Alisher Navoiy va Gulxaniy ijodi - Adabiyot - Referatlar

Alisher Navoiy va Gulxaniy ijodi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

Alisher Navoiy va Gulxaniy ijodi Reja: 1. Alisher Navoiyning qisqacha tarjimai holi. 2. Shoir asarlarida odob-axloq masalalarining yoritilishi. 3. Shoir ijodida mehnatga, ona -Vatanga muhabbat tasviri. 4. “Xamsa” turkumiga kiruvchi dostonlarida ilgari surilgan ta’lim- tarbiyaga oid g‘oyalar. 5. Alisher Navoiyning pand-nasihat mazmunidagi asarlarida ifodalangan ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy qarashlar. 6.Gulxaniyning hayoti va ijodiy faoliyati. 7. “Zarbulmasal” asari, tarkibiga kirgan masallarda ilgari surilgan g‘oyalar. 8. “Zarbulmasal”ning g`oyaviy mazmuni va obrazlari. 9.Masal haqida. 10.Gulxaniy va xalq og`zaki ijodi. 11.Gulxaniy asarlarining tili va badiiy vositalari. 12.Xulosa.

ALISHER NAVOIY (1441-1501) O`zbek xalqining ulug` mutafakkiri, ma’rifatparvari va buyuk shoiri Alisher Navoiy yoshlarni tarbiyalash ishiga alohida e’tibor berdi. U bolalarni ilm-hunarni, mehnatni sevishga undab, o`rganilgan ilm va hunarni xalq, vatan yo`lida sarf qilish zarurligini uqtiradi. Alisher Navoiy ilm, ma’rifat haqida ajoyib fikrlarni olg’a surdi. U aql, ilm- insonning eng go`zal va zaruriy fazilatlaridan biri, har bir kishining eng muhim burchi ilm olishdir, deb hisoblaydi. Navoiyning fikricha, ilm-fanni egallash uchun yoshlikdan boshlab astoydil o`qish-o`rganish kerak. “Yoshligingda yig’gil bilimni, qarigach sarf qilg`il ani”, - degan shoirning o`zi ham juda yoshligidan ta’lim oladi, o`qishga beriladi. U yoshligidanoq ko`p she’rlarni yod bilgan, jumladan, Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” (“Qush nutqi”) asarini bolalik chog`laridayoq qayta-qayta o`qib, yod olgan. Alisher Navoiy Astrobodda surgunda yurganida, podsho Husayn Boyqaroga yozgan xatida o`g`il va qiz bolalar uchun maktablar ochishni talab qiladi, shaxsan o`zi madrasalar qurishda tashabbus ko`rsatgani buning yaqqol dalilidir. Navoiyning fikricha, maktab xalqqa nur keltiradi, unga to`g`ri yo`l ko`rsatadi, bolalarni bilimli qiladi. U o`zining “Ixlosiya” madrasasi yonida maktab ochib, bolalarni o`qitish va tarbiyalash uchun zarur sharoit yaratib, buning uchun lozim bo`lgan mablag` ajratadi. Navoiy dars beruvchini quyoshga o`xshatadi va bu quyosh o`z atrofidagi yulduzlarga nur sochadi, ya’ni mudarris «abjadxonalar»ga, hali ilmdan bexabar bo`lgan toliblarga ilm nurini sochadi, ma’rifat beradi, deydi. Alisher Navoiy ta’lim-tarbiya to`g`risidagi fikrlarini o`zi yaratgan badiiy asarlarida ko`proq barkamol insonni ifodalovchi ijobiy obrazlar yaratish orqali bayon qiladi. Ilm-ma’rifat, axloq-odob masalalariga doir fikrlarini esa ilmiy- falsafiy va didaktik asarlarda bayon qiladi. Navoiy aql kuchiga cheksiz ishonadi, komil ishonch bilan ilm-fanning xislati juda katta, deb hisoblaydi. Buyuk so`z san’atkori va mutafakkiri o`zining bir qancha asarlarida bolalar tarbiyasiga oid fikrlarini aytish bilangina kifoyalanib qolmasdan, balki “Hayratul-

abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” kabi dostonlarining ayrim boblarini shu masalaga bag`ishlaydi. “Hayratul-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) falsafiy-ta’limiy dostondir. Navoiy bu asarida o`zining falsafiy, ijtimoiy-siyosiy hamda kishilarga ta’lim - o`git berish masalalariga katta e’tibor beradi. Dostonda zolim hukmdorlarni qoralab, ikkiyuzlamachi, riyokor ruhoniylarning sir- asrorlarini keskin fosh etadi. Xususan, shoir saxiylik, odob va kamtarlik, ota-onaga hurmat, rostgo`ylik va to`g`rilik, ilmning foydasi va kambag’al bu yo`lda chekkan azoblari haqida batafsil to`xtalib o`tadi. “Hayratul-abror” asarining bir necha boblari odob-axloq va ta’lim-tarbiya masalasiga bag`ishlangan. Navoiy bu dostonning oltinchi maqolatida odob va kamtarlikni ulug`lab, ta’lim-tarbiyaga doir qimmatli fikr-mulohazalarini bayon qilishi bilan birga takabbur va odobsiz kishilarni qattiq qoralaydi. Shoir dostonning bu maqolatida bola tarbiyasi, uni o`stirish, o`qitish va balog`atga etkazish hamda bu borada ota-onalarning vazifalari haqida batafsil fikr yuritadi. Shoir yoshlarni ota-onaning xizmatini bajarishga, ularni hurmat qilishga, ularga nisbatan hamisha mehr-muhabbatli bo`lishga chaqiradi, ota-onani oy va quyosh, deb ta’riflaydi: Boshni fido ayla ato qoshig`a, Jismni qil sadqa ano boshig`a... Tun-kuningga aylagali nurposh, Birisin oy angla, birisin quyosh... Dostonning sakkizinchi maqolasida Navoiy yolg`izlikka nisbatan ko`pchilik – jamoatni ulug`lab, kishilarning bir-birlari bilan ahil, do`st bo`lishlarini istaydi: ... Yo`q hunari yolg’uz esa, o`z kishi, Qayda kishi sonida yolg’uz kishi? Fard kishi davrda topmas navo, Yolg’uz ovchidin kim etmish sado?.. “Hayratul-abror”ning o`ninchi maqolati rostgo`ylik, halollik va to`g`rilikka bag`ishlangan. Navoiy to`g`rilik va rostgo`ylikni ulug`lash bilan kishilarni rostgo`y va to`g`ri bo`lishga chaqiradi, yolg`onchilik va egrilikning zararli oqibatlarini

keskin fosh etadi. Shoir yolg`on so`zlashning yomon oqibatini “Sher bilan Durroj” masalida ovchining tuzog’iga tushgan Durroj obrazi orqali bayon qiladi. Dostonning o`n birinchi maqolatida Navoiy ilm-fanga, ilm ahliga yuksak baho beradi, kishilarni ilm olishga, olimlarni izzat-hurmat qilishga chaqiradi. Shu bilan birga shoir o`sha davrda mehnatkash va musofir talabalarning ilm olish yo`lida chekkan azoblaridan, ilm-fan egalarining muhtojlikda yashaganlaridan afsus- nadomatlar chekadi. Navoiy ilmdan amaliy ishlar uchun foydalanish zarurligini ta’kidlaydi: Ilm, Navoiy, senga maqsud bil, Endiki ilm o`ldi amal aylagil . Navoiyning yaramas odat va xulq-atvorlarni shafqatsiz qoralashi, olijanob insoniy fazilatlarni qadrlashi, bolalarni o`qish, o`rganish va yuksak odobli, a’lo xulqli bo`lishga chaqirishi katta ahamiyatga ega bo`lib, bolalar adabiyotining shakllanishida juda muhimdir. Uning bir qator axloqiy-ta’limiy qarashlari hozirgi kunda ham o`z qadr-qimmatini saqlab kelmoqda. “Farhod va Shirin” dostonida shoir chin sevgi va vafo, do`stlik va sadoqat, mehnat va ijodkorlik, vatanparvarlik hamda qahramonlik g`oyalarini tarannum etadi. Doston yoshlar va bolalarga atab yozilmagan, lekin asarning ko`pgina boblari bolalar va yoshlar hayotiga, ularning tarbiyasiga bag`ishlangandir. Shoir dostonda Farhodning bolalik chog`laridanoq ilm-hunarga, mehnatga bo`lgan muhabbatini zo`r mahorat va chuqur samimiyat bilan tasvirlagan. Bu Navoiyning bola tarbiyasiga va uning bilim olishiga katta e’tibor bilan qaraganligini ko`rsatadi. Farhod yoshlik chog`idanoq juda aqlli, zehnli bola bo`lib o`sadi. U maktabda zo`r havas va qunt bilan o`qiydi. Tabiiyot, matematika, mantiq kabi fanlarni tez orada o`rganib oladi. Yosh Farhodning ilmga bo`lgan havas va muhabbatini sezgan ota-onasi unga bilim berishni munosib ko`radi. Jahonning mashhur olimlari Farhodga turli fanlardan saboq beradilar. Natijada eng murakkab va pinhoniy ilmlar unga o`z sir-asrorini to`liq namoyon etadi. U qunt va chidam bilan o`qib, bilimdon va zukko inson bo`lib yetishadi. Shoir Farhod hayotini bunday jonli lavhalarda tasvirlash orqali bolalar tarbiyasiga alohida e’tibor berishga chaqiradi,

