Muhammadsharif Gulxaniy - Adabiyot - Referatlar

Muhammadsharif Gulxaniy

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49 KB

Ko'chirib olish

Muhammadsharif Gulxaniy Gulxaniy XUSh asr oxiri va X1X asrning birinchi yarmidagi o’zbek demokratik adabiyotining yo’nalishiga mansub vakillaridan biri bo’lib, o’z ijodiy faoliyatida xajv va masal janrini yangi bosqichga ko’targan shoir va masalnavisdir. Gulxaniyning bizgacha etib kelgan adabiy merosidan ma’lum bo’lishicha, u o’zbek, fors-tojik klassiklari asarlarini qunt bilan o’rgangan; obarbayjon adabiyotiga ishtiyoq qo’ygan, xind adabiyotining o’lmas durdonalaridan xisoblangan «Kalila va Dimna»ni mutolaa qilgan. Gulxaniy xayotining tafsiloti so’nggi vaqtlarga qadar ravshan emas edi. Lekin adabiyotshunoslarimiz tomonidan olib borilgan tadqiqotlar (R.R.Muqimov «Gulxaniyning xayoti va adabiy faoliyati» kandidatlik dissertatsiya. 1948 y. O’zSSR FA akademigi V.Y.Zoxidov. O’zbek adabiyoti tarixidan, T., 1961; A.P.Qayumov Qo’qon adabiy muxiti (XUSh-X1X asrlar) T. Fan nashriyoti 1961; V.Abdullaev. «O’zbek adabiyoti tarixi» darsligi kabi yirik tadqiqotlar) xamda uyuk Karimiy, S.Ayniy, M.Saln, H.Yoqubov, Olim Sharafiddinov, X.Nazarov, Fatxiddin Isxoqov, M.Qodirovlarning qator tadqiqot- maqolalari, Gulxaniy merosini nashr etish borasidagi xizmatlari, nashr so’z boshilari maydonga keldiki, bu soxa ancha oydinlashtirmoqda. Fazliy Namongoniyning «Majmuai shoiron», Qori Raxmatullo Vozoxning «Tuxfatul-axbob» antologiya-tazkiralarida Gulxaniy Haqida ayrim ma’lumotlar berilgan bo’lib, ulardan shoir xayotining ba’zi-bir tomonlari uning ijodi feodal- klerikal saroy adabiyoti vakillari bilan kurashda o’sganini, uning so’z san’atida: jiddiy imtixondan o’tganini ko’rsatadi. Gulxaniyning tugilgan yili noma’lum. Fazliy Namongoniyning Gulxaniy xaqidagi ma’lum shoirning tojikcha gazallarining til xususiyatlari uning garamlik bo’lganligidaen dalolat beradi. Fazliy o’z tazkirasida uning «qo’xiston mulkidan» ekanligini ta’kidlab, quyidagilarni yozadi: Buvad Gulxaniy shoiri qo’xsor,

Asosi suxan xam u bemador. (Gulxaniy toglik shoirdir, uning so’zlarining asosi bo’shdir. Latif va ravon gazallar togliklar tili uslubidir). Ammo boshqa tazkiralarning avtorlari uni gox Namangandan, gox Qo’qondan chiqqan deb talqin qiladilar. Qori Raxmatullo Vozex o’z tazkirasida Gulxaniyning ismi Mullo Muxammad Sharif bo’lib, asli Namanganlik ekanini, Umarxoning saroy shoirlaridan bo’lganini uqtiradi. Shuningdek, tazkira avtori uning dastlab xammomdorlik ishlariga munosabati bo’lgani uchun Gulxaniy taxallusini qabul qilganligini eslatadi va uning shoirlik is’tedodiga baxo berib, «she’rlari vazn jixatidan ravon va o’z tengdosh-zamondoshlari tomonidan yukori baxolangan», deb qayd etadi. Keksa adabiyot o’qituvchilaridan marxum P.Qayumovning «Qo’qon tarixi va adabiyoti» nomli qo’lyozma asarida ta’kidlanishicha, «Gulxaniy... Qo’qonda t tugilgan, onasi o’zbek bo’lib, otasi tojik edi. Shoxi Qushbegining yuzboshilaridan bUlib, Qorategindan kelgan va Xo’jandda uylangan. Onasi xon saroyida oddiy qora xizmatda kun kechirgan. Bolasi-Gulxaniy madrasani tamom eta olmagan, keyincha askariy sipoxlikda pastroq darajada turib saroy doirasida kun kechirgan». Agar bir tomondan, toglik tojiklar shevasida yozilgan «bidex2 radifli gazalining til xususiyatlari (chunonchi «o» unlisining «u» bilan almashtirilib, «nun». «marjun», «ayvun» tarzida yozilishi) ikkinchidan, Olimxonning toglik tojiklardan navkar olish voqeasi xisobga olinsa Gulxaniyning ¢arm yoki Darvozdan ekanligi ma’lum bo’ladi. Gulxaniyning XUSh asrning 70-yillarida dunyoga kelgan deb taxmin qilinadi. Fazliyning xabar berishicha, uning ota-bobolari tog axolisining e’tiborli kishilaridan bo’lgan («Ki, budond ajdod o’ dar diyor, Pisandidan ma’lum qo’xsor»). Muxammad Sharif o’z ilmini oshirish niyatida Qo’qon xonligiga qarashli Namangan shaxriga kelib, kishilar yumushini bajarib yuradi. Bizgacha etib kelgan ma’lumotlarda Olimxon salatanti davrida navkar olish e’lon qilingan paytlarda Gulxaniyning o’z istagi bilan sipoxiylikka, kirgani aytiladi. Jumladan Fazliy bir o’rinda gulxaniyning xon navkarlaridan ekaniga

