Alisher Navoiy ijodi turkiy tillardagi adabiyotning yangi bosqichi - Adabiyot - Referatlar

Alisher Navoiy ijodi turkiy tillardagi adabiyotning yangi bosqichi

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2171 KB

Ko'chirib olish

Alisher Navoiy ijodi turkiy tillardagi adabiyotning yangi bosqichi Режа: 1. Alisher Navoiy - turkiy xalqlar adabiyotining buyuk vakili. 2. Buyuk xamsanavislar. 3. Navoiy va Sharqiy Turkiston 4. Uyg‘ur adabiyotida ham xamsachilik an’anasining paydo bo‘lishi.

Musulmon Sharqida turkiy , forsiy va arab tillaridagi badiiy adabiyot juda katta hududda taraqqiy etgan bo ` lib , ular o ` rtasida mutassil ravishda turli shakllardagi o ` zaro aloqalar davom etib kelgan . bu xildagi ma ` naviy tafakkur yaqinligi Sharqning qadimiy xalqlaridan bo ` lgan arablar , forslar , tojiklar va barcha turkiy xalqlarning ijtimoiy - siyosiy va madaniy hayotidagi qator umumiy jihatlarga asoslangan bo ` lib , bu adabiyot sohasida bir mintaqa , ya ` ni , umumsharq adabiyoti hududini yuzaga keltirgan edi . Arab, fors va turkiy tildagi adabiyotning eng yaxshi namunalariga, o`z navbatida, ana shu region adabiyotining yutug`i sifatida ham qaraldi. Zotan, bu adabiyotlarning Ahmad Yassaviy va Yusuf Xos Hojib, Nasimiy va Lutfiy, xususan, Alisher Navoiy (turkiy tildagi adabiyot), Firdavsiy va Rudakiy, Sa`diy va Hofiz, Xusrav Dehlaviy va Jomiy (forsiy tildagi adabiyot), Al-Baridiy va Zamahshariy, ibn Zaydun va Al-Vallad (arab tilidagi adabiyot) kabi namoyandalari umumsharq ijtimoiy fikr taraqqiyoti va ijodiy jarayonni boshqarib bordilar, uning tasvir prinsiplariga yo`llanma berdilar. Sharqda gumanistik adabiyotning qaror topishi va rivojlanib borishida bu ijodiy kuchlarning ijtimoiy-adabiy qarashlari, ular yaratgan nodir asarlarning o`rni nihoyatda katta bo`ldi. O`zbek xalqining mutafakkir shoiri Alisher Navoiy Sharq adabiyoti doirasiga turkiy xalqlar adabiyotining buyuk vakili sifatida kirib bordi. Ahmad Yassaviy, Yusuf Xos Hojib kabi adabiyot namoyandalari meroslari vositasida Sharqda o`z nufuzini ko`rsata boshlagan turkiy adabiyot Navoiy dahosi bilan arab va fors tillaridagi adabiyotlar qatoridagi o`zining mustahkam o`rnini egalladi. Shunday qilib, o`z ijodi bilan o`zbek tilidagi, shuningdek, boshqa turkiy tilidagi adabiyotlarga ravnaq bergan Alisher Navoiy ayni paytda uning yutuqlarini butun Sharqqa, butun dunyoga yoydi. Zotan, «o`zida ham liriklik, ham epiklik, ham olimlik, ham davlat arbobi qobiliyatlarini muvaffaqiyatli mujassamlashtirgan takrorlanmas ajoyib talantlardan biri bo`lgan» bu ulug` shaxsiyat butun faoliyati davomida Sharqdagi hamma adabiyotlarning o`zaro aloqalar yo`li bilan bir- birlarini boyitib borishlari, yangi-yangi ijodiy kashfiyotlarga erishuvlari tarafdori bo`ldi. O`zi turkiy tilidagi adabiyotning eng yaxshi namunalarini yaratib, boshqa so`z san`atkorlarini ham shu ijodiy yuksaklikka erishuvga chaqirdi. Sharqda

mashhur Nizomiy va Xusrav Dehlaviy «Xamsa»lari bilan bo`ylashaoladigan «Xamsa» yaratdi. Ona tilidagi lirik asarlaridan iborat «Xazoyinul-maoniy»dan tashqari, forsiy tilida o`zining «Devoni Foniy» to`plamini tartib berib, ustodlarning tahsinini qozondi. Aruzning Sharq poeziyasidagi o`rni, turkiy lirikada o`ziga xos joziba kasb etishiga oid «Mezon ul-avzon» ilmiy asarini yaratdi. Turkiy tilining boyliklari, nafosati-yu, latofatini namoyish etuvchi «Muhokamat ul-lug`atayn» asarini yuzaga keltirdi. Anbiyo va hukamolar tarixiga maxsus asar bag`ishladi. O`zbek shoiri Eron afsonaviy qahramonlari va shohlari tarixini yozib chiqdi. Shunday qilib, Navoiy turkiy xalqlar ma`naviyatini jahoniy tafakkur yutuqlari bilan boyitish yo`lini tutdi. Nasimiy, Lutfiy kabi turkiy she`riyat ustalarining qudratini faxrlanish bilan qalamga oldi. Shunisi alohida ta`kidlashga sazovorki, Navoiy o`z ijodi bilan turkiy adabiyotniyangi mavzular, yangi syujetlar va yangi qahramonlar bilan boyitdi. O`z davri adabiyotiga yangi janrlarni olib kirdi. Eng muhimi, Alisher Navoiy o`zbek adabiyotini, ayni paytda butun turkiy mintaqa adabiyotlarini gumanistik g`oyalar bilan boyitdi. Bu qaydning ma`nosi shuki, o`zining uzoq asrlik taraqqiyot yo`liga ega bo`lgan turkiy adabiyotiga Qutbning «Xusrav va Shirin» ijodiy tarjimasi, Xaydar Xorazmiyning «Maxzan ul-asror» asarlaridan keyin Navoiy to`liq «Xamsa» dostonlari an`analarini olib kirdi. Navoiy «Xamsa»si Nizomiy va Xusrav Dehlaviylarning «Xamsa»lariga turkiy tildagi adabiyotda yozilgan birinchi mukammal javob asari edi. Navoiy bu ulkan ishlari bilan Sharq adabiyotida mustahkam traditsiya yo`sinini egallab borayotgan javob asarlari yozishning eng nodir namunasini ko`rsatdi. Adabiyotlarda yashab kelayotgan ijobiy an`analarni to`g`ri payqash, ularga tayanish, ayni paytda ularga talabchanlik bilan yondashish, o`rni kelsa asosli ravishda tanqidiy fikrlar bilidirish, ularga ijodiy munosabat bilan kashfiyotlar yo`lini ko`zlash, ijodiyotni insoniyatning ravnaqiga bag`ishlash kabi fazilatlar ham Navoiyning o`z davri adabiyotiga olib kirgan yangiligi edi. Turkiy tildagi adabiyotning mundarijaviy tamal toshiga aylangan Navoiyning Odami ersang demagil odami,

Oniki yo`q xalq g`amidin g`ami Yana Hunarni asrabon netgumdur oxir, Olib tufroqqamu ketgumdur oxir. Yoki yana Ilgimdin kelgancha zulm tig`ini ushatib, mazlum jarohatiga intiqom marhamini qo`ydim» mazmunidagi ustodono so`zlari gumanizmning eng yorqin ifodalari edi. Demak, turkiy adabiyot «Xamsa» mavzulari, syujet va obrazlari bilangina boyib qolmadi. Navoiyning sehrli, ilhomiy qalami bilan jilo topgan mumtoz umumbashariy g`oyalar mumtoz badiiylik bilan uyg`unlashib turkiy adabiyotning yangi sahifalariga aylandi. Uning yangi bosqichini ta`min etdi. Bu yangilikning turkiy tildagi adabiyotning cho`qqisi bo`lganligini hammadan ilgari payqagan va yuqori baholagan Abdurahmon Jomiy va Sulton Xusayn Boyqaro bo`ldi. Abdurahmon Jomiy Navoiy «Xamsa»sining yakunlanishi munosabati bilan mashhur «Xaft avrangsh»dan o`rin olgan «Xiradnomai Iskandar» dostonining xotimasida quyidagilarni yozgan edi: Ba turkiyzabon naqshe omad achab Ki, jodudamonro buvad muhri lab Zi charz ofarinho bar on kilk bod, Ki, in naqshi matbu az on kilk zod. Abdurahmon Jomiyning Navoiy «Xamsa»si munosabati bilan uni turkiy tildagi adabiyotni yangi bir pog`onaga ko`targan ijodkor sifatida xarakterlab bildirgan yuqoridagi fikrini mufassal holatda atoqli shoirimiz G`afur G`ulom tarjimasida keltiramiz: Ganjali sher besh dostonga asos qurgshan, Navoiydur panjasiga panja urgan. Lekin turkiy tilda keldi bu naqsh ajab, Bu so`zdami jodusida bog`lagay lab. Osmondin maqtov yog`sin u qalamga,