ularni yoshligidan boshlab o`qitish zarurligini, bunda ota-onaning roli nihoyatda katta ekanligini, bolalarga dunyoviy ilmlarni berish muhimligini ta’kidlaydi. Farhod qaysi fanni o`qimasin, uni darrov tushunib oluvchi qobiliyat egasi sifatida tasvirlanadi: Agar bir qatla ko`rdi bir saboqni, Yana ochmoq yo`q erdi ul varaqni. Ne so`znikim, o`qib ko`ngliga yozib, Dema ko`ngliki, jahon lavhiga kozib. U davrda bolalar quruq, yodaki o`qitilar edi. Bolalar o`zlari yodlagan narsalarining ma’nosiga tushunmas ham edilar. Shunday bir vaqtda Navoiy bolalarni ilm-fanga qunt qilish, o`qilgan narsaning ma’no-mazmunini tushunib olishga undar edi. O`qib o`tmak, o’ qib o`tmak shiori, Qolib yodida, safhasafha bori... Farhodning qunt qilib, ma’nosini tushunib o`qishi natijasida ko`p ilmlarni egallaganligi ta’kidlanadi: Jahonda qolmadi ul y etmagan ilm, Bilib tahqikini kasb y etmagan ilm. Shu tariqa Navoiy bolalarni ilmni puxta egallashga chaqirib, buyuk pedagog hamda murabbiy sifatida ularni tarbiyalash va o`stirish yo`llarini ko`rsatadi. Bundan tashqari, dostonda Farhod jismoniy tomondan ham chiniqqan yigit sifatida tasvirlanadi. U suvda suzish, chavandozlik va qilichbozlik sirlarini mehr bilan o`rganadi. Alisher Navoiy yoshligidan boshlab ilmga berilgan, jismoniy jihatdan chiniqqan Farhodni tasvirlarkan: Demon ham ko`ngli poku, ham ko`zi pok, Tili poku, so`zi poku, o`zi pok, - - deb har tomonlama mukammal, ma’naviy, jismoniy go`zal, y etuk yigit timsolini beradi. Shuningdek, Navoiy Farhodni mehnat va hunarga zo`r havasli, sangtaroshlik, rassomlik va naqqoshlik hunarlarini ham mukammal egallab olgan yigit sifatida ulug`laydi.

Ilm va hunarni egallagan, jismoniy jihatdan chiniqqan, Farhod mazlumlarga Qamxo`r, sofdil, mard va olijanob, jasur inson bo`lib y etishadi. Farhod boshchiligida va uning bevosita fidokorna mehnati natijasida katta kanal ( “ Hayot daryosi ” ) va hovuz ( “ Najot dengizi ” ) qaziladi. Navoiy Farhodni suvsiz erlarga suv chiqargan qahramon, mehnat sohasida mo`’jizalar ko`rsatgan bahodir yigit sifatida ta’riflaydi. U ilm va hunarni omma manfaati uchun xizmat ettirish lozim deb hisoblaydi. Farhod Shirinni qidirib Armanistonga borganda, arman yurtida tog’da kanal qazish uchun qiynalib ishlayotgan kishilarni ko`radi va: Hunarni asrabon netkumdir oxir, Olib tufroqqa ketkumdir oxir! – deya o`z bilimi, hunar va g’ayratini ishga soladi, kanal qazuvchilar mashaqqatini y engillashtiradi va xalq o`rtasida katta shuhrat qozonadi. Bu qahramonning muhim xislatlari undagi qahramonlik, xalqparvarlik, vatanparvarlik va do`stlik tuyg`ularidir. Farhod el-yurtning obodonligi uchun kurashadi hamda insonlarga ofat keltiruvchi dushmanlarga qarshi jang qilib, ularni mardona y engadi. Bundan tashqari, Navoiy Farhod, Shirin va Shopur obrazlari orqali xalqlar do`stligi g’oyasini ilgari suradi. Farhodning arman qizi Shirinni sevishi va eronlik Shopur bilan do`stlashuvi xalqlar do`stligi g’oyasining yorqin namunasidir. Navoiy Farhodning jasoratini badiiy jihatdan tasvirlar ekan, uning mamlakat obodonligi va tinchligi, xalqlar farovonligi va ilm bobida qilgan xizmatlarini chuqur mazmunli misralarda uyg’unlashtiradi: Ki to olam, binosi bo`ldi bunyod, Bu yanglig' qilmadi ish odamizod. Alisher Navoiyning “ Farhod va Shirin ” dostonida ilgari surilgan yuksak insoniy xislatlar, insonparvarlik g`oyalari yosh kitobxonlar ma’naviyatiga ham chuqur ta’sir etadi, ularni xalq, vatan uchun kerakli inson bo`lib etishishlariga xizmat qiladi. Buyuk shoir bolalarning o`qishi va tarbiyasiga doir fikrlarini “ Layli va Majnun ” dostonida ham ilgari surgan. Yangi maktablar bino qilish g`oyalarini targ`ib etgan

Navoiy maktablarda o`g`il bolalar bilan bir qatorda qizlarni ham o`qishini orzu qiladi. Alisher Navoiy o`zining Farhod, Qays, Iskandar va boshqa ijobiy obrazlar orqali bolaning voyaga etishida tarbiyaning katta kuch-qudratga ega ekanligini alohida uqtiradi. Shoirning 1500-yilda yaratgan “ Mahbubul-qulub ” ( “ Ko`ngillarning sevgani ” ) asarida ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-ta’limiy qarashlari bayon etilganligi bilan xarakterlidir. Navoiy unda ijobiy fazilatlarning namoyon bo`lishida avvalo ulardagi halollik va soddalik, samimiylik asosiy omil ekanligini ta’kidlaydi va bu mehnatga muhabbatning natijasi sifatida talqin etiladi. “ Mahbubul-qulub ” 3 qismdan iborat. Kitobning 1-qismi “ Xaloyiq ahvoli va af’oli va atvorining kayfiyatida ” , ya’ni kishilarning ahvoli, fe’l-atvori va gap– so`zlarining ahamiyati haqida bo`lib, bunda Navoiy donishmand va murabbiy, ulkan madaniyat arbobi sifatida ilm-fan, san’at va adabiyotning ahamiyatini targ`ib qiladi, malakali, iqtidorli o`qituvchilarni, olimlarni, shoirlarni, san’atkorlarni maqtaydi, ularni hurmat qilishga va qadrlashga chaqiradi. O`qish ham, o`qitish ham og`ir va mas’uliyatli ish, u qunt, havas va mehnat talab qiladi, deb uqtiradi Navoiy. Bu o`rinda u murabbiylarning halol xizmatlarini alohida ta’kidlaydi. Haq yo`linda kim sanga bir harf o`qitmish ranj ila, Aylamak bo`lmas ado oning haqin yuz ganj ila. Kitobning 2-qismi axloqiy masalalarga bag`ishlangan. Bu bobda asosan yaxshi fazilat va yomon illatlar tahlil qilinadi. To`g`rirog`i, insonda bo`lishi kerak bo`lgan odob-axloq haqida gap boradi. Masalan, qanoatni olaylik. Navoiy qanoatli odamlarni sevadi, ularga havasi keladi. Kimki qanoatli bo`lsa, unday odamni el sevishini, e’zozlashini ta’kidlaydi. Mutafakkir qanoatni bir buloqqa – chashmaga o`xshatadi. Negaki, buloq suvini qancha olgan bilan u qurimaydi, u bir xazinadirki, undagi boylik sochilgan bilan kamaymaydi. U bir ekinzorki, urug`i izzat va shafqat hosilini beradi. U bir daraxtdirki, unda hurmat mevasi bordir. Bu boboda sabr, tavoze’ haqida ham ko`p ibratli gaplar aytiladi.