ochiq ishora qilib, uni sipoxiy sifatida tasvirlaydi va o’z ishiga moxirligini qayd etadi: Buvad Gulxaniy shoiri qo’xsor, Ba dargoxi shoxest o’ro qaror Zi mardoni korest dar zo’ru jang. Saloxash ba kaf tegu tiru tufang. (Gulxaniy toglik shoirdir, u shox dargoxida qaror topdi, ya’ni yashamoqda. Kuch- quvvatda va jangda mardlikdandir, tig va tir-tufang otish kasbini yaxshi egallagandir). Ammo Muxammad Sharif urushlarda faol qatnashib, botirlik namunasini ko’rsatgan bo’lsa xam, u qashshoqlikda kun kechirdi, qorni nonga to’ymadi. Ko’rsatgan qaxramonliklari xon tomonidan taqdirlanmadi. Bu xaqda Fazliy tazkirasida bunday deyiladi: Ba davroni jannatmakoni amir, Chunon bud dar benavoyi asir. Ki nashkasta dar umr none durust, Sipoxgariy narda roxat narid Ki osoyish az ranju mexnat nadid Muruvvat nakarda ba xolish amir. Base benavoi kashnd on faqir, Zi beiltifotin jannatmakon, Hame bud muxtoji yak parcha non. Ki az tangdasti bajon omadi, Zi bemoyagi dar figon omadi. (Jannatmakon amir, ya’ni Olimxon davrida u benavolik asiri edi. U urushda bir durustgina non ushatmadi, yaxshi dasturxon atrofida o’tirmadi. Sipoxiylik qildi-yu, lekin roxat ko’rmadi, ranj-mexnat chekdiyu, roxat ko’rmadi, uning xoliga amir muruvvat qilmadi, u faqir yashab, benavolik chekdi. Jannatmakonning iltifotsizligidan bir burda nonga muxtoj edi. Qo’li qisqaligidan jonidan to’ydi, pulsizligidan ox-figon qildi).

Umarxon davridagi Qo’qon adabiy muxiti qatnashchilari ma’lum ma’nodagi biografik Fazliyning yuqoridagi so’zlaridan shubxalanmasa xam yuo’ladi. Shuni aytish kerakki, Fazliy o’z so’zlarini tasdiqlash, uning real zaminga asoslanganini ko’rsatish maqsadida shoir ijodiga murojaat qiladi va «¢azal suft dar surati xoli xesh, Chunun guft dar arzi axvoli xesh». (¢azalga qo’shib kuyladi xolini, Bu yanglig dedi arzi axvolini) deya Gulxaniyning navkarlik davridagi ayanchli axvolini ko’rsatuvchi avtobiografik xarakterdagi «bidex» – (bergil) radifli gazalini keltiradi: Hazratim ochlikdan o’ldim egani non ber menga, Kofir o’lgayman agar desamki, baxmon ber manga. Moshu, bugdoyu guruch berkim, shular menga kerak, (Gulxaniy 63-bet) Shoir bu gazalda sipoxiylik vaqtidagi kayfiyatini, ogir turmush sharoitini ifodalaydi. Lirik qaxramon, ochlik, qashshoqlik xukm surgan davrda qimmatbaxo toshlarning, dur va oltinlarning axamiyati yo’q, och kishi uchun mosh, buGdoy va guruch xamma narsadan keraklidir, demoqchi. Bu gazalga chuqurroq nazar tashlansa, unda faqat yakka, ochlikdan tinkasi qurigan ayrim shaxs xaqida emas, balki katta sotsial problema-amir Olimxonning navkarlik rejimi xaqida fikr yuritilayotgani ma’lum bo’ldi. ¢azalda lirik qaxramon obrazi umumlashma obraz darajasiga ko’tarilgan. Lirik qaxramon-navkar qo’shindagi tartibsizlikni fosh etadi, o’z xuquqini yoqlash bilan boshqa navkarlarni xam shunga da’vat etadi. Umuman Gulxaniyning navkarlik yillari uning xayotidagi eng ogir davrlardan edi. Lekin shunga qaramay shoir o’sha yillarda xam o’z bilimini oshirish, takomillashtirish uchun gayrat qiladi. O’zbek va fors-tojik adabiyoti namunalarini mutolaa qila boshlaydi. Olimxon vafotidan so’ng taxtga chiqqan o’marxon o’z iste’dodini navkarlik davridayoq ko’rsata olgan Gulxaniyni saroyga jalb qilmoqchi bo’ladi. U o’z xokimimyatini mustaxkamlash, siyosiy maqsadlarni amalga oshirish niyatida saroy