U qalamdin keldi go`zal so`z olamga... Sening yuksak ta`bing bilan so`z ustodi, Qalaminingning kalitila so`z kushodi. So`zamollik maydonida sen surding ot, Qayta boshdan so`zning yuzi porladi bot. Sening aqlu fikring bilan safo topdi, Ey Navoiy, lutfing bilan safo topdi. Shu o`rinda «Saddi Iskandariy» dostoni xotimasida «Xamsa»ning yozib tugallanishi munosabati bilan Alisher Navoiy tomonidan keltirilgan bir badiiy lavhaning zamiriga diqqatimizni qarataylik. Navoiy o`zining mashhur «Xamsa»si ustidagi ijodiy ishini yakunlashi bilan asar qo`lyozmasini Jomiyning huzuriga oshiqadi. Jomiy bu ulkan asarga shavq bilan nazar tashlab, bir qo`li bilan uni ohista varaqlay boshlar ekan, ikkinchi qo`lini Navoiyning yelkasiga qo`yadi. Shu on bepoyon hayajon og`ushiga tushgan Navoiy o`zini xayolan Sharqning mashhur allomalari to`plangan bir bog` bo`sag`asida ko`radi. u yerda Firdavsiy, Unsuriy, Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Shayx Sayodiy, Jomiy kabi ustozlar suhbat qurib o`tirar edilar. Navoiy ularning da`vati bilan davraga kirib boradi. Sharq adabiyotining to`ng`ich «Xamsa»navisi Nizomiy Navoiyga yonidan joy ko`rsatadi. O`rtada Navoiyning «Xamsa»si xususida so`z ochiladi. Nizomiy Navoiyni murakkab ijod sabog`i «Xamsa»ning muvaffaqiyati bilan muborakbod etadi. Ushbu lavhadan anglashiladigan mazmun shuki, Sharq o`zining Firdavsiy, Nizomiy va Sa`diy kabi daho ijodkorlariga ega. Ularning o`rtasida hali turkiy tildagi adabiyotning namoyandasi yo`q. Jomiy o`sha asnoda Navoiyning yelkasiga qo`lini tashlash bilan xayolot olami orqali turkiy tilda «Xamsa» yaratgan Alisher Navoiyni Sharq adabiyotining eng zukko namoyandalari davrasiga boshlab keldi. «Xamsa»ni munosib baholab, Navoiyga qarata «Xamsa»navislar panjasiga panja urolganing tufayli endilikda sen shularning saflaridan o`rin olib qolding», demoqchi bo`ldi. Biz bunga yana shuni qo`shimcha qilamiz. Yuqoridagi lavhada Alisher Navoiy Sharq adabiyotida uyg`onish davrini boshlab bergan mumtoz daholar saflariga turkiy tildagi

adabiyotning ular bilan yonma-yon turishda ma`naviy huquqqa ega bo`lgan bir namoyondasi sifatida kirib bordi. Yuqorida eslanganidek, ustoz Jomiy «Xamsa»ni ko`zdan kechirish asosida musulmon Sharqidagi forsiy va arab tilidagi adabiyotlar qatorida turkiy adabiyotning o`rnini ham, uning yuqori pog`onaga ko`tarilishida Navoiyning o`rnini ham muayyan ravishda ko`rsatib berdi. Bu bilan Navoiy turkiy tilidagi adabiyotning sharqdagi boshqa adabiyotlar oldidagi mavqeini ko`rsatibgina qolmay, unga ustozlarning nigohini ham, e`tiborini ham qaratdi. bu mutafakkir o`zbek shoirining barcha turkiy tillaridagi adabiyotlar oldida juda katta xizmati edi. Buni Alisher Navoiyning o`zi ham «Farhod va Shirin» dostonining xotimasida donishmandlik bilan qayd etib o`tgan. shoir Sharqning buyuk xamsanavislari Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy va mashhur «Haft avrang» muallifi Jomiy asarlarining qaysi joy, maskan va xalqlar o`rtasida tarqalishi xususida so`z ochib, o`zi haqida ham faxriya yo`li bilan yozadi: Nizomiy olsa Barda birla Ganja, Qadam Rum ahliga ham qilsa ranja. Chekib Xusrav dog`i tig`i zabonni, Yurib fath etsa Hindustonni. Yana Jomiy Ajamda ursa navbat, Arabda dog`i cholsa ko`su shavkat. Agar bir qavm, gar yuz, yo`qsa mingdur, Muayyan turk ulusi xud meningdur. Olibman taxti farmonimga oson, Cherik chekmay Xitodin to Xuroson. Xuroson demakim, SHerozu Tabriz, Ki, qilmishdur nayi kilkim shakarrez. Ko`ngul bermish so`zimga turk, jon ham, Na yolg`uz turk, balkim turkmon ham. Zotan, Navoiy butun hayoti va ijodi davomida katta mintaqadagi turkiy adabiyotning ravnaqinin ko`zladi. Shu keng hududda istiqomat qilayotgan turkiy qavmlarning hammasini forsiy va arab tilida mavjud mumtoz ma`naviy

boyliklardan bahramand etish yo`lini tutdi. O`z navbatida turkiy tilida ham forsiy tildagi adabiyotda mashhur bo`lgan «Xamsa»lar, «Haft avrang»lar yaratilishini istadi. Alisher Navoiy: Men turkcha boshlabon rivoyat, Qildim bu fasonani hikoyat. Kim shuhrati chun jahonga bo`lg`ay, Turki eli dog`i bahra olg`ay Deganida o`zi ayni paytda bajarayotgan ishinigina ko`zda tutib qolayotgani yo`q. u o`z navbatida turkiy tilli ijod namoyondalariga chaqiriq tashlamoqda, ularni ham turkiy tilida jahoniy ahamiyatga ega bo`lgan asarlar yaratishga da`vat etmoqda. Navoiyning turkiy tildagi mintaqa adabiyoti oldidagi yana bir katta xizmati, shoirning turkiy tilida ham Nizomiy, Xusrav Dehlaviy «Xamsa»lariga o`xshagan asarlar yaratish mumkinligi g`oyasini o`zining ijodiy faoliyati bilan amaliy ravishda isbotlab berishida bo`ldi. Ma`lumki, turkiy xalqlarining avlod-ajdodlari eng qadimgi davrlardan bolab Sharqiy Turkistondan tortib, Markaziy Osiyo, Xurosonu Kaspiy dengizi va Volga bo`ylarigacha bo`lgan bir-biriga tutash katta hududda yashab, o`zining mushtarak ma`naviy merosini yaratib kelgan. buni Sharqdagi turkiy tildagi adabiyot regioni deb atash kerak bo`ladi. X-X!! Asrlardan boshlab, uyg`ur, o`zbek, turkman va ozarbayjon xalqlarining tashkil topa boshlashi bilan regional adabiyotda mahalliy adabiyotlarga bo`linish tamoyili boshlangan edi. Lekin, bu parchalanish turli jug`rofiy mavzelardagi ijtimoiy-siyosiy hayot taqozosi bilan yuzaga kelgan bo`lib, o`z navbatida uning zamirida millatlarga bo`linishdan iborat shartli tarixiy taraqqiyot qonuniyati yotar edi. Biroq bu he qachon umumturkiy adabiyotning regional xususiyatlarini inkor qilishga olib kelmagan. Navoiy «turk ulusi» ichida uyg`ur, turk, turkman va boshqa qavmlar borligini yaxshi biladi. Shu bilan birga shoir uchun turkiy tildagi adabiyot o`z regionida birdir. Turkiy tildagi adabiyotlardan birida paydo bo`lgan yangi bir asarni ikkinchisiga nisbatan ixota

qilib qo`yish mumkin emas. Fors adabiyoti tarixida bo`lganidek, undan hamma qavmlar ma`naviy oziq olishi mumkin. Chunki uning manbai region holatida boshlangan va undan shu region odamlari bahravar bo`lib qolaveradilar. Shunga ko`ra ham faqat o`zbek adabiyotidagina emas, Balki uyg`ur, turk, turkman va tatar adabiyotining namoyandalari Navoiyga turkiy tildagi adabiyotning ulug` tafakkur egasi bo`lgan homiysi sifatida katta e`tiqod bilan qaradilar. Ustozning turkiy til va bu tildagi adabiyotning ravnaqiga oid nazariy qarashlariga amal qildilar va uni davom ettirdilar. Amaliyotda esa Navoiyning lirikasi, epik poeziya sohasidagi boy an`analarini o`rnak qilib olib, shu ilhombaxsh chashmadan bahravar bo`lganlari holda yangi asarlar yaratish yo`lida izlandilar. Zotan, Navoiyning lirika sohasidagi mahorati Sharqning o`ziga xos san`at olamini tashkil qilgan mahorat maktabiga aylandi va katta kashfiyotlarga yo`l ochib berdi. Shoir bu sohada «o`ziga xos novatorlik yarata olmaganda uning asarlari bu qadar ulug` ahamiyat kasb eta bilmas edi». Darhaqiqat, ulug` shoirning g`azal va muxammaslari, ruboiy va qit`a hamda soqiynomalarida «Faylasuf shoirning o`ziga xos shaxsiyati va mushohada quvvati, ijtimoiy pozitsiyasi hamda poetik qudrati nazarga tashlanib turadi». Navoiyning lirika sohasidagi yangiliklarini qayd etish uchun turkiy xalqlar adabiyotining X!U asr va XU asrning ! yarmi manzaralariga nazar tashlash kifoyadir. Navoiy «Mezon ul-avzon» asarida arabiy va forsiy she`riyatda mavjud bo`lgan aruzning bahrlari, ulardan qaysilarining turkiy she`riyatda ham qo`llana boshlaganligining keng holatini ochib berdi. Bu o`rinda bevosita Navoiyning o`zi turkiy she`riyatda qo`llagan bahrlar, lirikada Navoiy tomonidan takomillashtirilgan, yangidan olib kirilgan janrlar haqidagi bahs anchagina katta o`rinni egallashi turgan gap. Xulosa tarzida aytganda esa, Navoiyning lirika janrlari takomillashuviga qo`shgan hissasi kattadir. Navoiyning epik poeziya, uning ravnaqi sohasidagi xizmatlarini ham alohida ta`kidlashga loyiqdir. Ma`lumki, X-X11 asrlarda Sharq adabiyotida dostonchilikning uch turi keng taraqqiy qildi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg`u bilig» asari didaktik dostonchilikning eng mukammal namunasi sifatida yuzaga