Asarning “ Turli foydali maslahatlar va maqollar ” , deb nomlangan 3-qismida turli tashbehlar berilgan. Bu qismda ko`proq o`qish, ilm olish, kasb-kor egasi bo`lish va boshqa masalalar o`rtaga tashlanadi. Alisher Navoiy o`z asarlarida xalq og`zaki ijodidan, ayniqsa, maqollardan samarali foydalanish bilan birga, o`zi ham ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lgan maqollarga yaqin bo`lgan bir qancha hikmatlar yaratadi. Masalan, Vafosizda hayo yo`q, hayosizda vafo yo`q. Tilga e’tiborsiz – elga e’tiborsiz. Oz-oz o`rganib dono bo`lur, Qatra-qatra yig’ilib daryo bo`lur. Bilmaganni so`rab o`rgangan olim, Orlanib so`ramagan o`ziga zolim. Shunday qilib, otashnafas shoir qariyb olti asr davomida o`z poeziyasining bepayon maydonida yangi-yangi avlodlarni kutib olarkan, mehru shafqatdan, adolatdan, do`stlikdan saboq berib keldi. Har qaysi asrda ma’rifat va adolat uchun kurashning oldingi saflarida turib, ikki-yuzlamalik va jaholatni, loqaydlik va takabburlikni, ig’vogarlik va yolg`onchilikni fosh qildi, olijanob inson shaklini jo`shqin misralarda tasvirladi. Navoiy zamondoshlariga juda kerak, hech kim aytolmagan, ammo xalqqa g’oyat zarur katta fikrlarni aytgan qudratli san’atkor edi. U keyingi asrlar, avlodlar uchun ham aziz va mo`’tabar bo`lib qoldi. Navoiyning buyukligi shunda ediki, u o`z davrini keng ko`lamda, to`la ifodalab berdi. Qahramonlari obrazida ahamiyatini aslo yo`qotmaydigan chinakam insoniy, umumbashariy xislatlarni aks ettirdi. Shuni ta’kidlash lozimki, hech qaysi davr bizning mustaqillik davrimiz kabi ulug` shoirning qadriga yetmagan va xalq ommasiga shunchalik yaqinlashtirmagan edi. Ha, bugun Hazrat Navoiy har bir uyga kirib keldi. Uning nuroniy siymosi bilan birga bizning zehnimizga va qalbimizga bitmas-tuganmas ruhiy boylik va hayajon abadiy xamroh bo`lib qoldi. Odatda badiiy adabiyot orqali xalq o`zini taniydi, tarixiy ahvolini, jamiyatda tutgan o`rnini tushunib oladi. O`zbek xalqi ham Navoiy

asarlarida o`zini tanidi va qadimdan beri, o`z kuchi, talantiga komil ishonch bilan qarab kelganini anglatadi. Muh a mm a d sh a rif gul xa niy Muhammad Sharif Gulxaniyning hayoti va ijodiy faoliyati xususida nimalarni bilasiz? Isyonkor kuychi Muhammad Sharif Gulxaniy XVIII asrning oxiri, XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan o`zbek mumtoz shoiri va yozuvchisidir. Uning asl ism-sharifi Muhammad Sharif bo`lib, Gulxaniy esa uning adabiy taxallusidir. Taxminlarga ko`ra Gulxaniy XVIII asrning 70-yillarida hozirgi Xo`jand viloyatining Darvoza qishlog`ida dunyoga keladi. Bo`lajak yozuvchining bolaligi o`zi olamga kelgan tog` qishlog`ida o`tadi. Bu yerda ozmi-ko`pmi o`qib, savod chiqaradi, adabiyotga bo`lgan havasi ortadi. She`riyatga oid ko`plab asarlarni o`qiydi, xalq og`zaki ijodini berilib o`rganadi va asta-sekin she`riy mashqlari boshlanadi. U o`z ilmini oshirish maqsadida avval Namangan va so`ngra Farg`onaga keladi, qiziqchiligi, hozirjavobligi hamda hajviy she`rlari bilan kishilar o`rtasida tanila boshlaydi. Ayniqsa, g`ariblik turkumidagi ruboiy va to`rtliklari bilan el og`ziga tushadi. Shoir keyinchalik Qo`qonga keladi va qiyinchilik bilan yashaydi. U o`zbekcha she`rlariga Gulxaniy, tojikcha she`rlariga Jur`at deb taxallus qo`yadi. Xullas, u yoshligidan badiiy adabiyot bilan jiddiy shug`ullanib, Qo`qon adabiy muhitida e`tiborli o`rinni egallagan. Gulxaniy forsiy va turkiy tilda mahorat bilan qalam tebratgan zullisonayn shoir edi. O`zbek mumtoz adabiyotida badiiy tasvir uslubiga ko`ra Gulxaniy xalq tilini bilishda, uning so`z boyligidan foydalanishda, nozik ifoda imkoniyatlarini ishga solishda yuksak mahorat sohibidir. Gulxaniy nazmda ham, nasrda ham yaxshi badiiyat namunalarini yaratib qoldirgan buyuk iste`dod egasidir. Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, shoir “Gulxaniy” va “Jur`at” taxalluslari bilan ijod qilgan. Ba`zi manbalar uning hammomda go`lax-o`t yoquvchi bo`lib ishlaganligi tufayli “Gulxaniy” taxallusini olganligini tasdiqlaydi. “Majmuai shoiron” tazkirasining muallifi Fazliy esa

shoirning devonavor fe`li, otashin tabiati “Gulxaniy” taxallusini olishiga asos bo`lgan deb hisoblaydi: Xusho Gulxaniy shoiri purnafast, Chi gulxanki, zebotar az gulshan ast. Zi devonaxo`yiyu otashfani Taxallus nihoda ba xud Gulxaniy. Mazmuni: “Gulxaniy gulxandek shu`lavor, san`atkor shoirdir. Gulxan nima bo`libdi, u gulshandan ham go`zalroqdir. U devonavor fe`l, otashin tabiatga ega bo`lganligi uchun ham o`ziga “Gulxaniy” deya taxallus qo`ydi”. Shoirning “Jur`at” taxallusini ham olganligi esa uning jur`atli, jasur, jo`mard bo`lganligi, masalan, navkarlik faoliyati davrida amirga “bideh” (ber!) radifli g`azal yozganligi asos bo`la oladi. Gulxaniy bir necha yil Qo`qon xoni Olimxon saroyida navkar bo`lib xizmat qilgan, janglarda qahramonlik ko`rsatgan bo`lsa-da, ammo ochlik, yupunlik, muhtojlik uning hamrohi bo`lib qolaveradi. Gulxaniyning «ber menga» radifli she`ri uning navkarlik davrida yozilgan asaridir. G`azal och qolgan kishining o`z xo`jayinidan non so`rashi bilan boshlanib, lirik qahramon – navkarning qalb alamlari so`nggi baytlarda izchil ochila boradi. Bu g`azalga chuqurroq nazar tashlansa, unda faqat yakka, ochlikdan tinkasi qurigan bitta shaxs haqida gapirilmay, balki katta ijtimoiy masala – Olimxonning navkarlari orasidagi ichki hayot sharoiti haqida gapiriladi. G`azalda lirik qahramonning obrazi umumlashma obraz darajasigacha ko`tarilgan, chunki Olimxon navkarlaridan faqat Gulxaniy xon iltifotiga sazovor bo`lolmadi, degan qarorga kelish yanglishdir. Demak, lirik qahramon – navkar o`z boshidan kechirganlarini bayon qilish asosida Olimxonning navkarlarga muruvvatsizligi va qo`shindagi tartibsizlikni fosh qiladi. O`z huquqini yoqlash bilan boshqa navkarlarni ham ana shunday ish ko`rishga da`vat etadi: Hazratim, ochlikdan o`ldim, egani non ber menga, Kofir o`lg`ayman agar desamki, bahmon ber menga.

Moshu bug`doyu guruch berkim, shular menga kerak, Hech aytmasman aqiqu la`lu marjon ber menga. Egnima yopiq berib, qornimni to`yg`az non bilan, Senga billohkim demasman: dinu mon ber menga. Navkaring ochlikdan o`lsin, nega hayfing kelmagay? Ey tabibi hoziqim, doruyu darmon ber menga. Nonu to`n ber, benavolik dardidin qutqar meni, Men qachon aytdimki, qorun ganjidek kon ber menga. Gulxaniyni er yigitlar to`pidan kamsitmagil, Fo`ta ber, ot ber, qilich ber, to`nu chakmon ber menga. Xalq zolim deb atagan Olimxondan keyin Qo`qon taxtiga chiqqan Umarxon hukmronligi davrida ham Gulxaniyning turmushida hech qanday o`zgarish bo`lmadi. Gulxaniy avval adashib, turmushim yaxshi bo`larmikan, qornim nonga to`yarmikan, degan o`y-umidlar bilan Umarxon saroyidagi maddoh shoirlar guruhiga qo`shiladi. Xonni maqtab qasida va g`azallar yozadi. Qasidalarida Umarxonni ko`klarga ko`tarib maqtadi, xonga unda bo`lmagan yaxshi sifatlarni taqdi, uni fuqaroparvar, adolatparvar, zulm va haqsizlikka xotima beruvchi kishi qilib tasvirladi va bu bilan xonni ana shunday ijobiy xislatlar egasi bo`lishga da`vat etdi. Ammo Umarxon saroyidagi fisqu-fujurlar, munofiqliklar, xon va uni o`rab olgan arkoni davlat tayanchlari tomonidan xalq boshiga keltirilgan qora kunlar Gulxaniydek xassos shoirning saroy ahliga bo`lgan munosabatini o`zgartirib yubordi: endi u ba`zan ixtiyoriy ravishda va ba`zan payravlik qilib shohni ta`riflashdan chekinadigan bo`ldi, o`z e`tirozlarini bildira boshladi. Gulxaniy adabiy merosini, asosan, ikki turdagi asarlar – forsiy va turkiy tillardagi lirik she`rlari hamda “ Zarbulmasal ” tashkil etadi. Shoir, “ Zarbulmasal ”