atrofiga bir qator qalam axllarini tortadi: Movarounnaxrning turli joylaridagi qalam axllarini, shuningdek, Xurosonning ba’zi bir shoirlarini o’z atrofiga to’playdi. M: Fazli e’tirofiga ko’ra, balxlik shoir Foniy «shaxriyor», ya’ni Umarxonning shuxrati oshganda, o’z vatanini tark qilib Qo’qonga kelgan («Jaxonpur shud ba sho’xrati shaxriyor, az on kard tarki vatan ixtiyor») shu shoirlar qatorida Gulxaniy xam bor edi. Biroq shoirning saroy adabiy muxitiga tortilishi uning shaxsiy xayotida jiddiy o’zgarish yasay olmadi; boshqalar qatori «ba tab’i shox ba payrovi shox» , «ba mayli shox» kabi she’r aytish printsipiga rioya qilib, gazallar bitdi, ularning ba’zi birlarida Umarxonni tengi yo’q odil shox deb maqtadi. Jumladan shoir «Omad barun» radifli gazalida Umarxonni she’r fanida «faridi ro’ztor», ya’ni o’z davrining yagona so’z ustasi sifatida ta’riflab, xon iste’dodi oldida jim qolishdan boshqa chora yo’qligini ta’kidlaydi: Xomaamro Gulxaniy gayr az xomo’shi chora nest, Dar fani she’r on faridi ro’ztor omad barun. Umarxonga uning iste’dodini maqtovchi gazallar ma’qul tushar edi. Saroyning maddox shoirlari xam shuni (Maddox shoirlar xonlikdagi munosabatlarni, o’rda tartiblarini ideallashtirish bilan shugullanganlar, xalqchil shoirlarni kamsitganlar... (istar edilar). Sh/u xam Fazliy Gulxaniyning bu gazalini «Bu rangil gazal Gulxaniydin erur, ko’ngil gulshaniga tarovat berur» deb ta’riflagan edi. Shuni esda tutish kerakki, Olimxon davrida iltifotsizlik, xorlik ko’rgan Gulxaniy dastlabki vaqtlarda Umarxonni adolatli va tadbirkor podshox deb o’ylab, unga bir qancha gazal va qasidalar bagishladi. Qasidalarida Umarxonni ko’klarga ko’tarib maqtadi, go’yo uni fuqaroparvar, adolatparvar, zulm va xaqsizlikka xotim beruvchi kishi qilib tasvirlaydi va bu bilan xonni ana shunday ijobiy xislatlar egasi bo’lishga da’vat etdi. Ammo Umarxon saroyidagi fisk-fujurlar, munofiqlar, ularning xalq boshiga keltirgan qora kunlari shoirning saroy axliga bo’lgan munosabatini o’zgartirib yubordi. U xonni ta’riflash o’rniga, o’z e’tirofini bildira boshladi. Gulxaniy xayotining oxirgi davrlariga doir turlicha ma’lumotlar bor. Ba’zi manbalarda shoirning Umarxon vafotidan so’ng o’z vataniga qaytib ketganligi taxmin qilinsa, boshqa manbalarda uning Muxammadalixon (1822-1942)

tomonidan o’ldirilganligi aytiladi. Chunonchi, mazkur xon xokimiyatga kelgach, otasi davridagi e’tiborli kishilarni ta’qib ostiga oladi. Jumladan, Gulxaniyni yangiqo’rgonga xokim qilib tayinlash baxonasi bilan Namangan xokimi bilan kelishib, shoirni jun qopga solib, Sirdaryoga tashlatib yuboradi. Ayrim manbalar buni tasdiqlaydi... Xullas, Gulxaniydek iste’dodli shoirning xon va uning amal dorlari tomonidan xalok qilingan bo’lishi mumkin.

O'xshashlar

Gulxaniy lirikasi

Alisher Navoiy va Gulxaniy ijodi

Zarbulmasal

So`fizoda hayoti va ijodi (1869-1937)

So`fizoda 2