keldi. Firdavsiyning «Shohnoma» asari esa qahramonlik dostonchiligining keng doiradagi taraqqiyotini boshlab berdi. Sharqda ishqiy-romantik dostonchilik Nizomiy Ganjaviy nomi bilan bog`lanadi. Bu doston turlarini ularning xarakteri, tabiati, tasvir uslubidagi o`ziga xosliklar bir-biridan ajratib turadi. Agar didaktik dostonlarda falsafiy-ijtimoiy va axloqiy-ta`limiy qarashlarning tasviri yetakchilik qilsa, qahramonlik dostonlarida tez almashinib turuvchi voqealar tizimida zafar va mag`lubiyat ohanglari eshitilib turadi, personajlarning hatti-harakatida jangovor ruh yetakchilik qiladi. Prof. YE.Bertels va O. Rustamova ishqiy-romantik dostonlarning didaktik va qahramonlik asarlaridan farqli ravishda inson ruhiy dunyosining tasviriga bag`ishlanishini va Sharq dostonchiligidagi bu yo`nalishning Nizomiyning «Xusrav va Shirin» dostoni bilan boshlanishini qayd qiladilar. Navoiyning «Xamsa»sida yuqoridagi doston turlarining deyarli hammasini uchratish mumkin. Prof. A.Hayitmetov haqli ta`kidlaganidek, bir xil siyosiy- ijtimoiy sharoitni boshdan kechirayotgan xalqlarning adabiyotlarida ham bir-biriga yaqin g`oyaviy-badiiy uslubning barqaror bo`lishi muqarrardir. Navoiy Sharq dostonchiligining turlariga xos an`analarni davom ettirish yo`lidan bordi. Nizomiy «Xamsa»siga muvaffaqiyatli javob yozish bilan bu holni amaliy ham isbot etdi. Filologiya fanlari doktori S.Erkinov Navoiyning «Farhod va Shirin» dostolnida Nizomiy «Xusrav va Shirin» ga xos ishqiy romantik uslubning rivojlantirilgani, ayni paytda Navoiyning kishi ruhiy olami bilan bir qatorda uni o`rab turgan muhitning ham ma`naviy manzaralari tasvirlarini jonlantirishda alohida mahorat ko`rsatganligini yozadi. Navoiydan keyingi turkiy adabiyotda ishqiy-romantik dostonchilikning ana shu Navoiyona prinsiplari keng darajada rivojlandi. Buni o`zbek adabiyotidan tashqari uyg`ur, turk, turkman adabiyotlari misolida ham kuzatish mumkin. Xususan, turkiy tilidagi adabiyotlar o`rtasida uyg`ur adabiyotini Navoiy lirikasi va ayniqsa dostonchiligi xususiyatlarini davom ettirish jihatidan ham, «Xamsa» an`analarini rivojlantirish jihatidan ham faol adabiyotlardan biri deb qarashga hamma asos bor. Shunday qilib, turkiy til va bu tildagi adabiyotning jonkuyari sifatida uning Sharqdagi boshqa adabiyotlar o`rtasidagi o`ziga xos o`rnini tayin etish, uning

hamma mavjud imkoniyatlarini ishga solish, nufuzini ko`tarish Navoiy faoliyatining asosini tashkil etdi. «Navoiy» deganda kishining ko`z o`ngida xalq manfaati uchun tinmay qayg`urgan, butun hayoti, ijodi, iste`dodini shu yo`lda xizmat qilishga bag`ishlagan buyuk adibning porloq siymosi gavdalanadi. Shoirning lirik she`rlarida ham, mazmun va hajm jihatidan bemiqdor yirik epik obidalarida ham, ilmiy-nazariy tadqiqotlarida ham ko`p yillik mashaqqatli, ammo unumli ijtimoiy faoliyatida ham asosiy maqsad insonni, xalqni ulug`lash, unga sidqidildan xizmat qilish edi». Shunga ko`ra ham hayotga, insonga, uning madaniyati va adabiyotiga nisbatan yuksak darajadagi qarashlar sohibi bo`lgan Navoiy ellar, elatlar ardog`iga sazovor bo`ldi. Asarlari sevib o`qildi. G`iyosiddin Xondamir bu holni o`zining «Makorim ul-axloq» asarida quyidagnicha ifodalab bergan edi. U yozadi: «Xito va Xutan mamalakatlarining chegaralaridan boshlab to Rum va G`arb mamlakatlarining oxirigacha shoh va gado, yosh va qari og`zida ul hazratning nazmlari mastur va butun xalq ommasi va ayrim tabaqalarning ko`ngil sahifalarida va qalb lavhalarida muborak she`rlari naqshlangandir». G`iyosiddin Xondamirning ushbu ifodalarida yuqorida eslangan «Olibman taxti farmonimga oson, cherik chekmay Xitodin to Xuroson» so`zlari qaytarilganday tuyuladi. Aslida esa bu yerda qaytariq yo`q. navoiy yuqoridagi ifodalarida turkiy xalqlarning tarixan birligi, binobarin ma`naviy hayotda ham uyg`unligini ko`zda tutgan bo`lsa, Xondamir ulug` shoirning asarlari turkiy xalqlarning eng uzoq o`lkalarida yashovchi el va elatlargacha yetib borib, ularning qalblariga naqshlanib qoldi deb aytmoqda. bu o`rinda Xondamirning «Xitou Xutan»ni bir muzofot tarzida qalamga olishi xarakterlidir. Xondamir Navoiy asarlarining bu o`lkalarga ham yetib borib, «shoh va gado», «yosh va qari» tomonidan qadrlanib o`qilayotganligini xabar qilmoqda. Navoiy asarlari shoirning o`zi Deganimni ulusqa marg`ub et, Yozg`onimni ko`ngulga mahbub et. Tilga lafzini noguzir ayla, Jong`a nazmini dilpazir ayla.

Xalqqa zebi torak ayla ani, Deganidek, uyg`ur xalqiga ham «zebi torak», uyg`ur kitobxoniga ham «muborak» bo`ldi. 2. NAVOIY VA SHARQIY TURKISTON Sharqiy Turkiston va uning tub aholisi sanalgan uyg`urlarning tili va adabiyoti Sharqda katta mavqe tutib keldi. Sharqiy Turkistonda tub joy bo`lib yashagan turkiy xalqlar, birinchi navbatda uyg`urlar butun tarix davomida jug`rofiy jihatdan, shuningdek, urf-odat, madaniyat va adabiyotlari jihatidan boshqa turkiy xalqlar, eng avvalo, o`zbeklar bilan hamdam bo`lib yashaganlar. Bu xalqlarning madaniyati va adabiyotidagi mushtaraklik bosqichlarining obidalari jahonga ma`lum va mashhurdir. Sharqiy Turkistonning adabiyot va muzika san`atiga muxlis bo`lgan hukmdorlaridan Qadarxon nomining X1 asrda yashab ijod etgan mashhur ozarbayjon shoiri Hoqoniy, Shirvoniy qasidalarida qalamga olinishi xarakterlidir. Bu hol hali uyg`urshunoslikda qayd etilmagan. Ma`lumki, saljuqiy Malikshoh zamonida Sharqiy Turkistondan tortib Misrgacha bo`lgan hududlarga cho`zilgan katta hokimiyat tarkibida Qadarxon Sharqiy Turkistonda Xo`tan xoni sifatida faoliyat ko`rsatgan. Tarixchilar obodonchilik va ma`rifat homiysi bo`lgan bu hukmdorning Samarqandda ham qurilish ishlariga rahnamo bo`lgani, muzika madaniyatiga ravnaq berganligini yozadilar: «Hoqoniy o`zining «Qasidai shiniya» asarida shu shaxsni qalamga olib, uni «Samarqand ufqidagi yulduz» sifati bilan ta`rif etadi. Bu g`oyat go`zal bir tasvirdir. X11 asrda qoraxoniylar hukmronligi davrida Bolosog`unda dunyoga kelgan «Qutadg`u bilig» barcha turkiy xalqlarning ma`naviy boyligi bo`ldi. Prof. YE.Bertels Ahmad Yugnakiy qalamiga mansub «Hibat ul-haqoyiq» asarining X111 asrning oxirida uyg`ur va o`zbek tillarining bir-biridan ajralish davrida aralash o`zbek-uyg`ur tilida yozilganligini aytgan edi. Darhaqiqat, bundan oldingi asrlarda, ya`ni «X asrdan X111 asrlar davomida o`zbek va uyg`ur tillarini ajratish to`g`ri emas. Qoraxoniylar xonligiga qarashli Sharqiy Turkiston qabilalari va