dagi singari, lirik she`rlarida ham o`ta an`anaviylik va kitobiylikdan qochgan, xalqona soddalikka intilgan: Va`dalar qilib erding: “ Shod etay sani g`amdin ” , Ushbu g`amda jon berdim, qani ahdu paymonlar?! San nechuk paridursan, topmadim so`rog`ingni, Kezmisham quyon yanglig` vodiyu biyobonlar. Gulxaniyni qon tortdi – azmi ko`yi yor etti, Qatl etarga mijgonlar chekti tig`i uryonlar. Azbaroyi tushunarli va samimiyligidan ushbu g`azalni bugungi muxlislar ham bemalol mutolaa eta oladilar. Zullisonaynlik bobida shoir shunday mahorat qozonganki, zamonasining zabardast g`azxalnavisi va amir Umarxon Amiriy bilan ham forsiy g`azalchilikda bellasha olgan. Masalan, Amiriy g`azallaridan birida shunday bayt bor.: Amir kishvari har`am, livoyi adl dar dastam Ki, miftohi dari fathu zafar boshad dar angushtam. Mazmuni: “ Men shariat mamlakatining amiri ekanman va adolat bayrog`i mening qo`limda ekan, zafar va g`alaba eshigining kaliti mening barmoqlarimda bo`lmog`i tayin ” . Gulxaniyning shu g`azalga javoban yozilgan g`azali uning o`z dunyoqarashi va sarguzashtlari ifodasi bilan yo`g`rilgan. Lekin badiiylik jihatidan Amiriy g`azaliga aslo izoh bermaydi: Ba izzu davlat sulton Umar nozamki, dar ahdash, Ba farqam toji iqbol ast chun noxun bar angushtam… Hunar har chand injo metarovad az har angushtam, Zi baxti noraso kore nadorad bo zar angushtam. Ba xushki rondaam kishtiyu umre zindaam, Jur`at, Nasshud z-in bahri behosil sari mo`ye tar angushtam. Mazmuni: “ Men sulton Umar davlati bilan faxrlanaman, chunki uning zamonasi zayliga binoan, barmog`imdan hunar tomadi, ammo baxtimning norasoligidan barmoqlarimning oltin bilan ishi yo`q. Tiriklik umrim kemasini quruqlikka tomon

haydadim, ey Jur`at. Oqibatda, bu hosilsiz ummondan barmog`im boshimning biror tukicha ham bo`lmadi ” . Hukmdorning faxriya g`azaliga javoban o`zining ayanchli qismati va afsus–nadomati singdirilgan g`azal bitishi ham uning otashinlik hamda jur`at nishonasi edi. Gulxaniyning “ Zarbulmasal ” asari XVIII-XIX asrlar o`zbek nasrining nodir namunasidir. Mazkur asar xalq ertaklari taxlitida yozilgan mukammal mazmunli o`tkir satirik asardir. Gulxaniy o`zining bu asarida xalqning mazmundor maqollari, hikmatli so`zlari va qochiriq gaplaridan mohirlik bilan foydalandi. U feodal hukmdorlar va ularning laganbardorlarini, saroy ahlining yaramas kirdikorlarini majoz yo`li bilan o`tkir satira ostiga oladi. Chunki u mehnatkash xalqning og`ir, mashaqqatli hayotini o`z ko`zi bilan ko`rdi, saroy bazmlari, keti uzilmas mayparastliklar xalqni talash hisobiga bo`lishini payqad va bunday salbiy ishlar uning ko`zini ochdi. Natijada, unda saroy ahliga nisbatan nafrat hissi tobora oshib bordi. Ammo shoir sharoitga ko`ra, hukmron doiralardan noroziligini va nafratini ochiq-oydin ifodalay olmas edi. Shuning uchun majoziy shakldagi “ Zarbulmasal ” asarini yozishga kirishdi. Asarda shoirning maqsadi, hayotga, uni o`rab olgan muhitga, hokim tabaqalarga bo`lgan munosabati to`g`ridan-to`g`ri ifoda etilmay, balki hayvonlar, qushlar va shunga o`xshash majoziy obrazlarning tasviri orqali ifodalandi. Shoir shu zaylda o`zi yashagan zamon uchun aniq va xarakterli voqea- hodisalarni, ularga o`zining munosabatini, qarashlarini tasvirlaydi. Muallif o`z masallarida majoziy obrazlar orqali o`sha davrdagi humron sinf vakillarini fosh qiladi, mamlakatga xarobalik, xalqqa qapshshoqlik keltirgan o`zaro feodal urushlarga qarshi ommaning noroziligini ifodalaydi. Gulxaniy o`z zamonasida sodir bo`layotgan talon-tarojlik, xalqni qiynash, ortiqcha soliqlar solish kabi voqealarni ochiqdan-ochiq yoza olmas edi. U buni faqat ertak yo`li bilan amalga oshirish mumkin ekanligini tushunadi. Shuning uchun Yapaloqqush va Boyo`g`lining bir-biriga quda bo`lishi voqeasini keltiradi. Bu ikki quda to`y bahonasi bilan mamlakatni xonavayron qiladi. Yozuvchi Ko`rqush, Hudhud, Kulonkir sulton, Sho`ranul, Malik Shohin va Kordonlarning

bir-birlariga aytgan masallari, hikoyalari orqali asarning g`oyaviy mazmunini ochadi. Yapaloqqush va Boyo`g`lilar yuqori tabaqa vakillari. Ularning xatti-harakatlari ochko`z va qonxo`r bo`ri, aldamchi va shayton tulkilarga o`xshaydi. Bularning o`y-fikrlari, yurish-turishlari shumlik, shahar va qishloqlarning vayron bo`lishi uchun bayramdir. Asarda Yapaloqqush bilan Boyo`g`lining quda-anda bo`lishi, Yapaloqqushning o`g`li Kulonkirga Boyo`g`lining qizi Gunashbonuning olib berilishi sarguzashtlari majoziy, o`tkir hajviya tarzida tasvirlanadi. Gulxaniy qushlarning o`zaro murakkab munosabatlari asosida o`z davri ijtimoiy hayotining tanqidiy manzarasini yaratadi. Asarning “ Zarbulmasal ” deya nomlanishiga sabab, unda yozuvchi xalq tilidagi maqol va masallarni tasvirlayotgan hayotiy voqealarga mutanosib ravishda zarblash usulida ish tutgan. “ Zarbulmasal ” mundarijasiga “ Toshbaqa bilan Chayon ” , “ Tuya bilan bo`taloq ” , “ Maymun bilan najjor ” kabi masal va 400 dan ortiq maqol, talay xalqona iboralar voqealar izchilligiga singdirib yuborilgan. “ Zarbulmasal ” badiiy asar bo`lishi bilan birga, mumtoz nutqiy xazina hamdir. Undagi «tesha tegmagan» iboralar va mazmundor maqollardan bugungi adabiy tilimizni boyitishda ham foydalanish mumkin. Umuman, jamiyat tushkun bir jarayonni boshidan kechirganiga qaramay, bu davrda ko`plab y etuk san`atkorlar etishib chiqdi, ulkan ma`naviy meros maydonga keldi. Zotan, so`z san`atkorlari faqat o`zi yashab turgan zamon nafasi bilan emas, balki porloq kelajak orzulari bilan yashab ijod etadi. Gulxaniy XIX asrning birinchi yarmida vafot etdi. “ Zarbulmasal ” asari haqida nimalarni bilasiz? Yuqorida ta`kidlab o`tilganidek, Gulxaniy lirik she`rlari va “ Zarbulmasal ” nomli etuk prozaik asari bilan tanilgan talantli adibdir. Bizgacha uning o`zbek va tojik tillaridagi 12 g`azali, Qo`qon xoni Amir Umarxonga bag`ishlangan 1 qasidasi va “ Zarbulmasal ” asari etib kelgan. 1822-yilda Gulxaniy mashhur “ Zarbulmasal ” asarini yozadi.

