo`rquvi bosilib, ruhiyati orom oladi. “Auzu bikelimotillohiy-taimati min babibhi vasharri ibodihi va min hamazatush-shausti-i va an yahdirun”. Masalan: Ollohning g`azabidan va qullarning shafrindan, shaytonlarning uchramasindan va galmasindin tun kalimalarila alloga sig`inaman35. Yuqoridagi duolardan o`zga yana uyqu uchun mo`ljallangan duo ham mavjud bo`lib, unda ollo taologa tavbalar qilish, uning qudrati oldida bosh egish, barcha bergan in`om-ehsonlari uchun shukronalar qilish yetakchilik qiladi. Mana shu duo matni: “Alhamdu lillohilazi ataamana vasakana va kasana va kaalana muslimina. Allohumma xanni-no va borik taaomana va mavvir qudubana vaarhamona varda anno va otino tamoma ne`matina va davoma ne`matina va taoma tavfiqiqa va davoma tavfiqiqa va tamoma muhabbatina va davoma muhabbatina va tamoma ma`rifatina va davoma ma`rifatina va davoma ridvanika va davoma ridvanika va-hurmati ta`amina va kabibiki va yo iloha si-olamin valhamdu lillohi rabbil olamin”. Ma`nosi. Bizga yedirgan, ichirgan, kiydirganadigan va bizni musulmonlardan yakka-yu-yagona allohga hamd bo`lsun. Ollohim bizni ofiyatla yashat, yamog`imizni muborak ayla, qalblarimizni nurlantir, bizga marhamat ayla, bizdan rozi bo`l, bizga ne`matingning tamomini va davomini, tavqingning borini va davomini sevgingning borini va davomini, ma`rifatingning barchasini va davomini, rizolingning barini va davomini ehson

ayla. Yamog`in va sevgilin yuzu hurmatiga va alamlarin tangrisi, hamma alamlarning egasi bo`lgan Ollohga maxsus hamdlar bo`lsin36. Demak, islom dini va uning muqaddas kitoblarida barcha mu`min- musulmonlarning barcha xatti-harakatlari, hususan ularning tinch va farog`atda uxlashlari ham e`tiborda tutilgan bo`lib, ularni o`rganish, halol-pok o`ringa yotish, uyqu oldidan ularni o`qib yotish kishi ruhiga, uning rohat va farog`atda uxlab dam olish uchun ko`mak berishi shubhasizdir. Xulosa qilib aytganda, uyqu oldidan, uyqudan so`ng o`qiladigan xalq afsun- duolari, diniy suralar ham talaygina bo`lib, ularni to`plash va ilmiy nuqtai nazardan o`rganish, kundalik turmushimizda amaliy foydalanish endigina folklorshunosligimiz kun tartibiga qo`yilmoqda. Bu ishga ruhshunoslarimiz, tibbiyot va pedagogika kabi fanlar ham o`z ulushlarini qo`shsalar, yaxshi bo`lur edi. 5. Qadimgi ota-bobolarimiz koinot jismlarini hususan quyosh, oy, yulduzlarni muqaddas deb bilganlar va ular inson hayotiga, sog`lig`iga ta`sir etadi deb ishonganlar. Mana shunday qarash va e`tiqodiy tasavvurlar oy yoki quyosh bilan bog`liq juda ko`p xilma-xil afsun-duolarning, marosim hamda rasm-rusumlarini yuzaga kelishiga sabab bo`lgan. Albatta, ular haqida talaygina ilmiy adabiyotlar mavjud bo`lib, biz ularning barchasi haqida to`xtalib o`tirmaymiz37. O`zbeklar o`rtasida faqat yangi chiqqan oyni ko`rganda aytiladigan afsun namunalarigina saqlanib qolgan. Chunki o`zbeklar ham koinot jismlaridan oyga alohida munosabatda bo`lganlar. Buning asosiy sababi shundaki, oyning turli ko`rinish holatlari kishilarning sog`ligi, kasb-kori va xatti-harakatiga turlicha ta`sir ko`rsatgan. Mana shu ta`sirni ular oyning kishilarga marhamati yoki qahr-g`azabi deb tushunganlar. Ular uchun oyning yangilanishi alohida e`tiborga loyiq sanalgan. Yangi chiqqan oyni ko`rgan har bir kishi unga qarata o`z istaklarini qo`shib afsun aytsa, uning barcha istaklari oson amalga oshishiga ishonganlar. Quyida keltirilgan xalq afsunida kishilarning ezgu istaklari ifodalangan: Oy ko`rdim, omon ko`rdim, Oyboshi olti ko`rdim, Yangi yilga boshimni omon, Bag`rimgi butun ko`rdim. Bu xildagi afsunlar turli variantlarda xalq o`rtasida keng tarqalgan. Masalan: quyidagi afsunda kishilar yanagi yangi oy chiqishiga sog`-omon yetishga, ishlarining baror olishiga, omad kulib boqishiga istak tilangan: “Iloho, omin yanagi oy, yanagi yilgacha eson-omon, tugal-to`kis yetishaylik, boshimiz yaxshilikdan