qisman chiatoy ulusiga qarashli ellarning siyosiy birligi tufayli O`rta Osiyo va Sharqiy Turkiston hududida yashovchilar mutassil til yaqinligiga ega edilar.» Prof. Borovkovning quyidagi mulohazalari ham shu fikrni quvvatlaydi. Olim yozgan edi: «O`rta Osiyoda mo`g`ul istilosidan keyin ham uyg`ur tili adabiy til rolini o`ynab qoldi. Taxminan, X1 asrdan e`tiboran qadimgi uyg`ur tili Sharqiy Turkiston hududlaridan o`tib G`arbga yoyila boshlagan edi». O`zbek adabiyotining qator yodgorliklari, jumladan, Lutfiy va Navoiy asarlarining qadimgi uyg`ur yozuvida ko`chirilgan nusxalari ma`lumdir. XU asrda Movorounnahr va Xurosonda markaziy davlatlar yuzaga kelib, hirot, Samarqand kabi shaharlarda ilm-fan va adabiyot ravnaq topgan bir davrda ham uyg`ur madaniyatiga bo`lgan qiziqish katta edi. V.Bartold Amir Temurning Samarqanddagi saroyida uyg`ur baxshilarining ham o`z san`atlari bilan tanilganligini eslatadi. Shu davrda yuzaga kelgan Temurning harbiy yurishlarini bayon etuvchi «Tarixi xoniy» asarining uyg`ur xati va ialaffuzi bilan bitilganligi haqida ma`lumotlar bor. Navoiy yashab ijod etgan XU asr sharoitida Sharq adabiyotining eng ko`zga ko`ringan asarlariga bo`lgan qiziqish nihoyatda kuchaydi. Shu davrda X asrda yashab ijod etgan mashhur fors-tojik shoiri Firdavsiy qalamiga mansub «Shohnoma» asarining bir necha nodir qg`o`lyozmalari o`zaro chog`ishtirilgani holda mukammal ravishda yangidan ko`chirilgani kabi Samarqand va Hirotda Yusuf Xos Hojibning «Qutadg`u bilig», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asarlari uyg`ur yozuvida husnixat bilan tartib berildi. «Hirot va Samarqandda «Qutadg`u bilig» va «Hibat ul-haqoyiq» asarlari matnlarining uyg`ur imlosida tartib berilishi, deb yozgan edi filologiya fanlari doktori E.Rustamov, - bu davr olimlari va adabiyotshunoslarining uyg`ur yozuvi va adabiyotiga nisbatan katta qiziqishlaridan, shuningdek, Hirot va Samarqandda uyg`ur tili, adabiyoti donishmandlari, uyg`ur yozuvini mukammal egallagan mohir xattotlarning ham mavjudligidan guvohlmk beradi». Navoiy «Vaqfiya» asari muqaddimasida Husayn Boyqaro huzurida xizmatda bo`lgan bir necha qabila namoyandalari haqida so`z ochib, ular o`rtasida «uyg`uriy sifat baxshilar» va «uyg`ur charkarlik (uyg`urlarga

mansub) yaxshilar» ham bor edi, ularning har biri shohning diqqat-e`tiborida edilar, deb yozadi. Jumladan, «Vaqfiya»da o`qiymiz: «...har mavjudqa bir maqsud va podshohona inoyat, har qaysig`a bir munosib mansab bila sarbaland va xisravona tarbiyat, har birisini muvofiq amal shug`lig`a payvand qildilar». Demak, XU asr Hirot hayoti sharoitida uyg`urlar boshqa turkiy xalqlar namoyandalari qatorida shohlik doirasida munosib mavqe va mansablarga ega edilar. Alisher Navoiy o`ziga zamondosh bo`lib yashagan Lutfiy va Sakkokiy kabi iqtidorli so`z ustalarining «uyg`ur iboratining fusaholari» («Uyg`ur tilida chiroyli so`zlovchilar, ravshan gapiruvchilar) deb aytadiki, bu ham uyg`ur va o`zbek tillarining, shuningdek, bu ikki tildagi adabiyotlarning o`zaro yaqinligini ko`rsatuvchi muhim bir dalildir. Bu o`rinda Lutfiy va Sakkokiy uyg`ur tili va adabiyotida ham salohiyatga ega edilar degan e`tiborni tortuvchi ma`lumot ham bor. Navoiyning koshg`arlik olim va fozil kishilar bilan yaqindan munosabatda bo`lganligini uning asarlari, shuningdek, zamondoshlarning guvohliklari orqali bilamiz. Navoiy «Nasoyim ul-muhabbat» asarida o`z zamonasining nufuzli shayxlaridan Sa`diddin Koshg`ariy haqida katta samimiyat bilan gapiradi. Navoiy Jomiyni o`z piri sifatida taniganidek, Jomiy ham Sa`diddin Koshg`ariyga o`z piri sifatida e`tiqod bilan qapragan. «Nasoyim ul-muhabbat»da Navoiy bu mo`tabar shaxsni xarakterlab «Naqshbandiya silsilasining o`z zamonasida komil va mukammal murshid va xalifasi erdi», deb yozadi. Jomiyning Sa`diddin Koshg`ariyga hurmati shu darajada ediki, u vafot etgach shoir pirining Xirotdan tashqarida bo`lgan mozor boshida turar joy qurdirgan, obodonlashtirish ishlari olib borgan. Navoiyning asarlarida uyg`urlarning tarixan mashhur siyosiy-madaniy markazlaridan Koshg`ar va Xo`tan mavzelari ko`p martaba qalamga olinadi. Navoiy bu shaharlarning tarixi, odamlari ularning mashg`ulotlari haqida qaynoq bir samimiyat bilan gapiradi. Navoiy xususan, Xo`tanning go`zal tabiati, bunyodkor odamlari haqida ko`tarinki bir ruhdagi tasvirlarni yaratadi. Sholir «Saddi Iskandariy» dostonining temuriy hukmdori Abu Saidga bag`ishlangan

yigirma to`qqizinchi bobida Qoshg`ar shahrini eslab o`tadi. Ushbu bobda shoh va uning qo`shini o`rtasidagi ittifoq xususida so`z ochilar ekan, Abu Said qattiq tanqid ostiga olinadi. O`zining harbiy yurishlari vaqtida talon-tarojga o`ch bo`lgan bu shoh o`z qo`shinining hol-ahvoli bilan qiziqmas edi. Natijada harbiy yurishlar vaqtida shoh bilan uning qo`shinlari o`rtasida muxolifat tug`iladi va oqibatda bu ish Abu Said shaxsining inqirozi bilan tugaydi. Navoiyning yozishicha, Abu Said Xuroson va Movorounnahrning hukmdori, lekin u Zobilistonu, Tabrizu Rumga ham ko`z tikadi. Shu o`rinda shoh o`z tasarrufiga kiritgan shaharlar sanalganda Koshg`ar ham tilga olinadi: Olib mulki Xorazmu Kirmongacha, Yana Koshg`ardin Sipohongacha. Navoiy asarlarida Sharqiy Turkistonda qadimdan mashhur Xo`tan shahri ayniqsa, ko`p eslanadi. Navoiy she`r va dostonlarda afsonaviy tarzda kuylanib kelingan Xo`tanning tarovati, odamlarining surat va siyratlari, Xo`tan ohulari, Xo`tan mushkining ajoyib sifatlarini go`zallikning mukammal bir jilosi tarzida tasvirlaydi. Natijada, Xo`tan deganda kitobxon ko`zi o`ngida zebi-ziynat mavzesi bo`lgan bir shahar jonlanadi. Navoiyning «Saddi Iskandariy» dostonida Xo`tanning bir go`zal haqida so`z boradi. Iskandar Chinga kelar ekan, bu yerda shoh sharafiga hoqon tomonidan uyushtirilgan bazm chog`ida «xo`tanzod mahru» (Xo`tanda tug`ilgan oy yuzli go`zal) ta`rifi keltiriladi: Biri ul xo`tanzodi mahru edi, Yana mahvash turfa ko`zgu edi. Shoir bir g`azalida go`zallik sifati haqida so`z ochib, «xo`tanga xos», «xo`tanliklarga taalluqli» degan iborani qo`llaydi. Ba hursifat barchasining nozu fani, Kashmiriyu rumiyu xatou xo`tani. Navoiyning yana bir qator g`azallarida ma`shuqa Xo`tan ohusi (Xo`tan jayronalari)ga tashbeh qilinadi. An`anaviy obrazga aylangan Xo`tan kiyiklari kindigidan olinadigan mushk esa, ma`shuqaning yuzidagi holga qiyos qilinadi:

Ko`zung Xo`tan kiyigidir, yuz uzra hollaring, Magarki, nofasidin mushk sochdi ul ohu. Quyidagi misralarda o`zining sevgilisidan xabar kutayotgan majnunvor oshiq holati tasvir etilar ekan, yana Xo`tan ohulari va Xo`tan mushki obrazlaridan san`atkorona istifoda etiladi: Ey Xo`tan jayronlari, netgay bu majnun ko`nglima, Nafhaye yetkursangiz mushkin g`izolimdin gahe. Quyidagi misralarda ham go`zal bir mazmun nihoyatda serjilo tasvir vositalari orqali o`rinli qalamga olinadi: Husni atrofida ey mashshota, har yon qo`yma hol, Kim Xo`tan mulkida hindularning o`lmas madhali. Bu yerda gap dastlab Xo`tan go`zallari haqida borayotganligi anglashilib turibdi. Lirik qahramon – oshiq mashshota (ma`shuqaga oro beruvchi pardozchi ayol)ga murojaat etar ekan, Xo`tan go`zallarining yuziga hol qo`yishga oshiqma. Chunki hindular (bu o`rinda qora hol hindularga tashbeh etilgan)ning Xo`tanda turar joylari yo`qdir, deb tasvirda juda go`zal so`z o`yini qo`llaydi. Shoir Xo`tan ohusi va mushk obrazlarini o`ta mubolag`a tarzida qo`llagan va biz keltirgan quyidagi misolimizda tasvirda zebu-ziynat vositasi bo`lgan surma so`zi orttirilgan. Shoir surma bilan mushkning qora tusda bo`lishi mafhumidan foydalanib yana Xo`tan jayronlari obraziga qaytadi: Surma bilan ul oy ko`zni qora aylamish, Yo`qsa Xo`tan jayroni mushk ichinda ag`namish. «Hayrat ul-abror» dostonidagi o`n sakkizinchi maqolat Chin go`zali va uning ishqiga giriftor bo`lgan oshiqlarga shohning zulmu sitami tasvirlarini va nihoyat shohning adolatga yuz tutishiga bag`ishlangan hikoyatni o`z ichiga oladi. Hikoyatda Chin go`zali ta`rifida Xo`tan atamasining turli tashbehlari qalamga olinganligini ko`ramiz: Bor edi Chin mulkida bir nozanin, Ojiz aning ishqida naqqoshi Chin. Orazi gulzori Xo`tandin misol,

Ko`zi bu gulzor aro mushkin g`izol. Surati Chin chehrai anvar anga, Mushki Xo`tan zulfi muanbar anga. Chin go`zali haqidagi ushbu hikoyat o`zining ba`zi talqinlari bilan Navoiyning «Sab`ai sayyor» dostonidagi chin go`zali Diloromni eslatadi. Lekin mohir changchi Dilorom obrazi «Sab`ai sayyor»da katta bir doston qahramoni darajasida ishlangandir. Bahrom sahroda ov paytida usta rassom Moniy bilan tanishib, u bilan suhbatda Chin mulkining xiroji barobarida baholanayotgan Diloromning go`zalligidan xabar topadi: Mahvashi lu`bati xitoyi zot, Ko`rub andin Xitou Chin bedod. Husnicha odami nishon bermay, Kishi ko`rmay aniki jon bermay. Ko`rgan o`lmakka qilmasa ohang, Voy ul damki, olsa ilkiga chang. Changi chun jon fizo sado cheksa, O`zi ul savt ila navo cheksa. Ko`rsa yoxud eshitsa kim oni, Qolmag`ay bir, gar o`lsa ming joni. «Saddi Iskandariy» dostonida ham Iskandarning Chin mulkiga yurishi, Chinu Xitoy hoqoni bilan muloqoti haqida gap borganda ham lubati chiniy (Chin go`zali)ning latofati va harbiy san`atdagi mahorati qalamga olinadi. Alisher Navoiy o`z asarlarida Chinu Xitoy mulki tasvirlarini berganda, turkiy xalqlarining azaliy ona zaminlaridan bo`lgan Sharqiy Turkistondagi Koshg`ar, Xo`tan kabi qadimiy madaniy markazlarni ko`zda tutganligi shubhasizdir. Ulug` shoir bu yerlarni va bu mavzelarda istiqomat qilayotgan turkiy xalqlarni Movorounnahr va Xuroson turkiylarining ajdodlari deb bilgan. Shoir o`z asarlarining g`arbdan sharqqacha bo`lgan turkiy xalqlar yashayotgan katta hududda tarqalishi, qadrlanishini ko`zda tutib, «olibman taxti farmonimga oson, qilich

tortmay Xitodin to Xuroson» deb aytganda, Xito atamasi zamirida Turkistonning sharqiy hududlarini ko`zda tutadi va bu tushunchaga Navoiyning qat`iy e`tiqodi bo`yicha turkiy bo`lmagan biror mamlakatning (masalan, qadimgi Xitoy davlatining) sira aloqasi yo`qdir. Bu mavzu xususida prof. YE.Bertels, V.Zohidov, S.Erkinov va D.Ro`ziyevalarning tadqiqotlarida bahs qilinadi. Bu olimlarimiz tarixga oid manbalar, birinchi navbatda Alisher Navoiyning asarlariga asoslanib, «Chinu Xitoy» deganda Sharqiy Turkistondagi turkiy davlatlar ko`zda tutilishini tasdiq etadilar. Bu mavzuda uyg`ur olimlari ham atoqli sharqshunos YE.Bertels va hamkasb o`zbek olimlari bilan hamfikrdirlar. Darhaqiqat, Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidagi Farhodning vatani bo`lmish Chinning (demak turk hoqonligi) o`rniga dunyo xaritasidan o`rin olgan o`nlab Chin mavzelaridan birortasini qo`yish mumkinmi? Yo`q, albatta. Alisher Navoiy dostonda turkiy xalqlar tarixida shon-shavkat qozongan turk hoqonliklaridan birini badiiy tafakkur yo`li bilan qayta yaratadi va unga juda katta g`oyaviy vazifa yuklaydi. Chin esa Koshg`ar, Xo`tan va unga tutash o`lkalar edi. Shu o`rinda so`z navbatini Navoiyning o`ziga beraylik. «Saddi Iskandariy» dostonida tasvirlanishicha, Iskandar dunyoning ko`p o`lkalariga yurish qilib, Chin sarhadiga kirib boradi. Iskandar bilan hoqon o`rtasida muayyan muloqot va bahslar bo`lib o`tadi. Lekin hoqon har bir ishda aql-tadbir va adolat bilan harakat qilayotgan Iskandarni ko`rib unga tan beradi. Atrofiga ayonlarini chaqirib Iskandar bilan bo`lib o`tgan mashvaratlarni o`rtaga soladi. Iskandarga nechuk javob qilish xususida ularning fikrlarini bilmoqchi bo`ladi. Alisher Navoiy shu o`rinlarda hoqon haqida ma`lumot berib yozadi: Bu so`zlar degach shohi Chinu Xo`tan, Duosiga til chektilar anjuman. Bu o`rinda «Chinu Xo`tan shohi» birikmasini sharhlashga hojat bo`lmasa kerak. «Farhod va Shirin» dostonida tasvirlanishicha, Farhod shukuhli Chin hoqonining o`g`lidir. Farhodning tug`ilishi butun Chinning shodiyonasiga

aylanadi. Farhodning tarbiyasi, aqliy va jismoniy kamoloti tasvirlari davomida Navoiy unga atab yilning to`rt fasliga moslab to`rtta oliy qasr qurilgani va bu qasrlar qurilishida Farhodning o`zining ham ishtirok etishi lavhalarining serjoziba manzaralarini yaratadi. Xo`tan mulkiki, jannatdin nishondur, Savodi uzra jannat jon-fishondur. Hamono to`rt bog`i ravza oyin, Ichinda to`rt qasri xuld tazyin. Ki bo`lmish erdi hukmimdin muhayyo, Gulu asmori andoqkim, surayyo... Biz yuqorida Alisher Navoiy asarlarida Koshg`ar, Xo`tan kabi turkiy xalqlar, jumladan, uyg`ur ajdodlari manzilgohlarining muhabbat bilan qalamga olinishi misollariga diqqatni qaratdik. Bu lavhalar Navoiy asarlaridagi voqealar kechgan makonlar va qahramonlarni (xususan, «Farhod va Shirin» dostoni misolida) Uyg`uriston bilan aloqali holda talqin etishga asos beradi. Lekin ulug` shoirning katta ideallari va shu asosdagi tasvirlari bizni masalaga kengroq qarashimizni taqozo etadi. Dostoln voqealari markazida turgan Farhodni Xo`tandan ekan, demak, u uyg`ur deyish, yoki uni zamin va zamondan ajratib o`zbek yigiti deb atash masalaga tor doirada qarash bo`lar edi. Chin Sharq shoirlari ash`orlarida hunarmandchilik va san`at nash`u namo topgan orzudagi bir mamlakat sifatida kuylanib kelingan. Nizomiyning «Xusrav va Shirin» dostonida tasvirlanishicha, oddiy hunarmand Farhod Shopur bilan birgalikda Chinda saboq oladi. Chin ustodi ularning biriga tasvir san`atini, ikkinchisiga toshtaroshlikni o`rgatgan. Xusrav Dehlaviyning «Shirin va Xusrav» dostonida esa, Farhod Chin shohining baxtsiz bir o`g`li sifatida tasvirlanadi. Alisher Navoiy o`zining «Farhod va Shirin»ida esa, doston voqealari va qahramonlarini Chinu Xito bilan bog`lash vositasida bu mamlakatning jug`rofiyasi haqidagi qarashlarga aniqlik kiritadi. Chinu Xito qadimgi turk hoqonligining manzilgohlaridan biridir. Navoiy «Farhod va Shirin»da Chinni shunday tasavvur qiladi. Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» asaridagi to`rtliklardan