Gulxaniyning “ Zarbulmasal ” asari majoziy timsollar – Yapaloqqush va Boyo`g`li o`rtasidagi qudachilik mojarolari orqali turli toifadagi, har xil fe`l- atvordagi tabaqalar, kishilar munosabatini, mamlakatdagi vayronagarchilikni tasvirlaydi. “ Zarbulmasal ” da qushlar o`zaro masal, maqol, matal va hikmatli so`zlarni keltirish orqali mavjud haqiqatni ifodalaydi. Mazkur asar 1980-yilda alohida kitob holida nashr etildi. “ Zarbulmasal ” xalq og`zaki ijodi durdonalari-maqol, masal va hikmatli so`zlar asosida yaratilgan. Asarning maroqli syujetini tashkil etgan qoliplovchi hikoya xalq ertaklariga o`xshab ketadi. Undagi Yapaloqqush hikoyasiga bir necha mustaqil syujetli masala qoliplash yo`li bilan bog`lanib keladi. Gulxaniy Yapaloqqush bilan Boyo`g`lining bir-biriga quda bo`lish voqeasini bayon qilish orqali o`sha zamon uchun xarakterli voqea-hodisalarni va ularga o`z munosabatini aks ettiradi. Yozuvchi asardagi Yapaloqqush, Boyo`g`li, Ko`rqkush, Hudhud, Kulonkir sulton, Sho`ranul va Kordonlarning bir-biriga aytgan masalalari, maqollari, hikoyalari orqali asarning g`oyaviy mazmunini ochadi. “Z arbulmasal ” ning personajlari, asosan, qushlarning kinoyaviy-allegorik obrazlaridan iboratdir. O`z davr voqealarini majoziy usulda badiiy ioda etgan axloqiy-pandnoma va tanqidiy-hajviy yo`nalishdagi “ Zarbulmasal ” asari Gulxaniyga favqulodda shuhrat keltirdi. Unda ijtimoiy hayot muammolari, turli toifadagi odamlar o`rtasidagi munosabatlar, xalq turmush tarzi va udumlari haqida majoziy uslubda so`z yuritiladi. Insonga xos xususiyatlar boshqa jonli va jonsiz narsalarga ko`chirib tasvirlansa, majoziy asar deyiladi. Gulxaniy ham, qizim, senga aytaman, kelinim, sen eshit qabilida qushlar misolida o`z davri voqeligi manzaralarini tasvirlaydi. Toju taxt talashlari, mamlakat urushlar natijasida yurt vayron, xalq xarob bo`lgan. Buxoro va Qo`qon xonliklari o`rtasidagi munosabat yomon bo`lib, ular o`zaro urishib yurganlari uchun ham asarda Buxoro go`yoki vayronalarga boy muzofot singari tasvirlansa-da, Qo`qon ham undan obod emas edi. Adib aytmoqchi, xonning atrofini Boyo`g`li, Yapaloqqush, Ko`rqush, Kordon, Kulonkir sulton kabi yomon odamlar o`rab olgan. “ Holo, bu turg`onlaring navola do`stlari, piyola

hariflari, taom emakka hozir, maslahatga aqli qosir ” . Bu ketishda mamlakat vayronaga, shoh uning ustidagi Boyo`g`liga aylanib qolishi hech gap emas. Gulxaniyning yirtqich va asosan, tunda ov qiladigan qushlarni o`z asariga qahramon qilib olishida nozik ishora mavjud. Shuning uchun Ko`rqush tilidan nasihat qiladi: “ Ulug`ni borgohinda xiradmandi donish va aqli xiradi bohush har qancha ko`b bo`lsa ham, oz bo`lur. Xususan, podshohi odilg`a uch toifadin guzir yo`qdur: avval, odamni boamalki, podshohning oxiratlik asbobini tarabdudida bo`lsa. Ikkinchi vaziri sohibi ra`ykim, podshohning dunyolik yarog`ini tarabdudida bo`lsa. Uchinchi, munshiyi rostnavis, qalamzanu nigohdoru shamshirzan bo`lsa ” . “ Zarbulmasal ” arabcha “ zarb ” va “ masal ” so`zlarining qo`shilishidan hosil bo`lgan bo`lib, «masallar yig`indisi» ma`nosini beradi. Masal so`zi o`tmishda biz hozir qo`llaydigan maqol ma`nosida ishlatilgan. Zarbulmasal so`zga maqol qo`shib gapirish, o`xshashi va dalilini keltirish ma`nolarini ham anglatadi. Zarbulmasal bo`lish – el og`ziga tushish, afsona bo`lish, mashhur bo`lish ma`nolarida ham keladi. Ma`lum bo`ladiki, Gulxaniy o`z davri va zamondoshlarini asarda zarbulmasal qilgan. Asar qahramonlari o`z nutqlarida vaziyatga mos ko`plab maqollarni keltiradilar, to`g`rirog`i, maqollar yordamida gapiradilar. Shu bilan birga, ular bir-birlariga turli masala va hikoyatlarni aytib beradilar. “ Zarbulmasal ” da 400 ga yaqin maqol, matal, naql va 15 dan ortiq katta-kichik masal va hikoyat mavjud. Bu muallifning xalq hayoti, turmush tarzi, an`ana va marosimlari, og`zaki va yozma adabiyotni chuqur bilganligidan dalolat beradi. U mashhur hind eposi “ Kalila va Dimna ” , Abdurahmon Jomiyning “ Silsilat uz- zahab ” asarlari, shuningdek, Sa`diy Sheroziy, Hofiz Sheroziy, Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy, So`fi Olloyor kabi ulug` so`z ustalari hikmatlaridan ham mahorat bilan foydalangan. Bularning barchasi asarning ta`sirchanligi va o`qimishliligini oshirgan.

“ Zarbulmasal ” ning g`oyaviy mazmuni va obrazlari xususida nimalarni bilasiz? “ Zarbulmasal ” majoziy asar bo`lishiga qaramay, unda XIX asr muhiti voqealari tasvirlanadi. Yozuvchi bu asarida o`zaro o`sha davrda bo`lib o`tayotgan urushlarning dahshatli oqibatlarini ochib tashlaydi. Asarda bu kabi urushlarning el-yurtga keltirgan qashshoqlik va xarobaliklari xarakterli tafsilot va imo- ishoralarda yorqin aks ettirilgan. Yapaloqqush o`zaro to`qnashuvlarda boyligi qo`ldan ketgan, qo`rg`oni buzilgan, Gulxaniy aytganidek, «oti ulug`, suprasi quruq» boylarning kinoyaviy obrazidir. Buni biz dastlab uning xatti-harakatlarida va atrofdagilar bilan munosabatida kuzatamiz, chunonchi, u o`g`liga Kulonkir sulton deb balandparvoz nom qo`yadi. Yoki Boyo`g`liga quda bo`lmoqchi bo`ladi, o`zini katta tutib “ Har qanchalik qalin bo`lsa topilur ” , deb maqtanadi. Yapaloqqushning tushkunlikka uchragan “ usti yaltiroq, ichi qaltiroq ” boylarning kinoyaviy obrazi ekanligi, atrofdagilar, jumladan, unga qarshi qo`yilgan Ko`rqush bilan muomalasida ham yaqqol ko`rinadi: Ko`rqush sovchilikka ketayotganida Yapaloqning maqtanchoqliga qarshi “ Bor maqtansa – topilur, yo`q maqtansa – chopilur ” , “ Chumchuq semirsa botmon bo`lurmi? ” kabi maqollarni keltiradi. Yapaloqqush “ …bolamning asbobi kulonkirligi minqori bilan changalidan ma`lum va ravshan emasdurmu? ” degan so`zlar bilan o`ziga o`xshash boylarning zo`ravonligiga ishora qiladi. Lekin bu o`rinda ham Ko`rqush Yapaloqning quruqligini fosh etib, “ Chuchvarani xom sanabsan ” , “ Halvo degan birla og`iz chuchimas ” , “ Oti ulug`-suprasi quruq ” , “ Uyida chaksa uni yo`q, tom boshida qo`sh tandir ” , “ Sichqon sig`mas iniga, g`alvir bog`lar dumiga ” degan iboralar senga mos keladi, deydi. Shunday qilib, Yapaloqqush misolida o`sha davrdagi boylarning shuhratparastligi, ochko`zligi, maqtanchoqligi ochib tashlanadi. “ Zarbulmasal ” xalq orasida “ Yapaloqqush hikoyasi ” nomi bilan mashhur bo`lib, qissaxonlik kechalarida uni eshitgan shinavandalar asarning chuqur hayotiy mazmuniga qoyil qolishgan. Uning qisqacha mazmuni quyidagicha:

Farg`ona iqlimida Qayqubod degan podshohdan qolgan bir vayrona bor edi. Unda yashovchi Boyo`g`lining Gunashbonu ismli qizi bo`ladi. Shu atrofda manzil tutgan Yapaloqqush uni o`g`li Kulonkir sultonga olib bermoqchi bo`lib, Ko`rqushni sovchilikka yuboradi. Ko`rqush yo`lda Hudhudga duch kelib, o`zaro munozara qiladi. Keyin Kulonkir sulton bilan gaplashib oladi. Boyo`g`linikiga kelsa, u qarindoshlari bilan kengashib, so`ng javob bermoqchi bo`ladi. Buni yaxshilikka yo`ygan Yapaloqqush do`sti Sho`ranul degan qarg`a orqali qushlar shohi Malikshohindan suyunchi oladi. Malikshohin o`zining pahlavoni bo`lmish Kulonkir sultonning to`yini podshohlik hisobidan o`tkazib bermoqchi bo`lib, o`z xazinachisi Kordonni to`y xarajatlarini aniqlash uchun Boyo`g`linikiga jo`natadi. Boyo`g`li qizining qaliniga mingta vayrona so`raydi. Kordon Umarxon davrida mamlakat obod bo`lib, vayronalar kamaygani, shuning uchun uning sonini 600 taga tushirishni so`raydi. Boyo`g`li ko`nmagach, ortiga qaytib ketadi. Uni eshitgan Ko`rqush oting Kordon – ishbilarmon bo`lsa-da, aslida qo`lingdan hech ish kelmas ekan deb, o`zi Boyo`g`lining yoniga kelib, Qo`qondan topilmasa ham, mingta vayronani Buxoro muzofotidan topib berishga va`da beradi. Shundan keyin dabdabali to`y qilib, kelin-kuyov murod-maqsadlariga etadilar. Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, mazkur to`y bo`lishidan oldin Ko`rqush sovchilikka borgan edi. U sovchilikka keta turib yo`lda Hudhud (popishak) ga duch keladi. Ko`rqushning Boyo`g`lining qiziga sovchilikka boryotganini fahmlagan Hudhud unga: “ …qo`lidan kelmas ishga uringan… maymunga o`xshab rasvo bo`lma ” , - deydi. Shu o`rinda Gulxaniy “ Maymun bilan Najjor ” masalini voqeaga bog`lab keltiradi. “ Hunar-zar ” deb, Najjorning ishini davom ettirmoqchi bo`lgan Maymunning dumi yog`ochning orasiga qisilib qoladi, qutulmoqning ilojini topolmay sharmanda bo`ladi: Ketdi hunar shavqi bila g`ussasi, Tushdi yag`och ayrisig`a dumchasi.