chiqmasin, ishimiz o`ngidan kelib omad kulib boqsin, bola-chaqa sog`-omon bo`lsin, oymomo, sizdan so`radim, omon-esonlik tiladim, omin, ollohu-akbar”.37 Yuqoridagi afsun-duo oddiy olqish shakliga tushib qolgan, ya`ni haqiqiy xalq afsunning nasriy mazmunidan iborat. Quyidagi afsunda esa haqiqiy xalq afsunga xos izchillik saqlanib qolgan. Qo`l ochib omin deng Osmondagi oyga. Oymomo, sizdan so`rayman, Omonligu esonlik. Yomonlikmas, yaxshilik, Yangi oyga, yangi yilga, Eson-omon yetaylik. Patiha torttim yuzimga, Umr bergin o`zimga, Patiha torttim yuzimga, Tinchlik ber elu yurtga, Patiha torttim yuzimga, Sog`lik ber ota-onamga, Omin, olohu akbar. Diniy afsunlar ichida ham yangi chiqqan oyni ko`rganda o`qiladigan duolar mavjud bo`lib, ular S.Otashning yuqorida zikr qilingan kitobida ilk bor tarjimasi bilan keltirilgan. Mana o`sha duo: “Ollohu akbar, ollohu akbar, allohu akbar, loiloho illolloh. Allohuma axlilku moyana, bil-omni, val-inoni, vas-sadomati val islom”. Mazmuni: Olloh eng buyukdir, olloh eng buyukdir, ollohdan boshqa angrim yo`qdir, ollohim oyi biza quvonch huzur va islom ila o`tkazgan38. Yangi chiqqan oyga qarata aytilgan afsun-duolar qaysi shakllarda bo`lmasin, ularning barchasida koinot qismlariga sig`inish, ulardan madad tilash, tangri qudrati oldida sajda qilish kabi mazmun yetakchilik qilishi mavjud. Yangi oyga qarata aytilgan barcha afsun-duolar zaminida koinot jismlari, solyar kultlarga sig`inish, ularning qudrati oldida bosh egish ruhi yotadi. Endilikda ana shu afsun-duolarning mavjud namunalarini to`plash, ularni jiddiy ilmiy nigohdan o`tkazish vazifasi barcha folklorshunoslar oldida turibdi. 6. “Oyna ko`rsatar” marosimida aytiluvchi afsun-duolar xalq hayotida oyina katta o`rin tutganligidan dalolat beradi. Ko`zguda nurning sinishi va tasvirning aynan qaytishi qadimda kishilarni hayratga solgan. Ko`zguning fizik tabiati haqida ma`lumotga ega bo`lmagan uzoq ajdodlarimiz oynaga g`ayri tabiiy kuchga qodir buyum sifatida qaraganlar. Ko`zguda nisbatan ana shunday munosbat xalq