birida Alp Erto`nganing qadamjoyi sifatida ta`rif etilgan Xo`tanni Navoiy o`z idealida yaratgan Chin hoqonligining shukuhga ega bo`lgan markazi sifatida tasvir etadi. Farhod nomi bilan bog`liq «Ming uy» qabilidagi afsonalarning Uyg`uristonda ko`p uchrashi ham Navoiyning diqqatini tortgan bo`lishi ehtimoldan uzoq emas. Alisher Navoiy yuqoridagi tasvirlarida turkiy xalqlarning tarixi, uning hamma qavmlari, hunar va iste`dod egalariga bo`lgan mehr-muhabbatini namoyish etadi. Shu sirada gumanist shoir uyg`ur tarixiga, madaniyatiga, uning Sa`diddin Koshg`ariy kabi mumtoz kishilariga hurmatini ham izhor qilib bordi.Sharqiy Turkistonning XVI asr sharoitida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotning o`ziga xos bir barqarorlashuvi yuz berdi. Shu munosabat bilan badiiy adabiyotga bo`lgan e`tibor ham o`tgan asrlardagiga nisbatan bir muncha kuchaydi. Ma`lumki, XVI asrdan Sharqiy Turkistonda Yorkent shahrini markaz qilgan Sulton Saidxon (1490- 1533) boshchiligidagi mustaqil uyg`ur davlati maydonga keldi. Sulola boshlig`ining nomiga nisbatan «Saidiya» unvonini olgan bu davlat Koshg`ar, Xo`tan, Oqsu, Kuchor, Qumul va hatto Badaxshongacha bo`lgan katta zaminni o`z ichiga olar edi. Sulton Saidxon o`lkada markaziy bir davlat barpo qilish, uning siyosiy va iqtisodiy qudratini oshirish, madaniy hayotga rivoj berish ishlariga katta ahamiyat bilan qaradi. Madaniyat va adabiyot, ilm va fan arboblarini davlatni boshqaruv ishlariga jalb etdi. Sulton Husayn Boyqaro Xurosonning madaniy hayoti va adabiyoti ravnaqiga katta e`tibor bilan qaragani va ayni paytda, o`zi jo`shqin ijod bilan shug`ullangani kabi Sulton Saidxon ham bir vaqtning o`zida Yorkent adabiy hayotining murshidi va jo`shqin ijodkori sifatida tanildi. Sulton Saidxon uyg`ur va fors tillarida ijod qilgan. Shoirning bizning kunlarimizgacha yetib kelgan asarlarida uning Alisher Navoiy lirikasiga katta e`tiqodi ko`zga tashlanib turadi. Sharqiy Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy hayot va madaniyat taraqqiyotida Sulton Saidxonning o`g`li Abdurashidxon (1510-1560) ham muhim rol o`ynadi. Abdurashidxonning hukmronlik yillarida Koshg`ar va boshqa shaharlarda hunarmandchilik, savdo-sotiq ishlari yo`lga qo`yildi. Madrasalar, karvon saroylar

barpo etildi. Movorounnahr, Xuroson, Afg`oniston va Hindiston kabi o`lkalar bilan savdo va madaniy aloqalar kuchaydi. Bu davrda davlat devonxonasi qoshida shohlik kutubxonasi tashkil qilingani, Yorkent va Koshg`ar madrasalariga O`rta Osiyo, Afg`oniston va Iroq muzofotlaridan ilm toliblari kelib tahsil bilan mashg`ul bo`lganligi ma`lum. Uyg`ur tarixchisi Musa Sayramiy (XIX asr) o`zining «Tarixi amoniya» asarida Abdurashidxon shaxsiyatini xarakterlab quyidagilarni yozadi: «Abdurashidxon shijoatda benazir va saxovatda bebadal erdi, mulla va fozil va shoir kishi erdi. Forsiy va turkiyda nazmni yaxshi aytur erdi. Ilmi musiqada go`yo hakimi Firsag`ursi soniy erdi. «Ishratangiz» deb bir maqom ixtiro qildi». Abdurashidxon xonlik devonxonasi huzurida tashkil qilingan kutubxonada Sharq adabiyoti asarlarini ko`chirish ishlariga diqqat qilib, bu ishga uyg`ur va o`zbek tillarini puxta biladigan xattotlarni jalb etish yo`lini tutdi. Xuddi shu davrdan boshlab Uyg`uristonda Alisher Navoiy asarlarini ko`chirish ishlarini yo`lga qo`yilganligini ta`kidlash kerak bo`ladi. Bu g`oyat xayrli ishda XIX asrda ijod etgan shoir va bastakor Yusuf Qidirxon Yorkandiy va yorkentlik shoira Omonnisoxonim ham tashabbuskor bo`ldilar. Yusuf Qidirxon Alisher Navoiy qalamiga mansub g`azallarning o`n olti maqom musiqasida aytilishining tashabbuskori edi. Yorkent va Koshg`arda Navoiy lirikasidan dastlabki saylanmalarning ko`chirila boshlanganligi shoirning vafoti (1501) yiliga to`g`ri keladi. Ko`char madrasasi mudarrislarining tashabbusi bilan shoir vafotining dastlabki oylaridayoq uning lirik asarlari «Saylanma»si bo`lgan «Chordevon» tartib berilgan va husni xat bilan ko`chirilgan. Sharqiy Turkistonda Alisher Navoiy «Xazoyin ul- maoniy»sining to`la ko`chirilgan matni 1557 yilda yuzaga kelgan edi. Alisher Navoiy asarlarining Shinjon, Toshkent, Dushanbe, Olma-ota, Baku va Sankt-Peterburgda saqlanayotgan qo`lyozmalarining ko`chirilish e`tibori bilan Sharqiy Turkistonga daxldor deb topilganlari yuzasidan fikr yuritiladigan bo`lsa, bu yerda shoirning lirik asarlari, «Xamsa» dostonlari, falsafiy-axloqiy mundarijadagi asarlariga katta e`tibor bilan qaralganligini kuzatish mumkin.

Koshg`ar, Yorkand, Urumchi, G`ulja kabi shaharlarning har birida ko`chirilgan asarlar o`zigaxos bir xattotlik namunalaridir. Filologiya fanlari nomzodi D.Rayhonov o`zining «Uyg`ur adabiy hayotida Navoiy asarlarining o`rni» mavzuidagi tadqiqotida XVIII- XIX asrlarda Uyg`uristonda Koshg`ar va Yorkent xattotlik maktablarining tashkil topganligi va bu ikki markaziy shahardagi xattotlik maktablari mamlakat madaniy hayotida yuksak darajadagi vazifalarni ado etganligini qayd etadi. Ularda Abdurahim ibn Muhammad Fozil Koshg`ariy, Abduqodir ibn Mulla Bahodir Koshg`ariy, Mir Husayn Saburiy, Mulla Saidniyoz ibn Mulla Muhammad Yaqub (Koshg`ar xattotlik maktabi) kabi o`z davrining iste`dodli kotiblari alohida san`at ko`rsatib ishlaganlar. Bu shaharlarda ko`chirilgan asarlar o`rtasida Alisher Navoiyning merosiga oid qo`lyozmalar matnshunoslik qonun-qoidalariga izchil rioya qilinishi jihatidan ham, xattotlik san`atining yuksakligi tomonidan ham ajralib turadi. Bu qo`lyozmalar bir tomondan, Alisher Navoiy asarlarining Sharqiy Turkistonda keng ommalashganligini ko`rsatsa, ikkinchi tomondan, XVIII- XIX asrlarda Sharqiy Turkistonda taraqqiy topgan xattotlik maktablarining o`ziga xos xususiyatlarini o`rganish jihatidan nihoyatda muhim manbalaridir. Alisher Navoiy asarlarining Uyg`uristonda ko`chirilgan anchagina qismi bugungi kunda Shinjong osori atiqalar muzeyida saqlanmoqda. Ularning ko`pchiligi uyg`ur adabiyotshunosi Y.Muxlisov tomonidan tuzilgan «Uyg`ur klassik adabiyoti qo`lyozmalarining katologi»da tasnif etilgan. Shuningdek, Navoiy asarlari qo`lyozmalari haqida Urumchida alohida kitob holida chop etilgan «Qadimgi asarlar katalogi» («Qadimgi asarlar tizimliki»)da xabar qilinadi. Alisher Navoiy asarlarining Sharqiy Turkistonda ko`chirilgan va bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida saqlanayotgan qo`lyozmalari haqida shu institut ilmiy jamoatchiligi tomonidan tayyorlangan ko`p jildlik katalog («Sobraniye Vostochno`x rukopisey Akademii nauk Uzbekskoy SSR») orqali ma`lumot olish mumkin. Filologiya fanlari doktori M.Hakimovning «Navoiy asarlari qo`lyozmalarining tavsifi» asarida esa O`zbekiston respublikasi Fanlar