Bal keynidin bo`ldi tutulmoqlig`i, Mumkin emas o`ldi qutulmoqlig`i. Odami jinsida yo`q qissasi, Qoldi aning dumchasining hissasi. Gulxaniy kishilarni bilim va hunar o`rganishga, o`z kasbini to`liq egallashga chaqiradi: Aydi: «Ulus ichra bu bir kasbdur, Kasbni boshina kiysang nasbdur». Bu fikr qissadan hissa tariqasida uqtiriladi. Gulxaniy “ Maymun bilan Najjor ” masalida hunar va hunar ahlini ulug`laydi, qo`lingdan kelmaydigan ishga aslo urinib kulgi bo`lma, ko`r-ko`rona birovga taqlid qilib falokatga yo`liqma, degan fikrni maymunning qismati orqali ko`rsatadi. Najjor juda aqlli va mohir hunarmand sifatida tasvirlanadi. U ijtimoiy-foydali mehnat bilan shug`ullanishni har narsadan yuqori qo`yadi. Gulxaniy Najjor va uning mehnatini, duradgorlik mahoratini tasvirlar ekan, hattoki, Maymun ham mehnatga muhabbat bilan qaraydi, hunarga va hunar egasiga uning havasi keladi, degan fikrni olg`a suradi. O`z navbatida, Ko`rqush ham Yapaloqqush uni majbur qilib sovchilikka yuborayotganini ta`kidlamoqchi bo`lib, “ Sen tevaning bo`tasi onasi birla munozara qilganidan bexabarga o`xsharsan ” , deydi va “ Tuya bilan Bo`taloq ” masalini hikoya qiladi. Bunda sorbon tuyani cho`ktirganda bo`talog`i onasiga y etib olib, uning ilgarilab ketganidan ranjib: Bo`zlanib aydi: - Ayo berahm onam, Kuydi-yu, yondi-yu tutoshti tanam. Asta-asta yursang, bo`lg`ay na g`am, Siyna sutidin emayin dam-badam, deydi.

Holbuki, ona tuya bo`talog`ining oh-zoriga qaramay, tuyakash- sorbonning qistovi bilan tez yurishga majbur edi. Tuya bo`talog`iga: - Ko`rki, burunduq kishining qo`lida, Bu kishining ko`zlari o`z yo`lida. Menda agar zarra kabi ixtiyor Bo`lsa edi, bo`lmas edim zeri bor, deb ixtiyori o`zida emasligini tushuntiradi. Tuyaning majoziy obrazi misolida muallif erku ixtiyoridan mahrum etilgan kishilarning alamli qismatini aks ettirgan. Mehnatkash xalqning og`ir hayoti va mehnati, huquqsizlikgi va nochorligi, bir so`z bilan aytganda ayanchli qismati “ Tuya bilan Bo`taloq ” da o`ziga xos badiiy tasvirga ega. Gulxaniyning tasvirlashicha Tuya hayotda ezilgan, tutqun, erksiz, og`ir mehnat bandasi hamda qul qismatiga mahkum etilgan mehnatkashlarning majoziy obrazidir. Bo`taloq esa, ona sutiga ham to`yolmay, og`ir, mashaqqatli hayot kechirgan, och-yalang`ochlikda, muhtojlikda yashagan erksiz mehnatkash bolalarning timsolidir. Shunday qilib, Yapaloqqushning Boyo`g`liga quda bo`lish mojarosi qoliplovchi hikoya bo`lib, Gulxaniy “ Maymun bilan Najjor ” hamda “ Tuya bilan Bo`taloq ” kabi mustaqil syujetli masallarni asosiy (qoliplovchi) voqeaga ustalik bilan bog`lab keltiradi. Shu tarzda, ertaklarda bo`lganidek, hikoya ichida hikoyalarning san`atkorona kompozitsiyasi qoliplash san`ati deyiladi. Bu esa muallifning mahoratidan dalolat beradi. Buni biz syujetning yanada rivojlantirilishi misolida ham ko`ramiz: “ Alqissa, Ko`rqush yiqila-surila Kulonkir sulton dargohiga ravona ” bo`ldi. Kulonkir sulton usti yaltiroq, ichi qaltiroq amir-amaldorlarning kinoyaviy obrazidir. Asarda Kulonkir sultonning zo`ravonlik bilan el-yurtni talab orttirgan boyliklari hisobiga shohona saroy qurib, tashqi dabdaba va zeb-ziynatga berilishi qattiq tanqid qilingan. Ko`rqushga “ ilgarigi mehmondin qolg`on ” sarqit oshni tortishi Kulonkirning o`ta pastkashligidan dalolat beradi. Ko`rqush – “ Osh egasi

bilan totli ” desa, Kulonkir tortinmay: “ Bir y emog`lik qildikim, tabaq tubiga tushdi ” . Shuning o`zi uning quruqligi va ochko`zligiga dalildir. Muallif Kulonkir sulton toifasidagi hukmron doiralarga “ oshxo`ri jomadaronlar ” deb haqqoniy baho beradi, ularning noshudligi va layoqatsizligini “ taom y emoqqa hozir, maslahatga aqli qosir ” degan lo`nda iborada aniq va ravshan ifodalaydi. Bunday toifadan yaxshilik kutish mumkin emasligini bayon qilib: “ Bu toifaning oz xizmati, ko`p minnati bo`lur, har kim bu toifadan muruvvat tilabdur, go`yo tol yog`ochdin zardolu tilabdur! ” - deydi. Bu bilan Gulxaniy sultonlar el-yurt manfaatini o`ylashdan uzoq turishlarini uqtiradi. Boyo`g`li ham asardagi tushkun boylarning kinoyaviy obrazidir. U o`zini Qayqubod xarobalarining podshosi deb hisoblaydi. U mol-dunyoga o`ch. O`z mulki (chordevori) bilan qanoatlanmay, yana yangi joylarni egallab olmoqchi bo`ladi. Chunonchi, u avval o`zidan ko`ra martabasi pastroq Yapaloqqush bilan quda bo`lishdan nomus qilsa ham, qalinning ko`ngildagidek bo`lishini eshitib, qizini berishga ko`nadi. Qalin voqeasi bilan yozuvchi Boyo`g`lini faqat mustabid feodal ekanligini emas, balki qizini mol-dunyoga sotgan shafqatsiz, bemehr ota ekanligini ham fosh etadi. Yozuvchi Boyo`g`lining ziqnaligini sovchilikka borgan Ko`rqush tilidan ochib tashlar ekan, “ Ko`rqush ko`rdikim, Abdurahim sudxo`r baqqol mumsikdek ko`p xasisdur, agar ming chordevordan bir chordevor kam bo`lsa, o`ttiz tishini sindirur… ” , - deydi. Sho`ranul o`ta firibgar mulozim (kichik amaldor) larning kinoyaviy obrazidir. Muallifning ta`riflashiga qaraganda: “ Sho`ranul qushlar ko`ziga go`l, o`z ishiga pishiq, haromzodai tarror, o`g`ri mishiq, xarifi ayyor, har murda ustida tayyor, yigirmaning beshini mustahiqqa berib, o`n beshini qo`ynig`a urgan, tumshug`i Zokirboy jomafurushning tumshug`iga o`xshar ekan ” . Asardagi kinoyaviy obrazlar qarama-qarshi qo`yish priyomi bilan o`zaro bog`lanib keladi. Masalan, Malik Shohin Yapaloq nomasini topshirgan Sho`ranulga: “ Seni yubormasa bo`lmasmudi? ” deb uni kamsitsa, Qarg`a ham