o`rtasida turlicha tasavvurlarning paydo bo`lishiga, turlicha aytim va afsun- duolarning vujudga kelishiga sabab bo`lgan. Shunga qaramay xalq o`rtasidagi oyina bilan bog`liq marosim va rasm-rusumlar, aytim va afsun-duolar haqida o`zbek etnografiyasi hamda folklorshunosligida professor B.Sarimsoqovning birgina maqolasidan boshqa birorta ham ilmiy fikr yuritilgan tadqiqot yo`q39. Ushbu maqolada oyina bilan bog`liq tasavvurlarning vujudga kelishi, uning turli ta`birnomalaridagi talqini, to`y va motam marosimlaridagi tutgan o`rni, oyina bilan bog`liq qarashlarning folklor, o`zbek klassik adabiyotida badiiy detal sifatida bajargan vazifalari haqida ilk bor jiddiy mulohazalar bildirilgan. Ammo maqola muallifi o`zining ana shu. Shubhasiz, ulkan marifiy-nazariy ahamiyatga molik maqolasida o`zbek nikoh to`ylaridagi oyna ko`rsatar marosimlaridagi afsunlar haqida to`xtalmaydi. Quyida biz ana shu udum haqida va unda aytiladigan afsunlarning ayrim numanalari haqida to`xtalamiz. Oyna insonni har xil ziyon-zahmatlardan qutqaruvchi vosita sifatida ham qaraladi. Chaqaloqning beshigida yostig`i ostida boshqa narsalar qatori oyna qo`yishni yoki nikoh to`ylarida kuyov-kelinga oyna ko`rsatilishi faqat ezgu maqsadlarda qilinadigan udumlar hisoblanadi. Chunki qadimgi ota-bobolarimiz tasavvuricha, ko`zgudagi inson aksi uning shaklidan tushgan nurning sinishi va qaytishidan iborat emas, balki uning oynadan joy olgan ruhidan iborat. Biror kishi vafot etgan xonadonda darhol oynaning yuziga qora mato yopib qo`yilishining sababi ham shunday qarash bilan izohlanadi40. Qadimgi tasavvurlarga ko`ra, inson avfot etsa, uning aksi oynaga tushsa, marhumning ruhi ana shu ko`zguda joylanib oladi va u keyinchalik xonadon axliga tinchlik bermasligi mumkin. Arxeolog B.A.Litvinskiyning Farg`ona vodiysida olib borgan qazishmalari bu haqda qimmatli ma`lumotlar beradi. Masalan. Bevosita hozirgi Farg`ona vodiysi hududida yashovchi aholining uzoq ajdodlari o`zlarining marhumlarini ikki bo`lak qilib sindirilgan oyna bilan, bir bo`lagini murdaning chap qo`liga, bir bo`lagini ea marhumning tirik qolgan yaqin kishilarida qoldirganlar41. Bu udumni professor B.Sarimsoqov ikki narsa bilan izohlaydi. Birinchisi marhum va tirik qolgan kishining narigi dunyoda bir-birlarini topib olishlari, ikkinchisi sindirilgan oynada marhumning ruhini tiriklar orasida paydo bo`lishidan saqlaydi. Chunki, e`tiqodlarga ko`ra, oyna sindirish marhumning ruhini kuchsizlantiradi. Ko`zgu haqidagi e`tiqodiy qarashlar shu qadar rang-barang va kuchli ekan, u holda nikoh to`ylarida kelin-kuyovga oyna ko`rsatish udumi nima bilan izohlanadi? Bizningcha, nikoh, to`ylarida kuyov-kelinga oyna ko`rsatilishi har ikki yoshga baxtli hayot kechirib, qo`sha qarishlarini tilash bilan izohlanadi. Chunki har ikkisiga ko`rsatilgan oynadan ularning ruhi birgalikda joy olgan.