akademiyasi H.Sulaymonov nomidagi Qo`lyozmalar institutida saqlanayotgan qo`lyozmalar haqida so`z borayotganda Alisher Navoiyning Sharqiy Turkistonda ko`chirilgan asarlari haqida ham mufassal ma`lumot keltiriladi. Navoiy asarlarining Sharqiy Turkistonda ko`chirilgan eng nodir qo`lyozmalari sirasidan XATTOT Abdurahim ibn Muhammad Fozil Koshg`ariy tomonidan hijriy 1240-1245 (milodiy 1824-1830) yillari ko`chirilgan mukammal kulliyotni (O`zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi H.Sulaymonov nomidagi Qo`lyozmalar instituti fondi inv.316) ko`rsatish mumkin. D.Rayhonov yuqorida eslatib o`tilgan tadqiqotida Olma-ota, Dushanbe shaharlarida mavjud Navoiy qo`lyozmalari haqida ham e`tiborli ma`lumotlarni bayon qiladi. Shunday qilib, Navoiyning asarlari Sharqiy Turkistonda asrlar davomida qayta-qayta ko`chirildi. Kutubxonalarda, xonadonlarda avaylab saqlandi. Navoiy asarlarini ko`chirishning XUIII-XIX asrlarda, xususan Koshg`ar hokimlaridan Zuhriddinbek va Yorkent hukmdori Mirza Muhammad Husaynbek davrida keng yo`lga qo`yilganligini, bu ikki homiy hukmdorning xattotlik maktablariga, xattotlar jamoalariga e`tibor va g`amxo`rlik bilan qaraganlarini alohida ta`kidlash lozimdir. Shu sirada ular Navoiy asarlarini alohida bir san`at bilan ko`chirilishi hamda kitobat qilinishiga e`tibor bilan qaraganlar. Bu yo`nalishda Zo`hriddin Hakimbek devonxonasida munshi bo`lib ishlagan Abdurahim Nizoriyning ham tashkilotchiligi, tashabbuskorligi alohida diqqatni tortadi. O`z davrining katta adibi, shoirlar jamoalarining rahnamosi bo`lgan Nizoriy o`zi shaxsan Navoiy asarlarining uyg`ur kitobxonlari o`rtasida targ`ib etib qolmay, boshqalarni ham shunga da`vat etgan. Madrasalarda navoiyxonlik darslarini yo`lga qo`yishga tashabbuskor bo`lgan. Maktablar uchun Navoiy asarlari yuzasida qo`llanma kitoblari tuzgan. Xxx O`zining mahalliy (milliy) barqaror kuchli an`analari mavjud bo`lgan adabiyot o`zi bilan yonma-yon taraqqiy qilib borayotgan, hatto undan tashqarida turgan adabiyotlarning katta olamshumulyutuqlarini tez payqaydi. Ularni o`zining mahalliy an`analari bilan bog`li holda rivojlantirish, boyitish yo`lini tutadi. Bir

adabiyot ikkinchi bir adabiyotning yutuqlarini o`z estetik ideallari, ijtimoiy qarashlariga muvofiq kelgandagina, uning o`zida mavjud yashirin imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga ilhomlantira olgandagina qabul qiladi. V.Belinskiy so`zlari bilan aytganda «...buyuk so`z san`atkorining boshqa shoirlarga ta`siri bu shoir poeziyasinining boshqa bir qalamkash poeziyasida aks etishidan iborat emas, balki boshqa shoirlarning quvvatini ishga solishdan iboratdir.» ayni paytda adabiy aloqa va o`zaro ta`sir hech qachon bir adabiyotning mislsiz yuksakligini, ikkinchi bir adabiyot namoyandasidan o`rganishi, uning an`analarini ijodiy davom ettirishga qo`l urishi uning o`ziga xos ijod yo`li va uslubini inkor etmaydi. Shu ma`noda qaraganda, uyg`ur adabiyoti o`zining qadimgi davrlardan buyon davom etib kelayotgan mustahkam an`analariga ega edi. Bu holni Sharqiy Turkistonning madaniyat va adabiyot benihoya taraqqiy etgan juda ko`plab markazlaridagi jo`shqin hayot tarzidan anglab olish mumkin bo`lar edi. Bu o`lkaning tarixi, madaniyati haqida hikoya qiluvchi muarrixlar, tazkiranavislar, so`z san`atkorlarining talaygina asarlari bizgacha yetib kelgandir. XU-XUI asrlarga kelib Sharqiy Turkiston madaniyati tarixida muhim bir hodisa ro`y berdi. Yuqorida qayd etib ko`rsatilganidek, bu qadimiy madaniyat o`lkasiga Xuroson va Movorounnahrning keng hududlarida taraqqiy topgan adabiyot yutuqlari kirib kela boshladi. Bu holning katta mazmunini prof. S.Malov juda chiroyli tushuntirib berdi. U Sharqiy Turkistonda Movorounnahr, Xuroson madaniyati va adabiyotining yoyila boshlashida Navoiy ijodi katta vositachilik rolini o`ynadi, deb yozadi. Darhaqiqat, Xuroson va O`rta Osiyo adabiy muhiti asarlarining Koshg`ar, Yorkent va Xo`tan kabi Sharqiy Turkistonning madaniy markazlariga kirib borishi region (turkiy adabiyotlar regioni) adabiyotining qonuniy bir hodisasi, ayni paytda o`ziga xos mahalliy (milliy) adabiyot sifatida taraqqiy qilib borayotgan uyg`ur adabiyotining yangi an`analar bilan boyishi ham edi. Zero, Navoiy o`zi mansub bo`lgan o`zbek adabiyotini, ayni paytda uyg`ur adabiyotini ham o`zining boy lirikasi va «Xamsa» dostonlaridan bahramand etdi. Alisher Navoiyning ulug` niyati ham hu edi. Turkiy tilida so`zlashuvchi barcha xalqlarni forsiy tilida shuhrat

tutgan «Xamsa»lar bilan bo`ylasha oladigan asarlar bilan bahramand etish edi. Shunga ko`ra ham XUI asrdan boshlab Navoiy asarlarining Uyg`uristonga kirib kela boshlashi katta voqea sifatida qabul qilindi. Navoiy asarlari uyg`ur adabiyotida yangi-yangi an`analarning kelib chiqishiga vosita bo`ldi. Navoiy asarlarining uyg`ur madaniyati va adabiyoti oldidagi yana bir ahamiyatini alohida ta`kidlash kerak bo`ladi. Sharqiy Turkistonda forsiy tilidagi adabiyot namunalari u yoki bu darajada ma`lum edi, albatta. Uyg`ur kitobxonlari Navoiy asarlarini o`rganish natijasida fors-tojik va ozarbayjon adabiyotlari, bu adabiyotlarning mumtoz namoyandalari ijodlari bilan ham ancha yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo`ldilar. Navoiy o`zining qit`alaridan birida Sharq g`azalchiligining uch ustodi, ya`ni Xusrav Dehlaviy, Hofiz SHeroziy va Abdurahmon Jomiyni o`zi uchun ustoz deb bilganligini ta`kidlaydi. Demak, Navoiy uyg`ur g`azal muxlislarining diqqatlarini shu ustodlar meroslari tomon rag`batlantirdi. Shoirning «Xamsa» dostonlari bilan tanishish orqali esa, uyg`ur kitobxonlari Sharq adabiyotida to`ng`ich xamsanavis sifatida shuhrat qozongan ulug` ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141-1209)ning «Panj ganji», ya`ni «Xamsa»si va uning har bir dostoni mundarijasidan voqif bo`ldilar. Nizomiydan keyin xamsanavislikning an`anaga aylangani, Nizomiy «Xamsa»siga javob tarzida yaratilgan Hindistonda fors-tojik adabiyotiga asos solgan Husrav Dehlaviy (1253-1325) asarlarining g`oyaviy- badiiy mundarijasi haqidama`lumot oldilar. Alisher Navoiy o`z «Xamsa»sini tashkil qilgan dostonlaridan har birining muqaddimasidafors-tojik adabiyotining buyuk namoyandasi, o`zining piri va ustozi Jomiy faoliyatini, ustoz va shogirdlik munosabatlarini ta`riflab beradi. Bu bilan Navoiy uyg`ur adabiyot muxlislarining fors-tojik, ozarbayjon va hind adabiyotlarini o`rganishlari uchun qulay yo`l ochdi. «Xamsa» an`anasining hayotiyligi, bu an`anani har bir yangi adabiyot zaminida rivojlantirish mumkinligi haqida saboq berdi. Uyg`uristonda XUI asrda tashkil topgan Saidiya uyg`ur davlatining xonlaridan Abdurashidxonning ona tili bilan birga forsiy tilida ham asarlar yaratgani ma`lum. Keyingi asrlarda, xususan, XUIII- XIX asrlardayashagan uyg`ur shoirlarining Firdavsiy, Sa`diy, Hofiz ijodlari bilan