Malik Shohinni tanqid qilib: “ Ey podshohi olam panoh, o`zlari ma`no poyasidan bebahra ekanlar ” , - deydi. Kordon – Malik Shohinning xazinachisi, Turumtoy esa uning xizmatchisidir. «So`z kelganda jilov saqlamay ro`baro` etguvchi» Turumtoy Kordonga qarshi qo`yilgan: “ Siz o`z nafsingizni bitkazing, yo sulton amrin… Ikki suyuklik bir ko`ngilga sig`mas ” , desa, “ Sen kamsafarlikdin bu so`zlarni aytding ” , - deb “ Toshbaqa bilan Chayon ” masalini bayon qiladi va “ Yaxshi rafiq birla safar qilsang, saodat toparsan va yomon rafiq birla shaqovat ” degan fikrni isbotlaydi. Gulxaniyning “ Toshbaqa bilan Chayon ” masalida bir-biriga zid va qarama- qarshi ikki obraz berilgan: Toshbaqa-aqlli, farosatli, safarlarda ko`p yurib, ancha tajriba orttirgan, insofli, sodiq va qadrdon do`st timsoli. U o`z hamrohi Chayonning suvdan o`ta olmasligini bilgach, unga yordam qo`lini cho`zadi. Lekin u Chayonning xiyonatini ko`rgach, uni halok qiladi. Gulxaniy bu masali orqali Chayonga o`xshagan odamlar bilan do`st va hamroh bo`lmaslikka, kishi o`zini va taqdirini o`shanday kishilarga topshirib qo`ymaslikka chaqiradi. Chayon butun umri davomida birovlarga yomonlik qiladigan, ularga ziyon- zahmat etkazadigan, yaxshilikni bilmaydigan, yaxshilikka yomonlik qaytaradigan, xiyonatkor toifalarning ramziy obrazidir. Yo`lda Chayonga hamroh bo`lib qolgan Toshbaqa ro`baro`laridan chiqqan suvdan suzib o`tgach, hamrohiga yordam berishni lozim topib: “ Ey birodar, seni daryodan o`tkazib qo`ygani keldim, ustimga min, lekin bejo harakat qilma, o`z joningga jabr qilasan ” , - desa ham, Chayon: “ Har kim o`z maslahatini o`zi bilur ” , - deb Toshbaqaning orqasiga minib borar ekan, bejo harakat qila boshlaydi va: “ Sen bilmaysanmi Chayonning muddaosi, xoh do`stning ko`ksiga, xoh dushmanning orqasiga bo`lsin, nish urishdir ” , - deydi. Yaxshilikka yomonlik qilgan Chayonning razilligidan g`azablangan Toshbaqa bir sho`ng`ib, Chayonni suvga cho`ktirib yuboradi. Gulxaniy bu masal orqali kishilarni xushyorlikka, zolimlarga qarshi qattiqqo`l, sezgir, shafqatsiz bo`lishga undaydi; do`stga do`st, dushmanga ayovsiz bo`lish kerakligini uqtiradi. Masalda bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan ikki xarakter

gavdalanadi: bulardan biri – Toshbaqa rahmdil, kishilarga yaxshilik qiluvchi, ulardan yordamini ayamaydigan, dushmanga shafqatsiz kishilar obrazidir. Chayon esa yaxshilikka yomonlik qiluvchi, to`g`ri kelgan kishiga ozor beruvchi Chayonsifat kishilarning achchiq kinoyaviy obrazidir. Gulxaniy olimlik, donishmandlik da`vo qilgan, aslida o`taketgan savodsiz, har bir so`zida xatoga yo`l qo`yadigan din ahllarini ham savalagan. Bu hol Kordon bilan Boyo`g`lining munozarasida ham yaqqol ko`rinadi: «Anda Boyo`g`li aydi: “ Siz aytgan Muhammad Amin muftidirki, mudom har ishda o`zidan bemaza va befahm va beidrokroq odamga maslahat qilur erdi. Xoh forsiy, xoh arabiy, har kitobki bitsa, sahv va g`alatdin xoli emas erdi, bovujudi bu hama noqisligi birla o`zini hammadin mullo va donishmandi ro`zg`or ko`rar erdi… ” Gulxaniy yengil kulgi bilan Yodgor po`stindo`zning o`z kasbini yaxshi egallamagani holda maqtanchoqlik qilishidan ham kuladi. “Zarbulmasal” da Xolboqi misgar, eshon kalla, Niyozcha og`alik, Otaboy amin, mullo Sodiq va boshqa bir necha kishining nomi bilan bog`liq lavhalar borki, yozuvchi ular orqali o`sha zamondagi hukmron doiralarga xos bo`lgan tekinxo`rlik, zo`ravonlik, qalbakilik, munofiqlik, xushomadgo`ylikni qattiq qoralaydi. Masal haqida o`z fikr-mulohazalaringizni bildiring . Biz Gulxaniyning “Zarbulmasal” asaridagi syujet (voqea) ipiga san`atkorona bog`lanib kelgan va har birini mustaqil asar deyish mumkin bo`lgan “Maymun bilan Najjor”, “Tuya bilan Bo`taloq”, “Toshbaqa bilan Chayon” masallarida “qissadan hissa” tariqasida axloqiy-ta`limiy fikr va ma`nolar ifodalanganini ko`rib o`tdik. Masal tuzilishi jihatidan xilma-xildir: ba`zi masallar she`r bilan yozilsa, ayrimlari nasriy yo`l bilan yoziladi. Chunonchi “Maymun bilan Najjor” she`riy formada, “Toshbaqa bilan Chayon” nasriy usulda yozilgan. Obraz badiiy asarning o`ziga xos xususiyatidir. Masalda ko`rib o`tganimizdek, maymun, tuya, bo`taloq singari hayvonlar, toshbaqa, Chayon kabi jonivorlarning majoziy-kinoyaviy obrazlari ma`lum bir ijtimoiy ma`noni bildiradi. Masalan,

toshbaqa bilan Chayon obrazida fe`l-atvori bir-biriga zid kishilar ustida bahs yuritgan yozuvchi, toshbaqaning harakati orqali bir-biriga yordam, do`stlik, hamkorlik, mehr-shafqat singari insoniy tuyg`u va fazilatlarni ma`qullasa, Chayonning nojo`ya qilmishida insoniy qiyofasini yo`qotgan, kishilik jamiyati uchun tamomila zararli bo`lgan yaramas fe`l-atvorni fosh etgan. Gulxaniy bunday kishilardan nafratlanib, do`st bilan dushmanni ajrata bilish, dushmanga o`z vaqtida qaqshatqich zarba berishga chaqiradi. Insonparvar kishi sifatida tasvirlangan toshbaqa tomonidan cho`ktirib yuborilgan Chayonning halokati misolida masalning g`oyaviy mazmuni ochiladi. Gulxaniy yovuz xoinlar mahv etilishi muqarrar degan xulosa chiqaradi. Masaldagi bunday ibratli fikr va xulosalar qissadan hissa deyiladi. Qissadan hissa, ko`rib o`tganimizdek, ko`pincha, masalning oxirida, ba`zan esa boshida keladi. Gulxaniy “Zarbulmasal” asarini yozishda xalq og`zaki ijodidan unumli foydalanganmi? Mehnatkatkash xalq hayotini yaxshi bilgan hajviy asarlar muallifi Gulxaniy xalqning orzu-umidlarini, uning og`zaki ijodini juda yaxshi bilar edi. U o`zbek va tojik tillaridagi bir qancha maqol, masal va hikmatli so`zlardan san`atkorlarga xos badiiy mahorat bilan ijodiy foydalandi. Keltirilgan barcha maqollar asarning g`oyaviy mazmunini ochishga yordam beradi. Masalan, Yapaloqqushning o`g`liga o`z qizini berishni lozim ko`rmagan Boyo`g`li sovchi bo`lib kelgan Ko`rqushga qarab shunday deydi: “Sen menga nasihat o`qig`ali keldingmu?”. “Anglamay so`zlagan og`rimay o`lar…” Gulxaniy xalq og`zaki ijodi materiallarini qayta ishlash bilan birga, uning g`oyaviy yo`nalishini, shakli, uslubi va badiiy xususiyatlarini to`la saqlab qolishga intiladi. Shuningdek, ayrim maqollarni ko`chma ma`noda ham qo`llaydi. Bu esa istiora yoki metaforik iboralardir. Masalan, “Tikansiz gul, sadafsiz dur, mashaqqatsiz hunar bo`lmas” iborasi bir ishni bitkazish uchun mashaqqat chekishga to`g`ri keladi, degan ma`noda ishlatilgan.

Gulxaniy “Zarbulmasal”da ijodiy foydalangan ko`pgina maqol, matal, masal, hikmatli so`zlar ham xalqimizning jonli tilida va yozma adabiyotida qo`llaniladi. Bu maqollarda kishilarning mehnatsevarlik, har bir masalaga aql-idrok bilan yondashish, to`g`rilik, sofdillik, sabotlilik kabi ajoyib fazilatlari ulug`lanadi. Masalan, “Bugungi ishni ertaga qo`yma”, “Uyat o`limdan qattiq”, “Evi bilan so`zlaganning qurboni bo`l”, “Yolg`on masal turmas», “Bo`ynida illati borning oyog`i qaltirar”, “Yaxshi bilan yurding – etding murodga, yomon bilan yurding - qolding uyatga” kabi o`rinli qo`llangan maqollar xalq donoligini ifodalab keladi. Maqollar “Zarbulmasal”ning tilini boyitib, uning g`oyaviy-badiiy qimmatini, shiradorligini oshirishga xizmat qiladi. Maqollarga juda katta e`tibor bergan Gulxaniy o`z asarlaarini “Zarbulmasal” deb nomlaydi. Zarbulmasal maqol demakdir. Maqol xalq og`zaki ijodining eng ixcham, lekin nihoyatda sermazmun janridir. U xalqning ko`p yillik tajribasi natijasida orttirgan donishmandligini namoyish etadi. Umuman, maqol va hikmatli so`zlar, A.M.Gorkiy aytganidek, xalqning o`ziga xos hayotini, tajribalarini namunaviy yo`sinda ifodalaydi. Gulxaniy “Zarbulmasal”da: “Ammo roviylar andoq rivoyat qilurlarkim”, “Bor erdi Farg`onada bir sorbon”, “Murod-maqsadlariga etdilar” kabi xalq rivoyatlari va xususan, ertaklar, qissalarga xos an`anaviy muqaddima va xotima gaplardan juda o`rinli foydalangan. Bu esa asar tili va uslubining sodda va maroqli bo`lishiga xizmat qilgan. Yozuvchi “Zarbulmasal”da aksar xalq og`zaki ijodiga xos bo`lgan saj, ya`ni nasriy ifodaning qofiyalanishidan ham foydalangan. Misol uchun “Farosatning oyog`i oqsoq”, “Tevadek yegani sho`ra va yantoq”, “Oyog`idan osilgan sutqoq, oqqushga o`xshagan Jalol bo`qoq…” kabilarni eslatib o`tamiz. Bunday prozada vazn bo`lmasa ham, lekin ichki qofiya mavjud. Prozadagi bunday qofiya saj deyiladi.