Oyna ko`rsatarda aytilgan xalq aytimlaridan bir varianti quyidagicha: Optovi bosh-bosh, Xush keldingiz. Mulki so`zning rahbari Xush keldingiz. Oyu-kunlar siz uchun Mushtoq edik. Jon bolam, jononasi Xush keldingiz. Oyna berdik boqsin deb, Xush keldingiz. Qo`sha qarib yursin deb, Xush keldingiz. Omin, ollohu akbar42. Albatta, oyna ko`rsatar marosimida aytiluvchi afsun-duolar xalqimiz o`rtasida juda ko`p bo`lishi lozim, biroq ular yozib olinmaganligi sababli yo`qolib ketgan. Hozirga qadar nisbatan to`laroq saqlanib qolgan yuqoridagi variant esa yakayu-yagonadir. Shu bois biz faqat ana shu misol bilan chegaralanamiz. Xullas, oyna ko`rsatar udumidagi afsun-duo sehri bevosita ko`zgu haqidagi uzoq ajdodlarimizning e`tiqodiy qarashlariga, oynaning sehr-qudrati haqidagi qarashlariga borib taqaladi. 7. “Chiroq aylantirar” udumida aytilgan afsun-duolar. Ma`lumki, ayrim yerlarda nikoh to`ylarida kuyov-kelinlarning boshidan chiroq yoki yonayotgan shamni aylantiradilar va bu udum “chiroq aylantirar” deb ataladi. Xuddi mana shu paytda aytiladigan maxsus afsun-duolar mavjud bo`lib, ularning ko`pi unutilib ketgan. “Chiroq aylantirar” udumi o`zining tarixiy asoslari bilan o`tga, olovga sig`inish odatining qoldiqlaridan iborat bo`lishi lozim. Chunki olovga qadimda ikki xil qarash mavjud bo`lgan. Bulardan biri olov(o`t) yorug`lik, manbai bo`lib, u quyoshga sig`inishidan kelgan. Darhaqiqat, quyosh butun olamga issiqlik va yorug`lik beruvchi yagona muqaddas manba bo`lib, uning harorati va nurisiz yer yuzida hayot bo`lmaydi. Chindan ham faqat quyosh nuri va harorati bilan butun mavjudot tirikchilik qiladi. Yonib turgan chiroq, sham yoki olov ana shu muqaddas koinot qismining bir parchasi hisoblangan. Bu nazariya olov (o`t)ning kelib chiqishi va bajargan vazifasi kishidagi koinot qismlari (solyar) nazariyasi deb ataladi va juda ko`p xalqlarning e`tiqodiy qarashlarida hozirga qadar saqlanib qolgan.

Olov (o`t), binobarin, chiroqning sehrli, kuch-qudrati haqidagi ikkinchi xil qarash bu o`t bilan ruhlarni quvish va poklovchilik xususiyati haqidagi nazariya hisoblanadi. Bunday qarash qadimgi shamanlikda olov vositasida davolash, qo`l vositasida kinna silash, kishini olov atrofida aylantirish, yonib turgan isiriqni bosh atrofida aylantirish, o`t bilan alas-alas qilish, qabriston va boshqa muqaddas joylarda, murda chiqqan xonadonlarda chiroq yoqish kabi holatlarda saqlanib qolgan. Albatta sig`inish va uning tarixiy asoslari haqida juda ham ko`p ilmiy adabiyot yaratilganligi sababli biz ular haqida to`xtalib o`tirmaymiz43. Chiroq aylantirar udumi asosida yosh kuyov-kelinlarga yorug` umr yo`li, bir birlariga issiq mehr tilash istagi yotadi. Shu bilan birga ushbu udum asosida ularni yomon ko`zlardan asrash, yomon ruhlar ziyon-zahmatdan poklash kabi niyatlar ham yotadiki, bunday qarashlar O`rta Osiyo va Qozog`iston xalqlarining qadimiy e`tiqodiy qarashlari bilan aloqadorlikda yashab keladi. Udum paytida aytiladigan aytimlar turli joylarda turlicha variantlarda tarqalgan bo`lishiga qaramay ulardan faqat yagona quyidagi namuna Xulosa qilib, aytganda, chiroq aylantirarda aytiluvchi afsun-duolarda yosh kuyov-kelinga mehr-muhabbat, uzoq-umr, serfarzand bo`lish, to`kin-sochinlik, barakali rizq tilash istaklari ifodalangan. Bu tilaklarning qay darajada amalga oshishi esa aylantirilayotgan chiroqdagi muqaddas olovning poklovchilik, xomiylik kuch-qudratiga ishonch orqali mustahkamlanadi. 8. Yirtqich hayvonlarning og`zaki bog`lash uchun aytiladigan afsun-duolar. Ma`lumki, o`tmishda O`rta Osiyo xalqlari ovchilik bilan ham shug`ullangan. Shu bois bu xalqlar hayotida chorvachilik ham keng tarqalgan. Chorvani yirtqich hayvonlar tajovvuzidan saqlash, ayni paytda o`zlarining jonlarini ham omon saqlash maqsadida aytiluvchi bunday afsun-duolar hayotda qay darajada foyda yetkazgan bu bizga qorong`u. Ammo ana shu xildagi afsun-duolarni istifoda etish orqali uzoq ajdodlarimiz o`zlariga taskin berganlar. Hozir yirtqichlarning og`zini bog`lash uchun aytilgan afsurlarning yagona nushasi saqlanib qolgan, xolos. Ushbu afsunda yirtqichlarning og`zi, o`g`rilarning ko`zini bog`lash haqidagi istak ifodalangan. Mana o`sha afsun “Qulhu ollohu hazor-hazor, ayatul kursi hazor-hazor, girdi mulki man Xisor, Muhammad rasulu choryor, bastam barbastam, dahani gurgon va chashmi do`zdon va gurgon darandagon, Xudoyo, basta kardam, kulf kardam ba kulxu ollohu ahad, kalid kardam va bismillohir-rahmonir-rahim, kuf-suf”45. Afsun matni tojik tilida bo`lib uning o`zbekcha tarjimasi quyidagicha: “Qulhu olloh ming-ming, oyatil kursi ming, ming, mulkimning atrofi Hisor, Muhammad Rasulu choryor, bog`ladim yana bog`ladim, burilarning og`zi va

o`g`rilarning ko`zini va jamiki yirtqichlarning og`zini. E xudo, bog`ladim, qulhu ollohu ahad bilan qulfladim, bismillohir-rahmonir-rahimdan kalid qildim, kuf-suf”. Afsun mazmunidan ma`lum bo`ladiki, afsunda “Qur`on”i karimdagi “surai ixlos” va “oyatil kursi” kabi suralar hamda payg`ambar Muhammad alayhis-salom hamda uning izdoshlari-choryorlar Abubakir Umor, Usmon, Alilar shaxsiyatiga iltijo qilinib, yirtqich va o`g`rilarning og`zi va ko`zini bog`lanishi so`raladi. Bu afsunning amaliy ta`siri qay darajada ekanligini biz bilmaymiz. Ammo ko`pgina keksalarning tasavvuricha, “surai ixlos”ni o`qib, to`rt tomoniga kuf-suf qilinsa, o`sha kimsaga yirtqichlar tajovuz qilishmaydi, o`g`rilarning nazari uning mol-mulkiga tushmaydi. Mana shu tasavvur va ishonch tufayli yuqoridagi afsun xalq o`rtasida hamon saqlanib keladi. Endigi vazifa xalq afsun-duolarining bunday ko`rinishlarini turli joylardan yozib olishdan iborat. 9. Chaqaloqni beshikka belashda aytiladigan xalq afsun-duolari. O`zbek xalqi-bolajon xalq, shu bois harbir ota-onaning o`z bolasiga ayniqsa yangi tug`ilgan chaqaloqqa bo`lgan munosabati o`zgacha. Chaqaloqning chillasi davrida, ayniqsa uning ilk bor beshikka belashda aytiladigan afsunlar talaygina. Bunday afsunlarda bolaga uzoq-umr, sihat-salomatlik, to`kin-sochinlik, rizqi ulug`lik tilanadi. Mana shunday aytimlardan biri: Beshiklari olchadandir, Oldalab olsin ota-momosi, Beshiklari shoptolidandir. Jaranglab olsin ena momosi, Beshiklari olmosdandir, Suyib olsin ammajonisi, Qo`zilari qo`y bo`lsin, Yiqqanlari to`y bo`lsin, Otajoni boy bo`lsin, Ulovlari toy bo`lsin, Ollohu, akbar46. O`tmishda bu xildagi uzundan-uzoq aytilgan ekan, biroq ular unutilib juda qisqa holga kelib qolgan. Chunki bolani beshikka solishda aytiladigan afsunlarning aksariyati faqat keksa ayollar xotirasidagina saqlanib qolgan, xolos. Bunday afsunlar turli joylarda turlicha nusxalarda aytilgan. Masalan, quyidagi aytim o`zining shakli va xarakteri bilan yuqorida keltirilgan afsundan farqlanib tursa ham, ammo mohiyat va bajaradigan vazifasi jihatidan bir xildir:

Koralidandir beshigi, Qayrilib olsin onasi. Tilla qamishdan beshigi Tovlanib olsin buvisi. Shaftolidandir beshigi, Shopillab o`psin opasi, Jidyda daraxtidandir beshigi Ko`tara qolsin akasi, Xudoyim qo`ydan bersin, Faqatgina uydan bersin, Bazmi jamshid to`ydan bersin, Paxlavonday bo`ydan bersin. Ollohu, akbar47. Ko`rinib turibdiki, har ikki afsun ham mazmun, mohiyat e`tibori bilan bir biridan farqlanmaydi. Ular o`rtasidagi asosiy tavofut misralaridagi so`zlarning o`rni, satrlarning sintaktik qurilishi, detallarning miqdori va tartibi, tilanayotgan ezgu istaklarning tartibida ko`zga tashlanadi. Xulosa qilib aytganda, o`zbeklar o`rtasida chaqaloqni beshikka belashda aytiladigan afsunlar rang-barang bo`lib, uning eng ko`p tarqalgan variantlari yuqoridagilardan iborat. Bunday, afsunlar qanday shaklda bo`lmasin, ularda yagona ko`zlangan maqsad beshikka solinayotgan bolaga sog`liq, uzoq umr, sihat- salomatlik, to`kin-sochinlik tilashdan iborat. Xalq afsunlarining bunday ko`rinishlari ko`p yillar mobaynida ko`pchilik og`zida aytilaverganligidan bo`lsa kerak, izchil she`riy shaklga tushib qolgan. Albatta, uning she`riy tuzilishi badiiyati haqida ishimizning navbatdagi bobida batafsilroq, to`xtalamiz. Biz yuqorida o`zbek xalq afsun-duolarining turli munosabatlar bilan turli holatlarda ijro etiladigan to`qqiz xilini keltirdik. Albatta, o`zbeklar o`rtasida ham ularning xillari ancha ko`p bo`lishi lozim. Masalan, professor B.Sarimsoqov batafsil tahlil etgan badik va kinna kabilarni qo`shib hisoblasak, o`zbek xalq afsun- duolarining miqdori undan ortib ketdi. O`tmishda esa ularning miqdori ancha ko`p bo`lgan. Biroq turli davrlarda turli ideologik munosabatlar ta`siri ostida xalq afsun- duolarining bir qancha xillari unutilib ketganligi aniq. Hozir u yoki bu darajada saqlanib qolgan xalq afsun-duolarining o`n bir xili o`zlarining ijro etilish o`rni va bajargan vazifalariga qarab quyidagi uch guruhga ajraladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. -Toshkent: «O‘zbekiston», 1998. –524 b. 2. Karimov I.A. Halollik va fidoyilik – faoliyatimizning asosiy mezoni bo‘lsin. -Toshkent: O‘zbekiston, 1994. 3. Abdullayev A. Ko‘makchilar yordamida so‘z birikmalarida ifodalangan sintaktik munosabatlar // O‘zDU asarlari, Yangi seriya № 91. –Samarqand, 1958. -167 – 186 b. 4. Abdullayev A. O‘zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik usuli. -Toshkent: Fan, 1987. - 86 b. 5. Abdullayev F. O‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi. -Toshkent, 1978. – 102 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`zbek xalq afsun-duolarining badiiyati

O`zbek xalq afsun-duolar folklor janri sifatida

Oybek va o`zbek bolalar adabiyoti

O`zbek bolalar adabiyoti

Hozirgi o`zbek fantastikasi