Shunday qilib, satirik yozuvchi Gulxaniy “Zarbulmasal”da xalq og`zaki ijodi imkoniyatlaridan unumli va o`rinli foydalanish bilan o`z asarining g`oyaviy-badiiy jihatdan pishiq va xalqqa manzur bo`lishiga erisha oldi. Gulxaniy asarlarining tili va badiiy vositalari haqida nima deya olasiz? Gulxaniy asarlari faqat g`oyaviy mazmuni bilangina emas, balki badiiy tili va uslubi bilan ham o`sha muhitdagi adabiyot vakillari ijodidan keskin farq qiladi. Chunki Gulxaniy asarlarining, ayniqsa, “Zarbulmasal”ning tili o`sha vaqtlardagi jonli xalq tiliga yaqin bo`lishi bilan diqqatga sazovordir. Gulxaniy xalq ommasiga manzur bo`lgan asarlarini yozishda faqat xalqning jonli tili va og`zaki ijodiyotiga tayanib qolmadi, balki o`zbek mumtoz adabiyoti vakillari Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburning ijodiy tajribalaridan, nasrdagi mahoratidan bahramand bo`ldi. Ayniqsa, Alisher Navoiyning nasriy asari – “Mahbub ul-qulub” Gulxaniyning “Zarbulmasal” ni yaratishiga samarali ta`sir etdi. “Zarbulmasal”ning tili va muallif uslubi ustida so`z borar ekan, “Echkining oti Abdulkarim bo`larga so`z kerak”, “Sening kordonlig`ing kulol mo`ndida suv ichgandek ekan”, “Og`zi oshga etganda burni qonagan men bo`ldim”, “Xom tarvuzni qo`ltig`ingga olma” kabi iboralarni eslatib o`tamiz. Bunda Gulxaniyning maqol va masallardan aniq ifodalar va iboralar ijod etishdagi mahorati yaqqol ko`zga tashlanadi, ko`rinadi. U xalq askiya va yumori tajribasidan foydalanib, qiziqarli lavhalar ham chizdi. Buni Boyo`g`li uyidagi bazmning tarqalishi tasvirida ravshan ko`rish mumkin: “Alqissa, zamondin keyin bazmlari tuganib, mug`anniylar olganlariga quvonib, oroyish uzilib, ma`raka buzilib, el oyog`i tinib, orom uchun etikdan oyoq… chiqardilar”. Bundan tashqari, “Zarbulmasal”dagi voqealarning mantiqiga bog`lanib kelgan “Yapaloq sha`n-shavkatlar bilan to`y olib keldi”, “Og`zingizdan o`rgulay, to`ram”, “Bo`rimisiz, tulki?” kabi iboralar aniq hamda “teva”, “tushov”, “palos”, “taqiya” kabi xalq orasida keng tarqalgan nomlar Gulxaniyning katta hayotiy va ijodiy tajribaga ega bo`lganini, asar tilining boyligi, ommabopligi va uslubining ravonligini ravshan ko`rsatadi.

Gulxaniy “Zarbulmasal”da tabiat manzaralarini turli badiiy bo`yoqlarda ustalik bilan tasvirlab bera olgan: Bor edi ko`p ne`mati alvonlari, Xurramu ma`mur edi hayvonlari. Zulf kabi sunbuli xushbo`ylari, Rohatijon erdi oqar suvlari. “ Tuya bilan Bo`taloq ” masalidagi tabiat tasvirini ko`zdan kechiraylik: Fasli tamuz erdi, havo ko`p isig`, Yo`lda temurdek edi qumlar qiziq… Gulxaniy voqea tasviriga ustalik bilan yumorga xos ruhni kiritadi. Masalan, yozuvchi Xolboqi misgarning “ Ey tosh kemirgur nafas… meni namozxon aylading ” , deb o`z nafsiga qilgan malomati, Muhammad Qosimning mardikor do`ppisini tortib olib: “ Mening do`ppimning tovonini sen berursan ” deb qilgan da`vosi, Yodgor po`stindo`zning “ Chokdan musht o`tmasa yaxshi tikish ” degan javobi engil kulgiga sabab bo`ladi. Bu hol muallifning yumordan ham ustalik bilan foydalana olish mahorat egasi ekanligidan dalaolat beradi. “ Zarbulmasal ” ning kompozitsiyasi hikoya ichida hikoyalar san`atkorona ulanib kelgan ertaklarning kompozitsion qurilishiga o`xshab ketadi. Bir qator masallar asosan voqea bilan bog`lanadi, syujet qismlari (voqea tuguni, rivoji, kulminatsion nuqtasi va echimi) ixcham va bir butunlikni tashkil etadi. Gulxaniy atoqli masalchi yozuvchidir. Butun hayotini mehnat bilan o`tkazgan Muhammad Sharif Gulxaniy mehnatkash xalq bilan birga bo`ldi, unga sodiq qoldi. O`z ijodini xalq hayotini, uning orzu-armonlarini aks ettirishga bag`ishladi. Gulxaniy ijodining xalqchiligi shundaki, u xalqni talovchi xon va beklarni el va yurtga xarobalik keltirgan “ boyqushlar ” , “ yapaloqlar ” deb achchiq kulgi ostiga oladi. Gulxaniy ijodi to`xtovsiz o`sib, rivojlanib borar ekan, shoir dastlabki izlanish davridagi saroy adabiyoti ta`sirida paydo bo`lgan qasidachilik va taqlidchilik illatlaridan qutulib boradi. Xalq hayoti va ijodi unga katta mahorat maktabi bo`ldi. Bu esa Gulxaniy ijodining g`oyaviy-badiiy takomilida o`z ifodasini topadi.

Gulxaniy o`zining “ Zarbulmasal ” asari bilan kamolot bosqichiga ko`tariladi. Bu asarida u real hayot voqealarini mavzu qilib oldi, ekspluatator guruhlarning hajviy obrazlarini yaratdi. Voqeiy epizodlarda o`z davri hayotining manzaralarini yanada aniqlashtirishga intildi. “ Zarbulmasal ” da tanqid bilan kulgi, hajv bilan nasihat uyg`unlashib ketadi. Gulxaniy o`zbek badiiy prozasining rivojiga katta hissa qo`shgan adib, mohir masalchidir. Uning xalq orasida keng shuhrat qozongan “ Zarbulmasal ” i hozir ham kitobxonlarning sevimli asarlaridan biri bo`lib kelmoqda. Bu asar o`quvchilarda boylar, xonlar yashagan muhitga qarshi nafrat va g`azabni uyg`otadi, ularni mehnat ahliga muhabbat, do`stlik, sadoqat, rostgo`ylik va to`g`rilik ruhida tarbiyalashga munosib hissa qo`shadi. Umuman olganda, Gulxaniy hozirgi o`zbek bolalar adabiyotining maydonga kelishida o`z asarlari bilan salmoqli o`rinni egallagan va hissa qo`shagan adibdir.

O’quv darslik lar : 1. Karimov I . A . Barkomol avlod - O ‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori .- Toshkent , 1997. 2. Karimov I . A. Yuksak ma'naviyat – y engilmas kuch . - T. : Ma'naviyat, 2008 3 . Ahmedov Sh., Qo`chqarov R., Rizayev Sh. Adabiyot: 6-sinf uchun darslik- majmua. – T.: Ma`naviyat, 2005. – B. 220-236. 4 . Jumaboyev M. O`zbek va chet el bolalar adabiyoti. – T.: O`zbekiston, 2002. – B. 64-68. 5 . Jumaboyev M. O`zbek bolalar adabiyoti. – T.: O`zbekiston, 2002. – B. 70-74. 6. Qosimov B., Jumaxo`ja N. O`zbek adabiyoti: 10-sinf uchun darslik. – T.: G`afur G`ulom, 2003. – B. 198-200.

O'xshashlar

Alisher Navoiy hayoti va ijodi

Alisher Navoiy

Alisher Navoiy

Alisher Navoiy ijodi turkiy tillardagi adabiyotning yangi bosqichi

Alisher Navoiy va fol`klor