yaqindan tanishliklari anglashiladi. Abdurahim Nizoriy merosi o`rtasida iste`dodli fors-tojik shoiri Shayx Muslihiddin Sa`diyning haj safarini tasvir etgan hikoyatning uchrashi nihoyatda xarakterli bir holdir. Navoiyning «Xamsa»sini o`rganish natijasida uyg`ur adabiyotida ham xamsachilik an`anasi paydo bo`ldi. Nizoriy, Turdi, G`aribiy, Navro`zoxun Ziyoiy kabi uyg`ur shoirlari bu an`anani davom ettirib, yangi-yangi asarlar yaratish niyatida bo`ldilar. Uyg`ur adabiyotida paydo bo`lgan bu yangiliklarning ko`pi Alisher Navoiy asarlarining ijobiy ta`siri natijasida yuzaga kelganligi shubhasiz. Uyg`ur adabiyotida XUI-XIX asrlarda ro`y bergan ana shu hodisalarni adabiy aloqalar jarayonining o`ziga xos xususiyati sifatida har tomonlama o`rganmay turib, uyg`ur adabiyotining boy tarixini to`la tasavvur qilish mumkin emas. Sharqiy Turkiston, Qozog`iston va O`zbekiston uyg`urshunoslari ning tadqiqotlarida uyg`ur adabiyotida Navoiy asarlarining o`rni masalalsiga ko`p martaba diqqat qilinganligi ushbu monografiyaning kirish qismida qayd etib o`tildi. Lekin ushbu ilmiy ishlarning ko`pincha uyg`ur adabiyotida XIX asrda maydonga kelgan «Muhabbat dostonlari» munosabati bilan olib borilgani ma`lumdir. Holbuki, keyingi yillardagi tadqiqotlar uyg`ur adabiyotidagi Navoiy an`analarining o`rni «Muhabbat dostonlari» bilan cheklanmasligini ko`rsatdi. XVIII-XIX asrda uyg`ur adabiyotining Maqsud qori, Noqis, Mulla Barot, Mir Husayn Saburiy, Mulla Siddiq Yorkandiy kabi qator namoyandalari ijodlarini o`rganish mavzuning keng ko`lamini ko`rsatmoqda. Bundan tashqari Navoiy an`analari deganda yaqqol ko`zga tashlanib turgan asarlargagina murojaat qilish yuqorida tilga olingan aloqalar doirasini toraytirib qo`yishi shubhasizdir. Uyg`ur adabiyoti tarixining turli davrlarini o`rganish o`zlarining boy lirik asarlari, turli temalardagi dostonlari bilan tanilgan Xo`jamquli Hirqatiy, Muhammad Siddiq Zaliliy va Mulla A`lam Shahyor Salohiylarning ham o`z ijodiy izlanishlari jarayonida Alisher Navoiyning mahorat maktabidan bahramand bo`lganliklarini ko`rsatmoqda. Shu o`rinda Sharqda adabiy aloqalar tarixining katta bilimdoni prof. YE.Bertelsning quyidagi so`zlarini eslash joiz bo`ladi. Olim yozadi; «Bir vaqtlar

ta`sir masalasiga juda katta ahamiyat berish mayli mavjud edi. Natijada ko`pgina shoirlarning ijodi tekshiruvchilar qo`lida ta`sir tufayli bunyod bo`lgan uychalarga aylanib qolgan edi. Bunday yo`lning xatoligi haqida qayta-qayta gapirildi. Lekin bu fikr har qanday ta`sirni inkor etish uchun dastur sifatida qabul qilindi. Keyingi vaqtlarda adabiy aloqalar masalasiga diqqat qilinmay, uni chetlab o`tish ham voqe bo`ldi. Biroq xalqdan xalqqa o`tib turuvchi adabiy ta`sirni rad etish real faktlarni hisobga olmaslikginadir xolos». Sharq adabiyotida butun O`rta asr davomida inson va jamiyat hayotining turli sohalari bilan bog`liq bo`lgan yuksak ideallarni ko`pincha an`anaviy syujet va obrazlar orqali ifodalash ijodiy jarayonning o`ziga xos bir qonuniyati sifatida yashab keldi. Bunday an`anaviy syujet va obrazlardan ijodiy foydalana olmagan shoirlar yorqin asarlar yarata olmaganlar. Navoiy o`zining lirikasi va «Xamsa»dan o`rin olgan dostonlarida Sharqda kishilikning ziyrak aqli va iste`dodi bilan vujudga kelgan barcha ma`naviy boyliklarga vorislikgina qilib qolmay, ularni boyitish, rivojlantirish yo`li bilan o`z davrining dolzarb masalalari xizmatiga bo`ysundirdi. Demak, gap Navoiy dostonlarini baholash xusuida boradigan bo`lsa, shoir o`tmish adabiyoti an`analaridan o`z davrining qaysi masalalarini yoritishda foydalandi va bu bobda mahorat ko`rsatdi degan savolga javob berish kerak bo`ladi. Nima uchun Nizoriy «Xamsa»sidan «Farhod va Shirin» hamda «Layli va Majnun» mavzulariga murojaat etdilar. Turdi G`aribiy «Shoh Bahrom» dostonini tanladi. Bu holdan kelib chiqadigan xulosa shuki, har bir yangi davr ijodkori o`zining fikr-o`ylarini band qilib kelayotgan mavzularini yoritish uchun o`z o`tmishdoshlari tomonidan qo`llanib, xalqning shuuriga singib ketgan syujet va obrazlarni izlab topish, ularni qayta ishlab o`z mahorati darajasida yangi maqsadlar ifodasi darajasida sayqal berish huquqiga egadir. Shu jihatdan ham Nizoriyga «Farhod va Shirin»u, G`aribiyga «Shoh Bahrom» ko`proq ma`qul kelgan. Yanada aniqrog`i, gumanist o`zbek shoirining shu asarlari markazida turgan g`oya va obrazlar Nizoriy va G`aribiyga ma`qul kelgan, ularning dil tahidagi g`oyaviy niyatlarini, ijodxonasidagi mahorat torlarini junbishga keltirgan. O`z vaqtida Mavlono Lutfiy

va Jomiy Navoiyga qanday rahnamolik qilgan bo`lsalar, o`z navbatida Alisher Navoiy ham Nizoriy va G`aribiyga shunday ustoz bo`ldi va bu bilan uyg`ur adabiyoti tarixida katta hodisa ro`y berdi. Uyg`ur shoirlari «Xamsa»ga qo`l urdilar va uning bir necha dostonini yaratishga muvaffaq bo`ldilar. Turkiy adabiyotlar o`rtasida uyg`ur adabiyotidagina Navoiy «Xamsa»si dostonlariga javob darajasidagi asarlar yaratildi. Bu dostonlarning mualliflari Nizoriy va Turdi G`aribiy kabi zabardast uyg`ur shoirlari edi. Navoiy poetik maktabining uyg`ur adabiyotidagi davomchilari haqida so`z borganda Hirqatiy, Zaliliy, Mulla Fozil, Mulla Siddiq Yorkandiy, Saburiy nomlarini ham atash kerak bo`ladi. Chunki bu shoirlar bevosita «Xamsa» dostonlari yaratmagan bo`lsalar-da, o`z asarlarida Navoiyning so`z san`ati mahoratidan istifoda etdilar. Uyg`ur adabiyotida Navoiy «Xamsa»si dostonlarini nasriylashtirish ham o`ziga xos bir yo`nalishnitashkil etdi. Navoiy asarlarining mavzui, syujeti va obrazlarini saqlagan holda ularni nasr vositasida turli uslublar bilan kitobxonga taqdim etish katta mahorat talab etar edi. Mir Husayn Saburiy, Muhammad Mulla Siddiq Yorkandiy va Umar Boqiy kabi shoirlar o`z asarlari bilan shunday mahorat egalari ekanliklarini namoyish etdilar. Uyg`uriston go`zal rivoyat va afsonalar vatanidir. Bu yerlarda Navoiy «Xamsa»si dostonlari paydo bo`lishi bilan ularning mavzu va obrazlarini xalq fantaziyasi bilan yangi badiiy talqinlarda ifoda etgan ko`plab afsonalar, ertaklar yuzaga keldi. To`g`ri, aslida «epik she`riyatning asosini, bir tomondan miflar, ajdodlar shaxsini ulug`lash kabi hodisalarning mahsuli bo`lgan ibtidoiy qahramonlik dostonlari tashkil etgan bo`lsa, ikkinchi tomndan, uning rivojlanishida xayoliy ertaklar katta ahamiyat kasb etganlar». Shu bilan birga jahon adabiyoti, xususan Sharq adabiyoti tarixi katta epik asarlarning syujet va obrazlarining folklorga kirib borishi, o`ziga xos mundarijaga ega bo`lgan rivoyat va afsonalarning yaratilishiga manba bo`lganligini ham tasdiq etadi. Bu holni Navoiy «Xamsa»si munosabati bilan uyg`ur adabiyotida ham kuzatish mumkindir. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, Navoiy ijodiyot maydoniga zukko iste`dod egasi bo`lgan so`z san`atkorigina emas, ayni paytda turkiy xalqlar adabiyotining

himoyachisi, murshidi sifatida ham kirib keldi. Ulug` shoir Xurosondan Chinu Xitoy (Sharqiy Turkistongacha) bo`lgan yerlarda istiqomat qilayotgan turkiy xalqlar adabiyotining ravnaqini istadi. O`zining Yusuf Xos Xojib, Lutfiy kabi salaflari yo`llaridan odimlab, ilgarilab butun Sharqqa, Jomiy kabi ustodlarga turkiy tilining qudratini, turkiy adabiyotning kalomini e`lon etdi. Asarlarida turkiy xalqlarning orzu-umidlarini kuyladi. Shuning uchun ham ulug` o`zbek daho shoiri hamma turkiy xalqlar ichiga kirib bordi. Uyg`uristonda Navoiy asarlari keng tarqaldi, qo`lyozmalari qo`ldan qo`lga o`tib sevib o`qildi. Uyg`ur adabiyotida Navoiy lirikasi va «Xamsa» dostonlarining an`analari paydo bo`ldi. Navoiyga izdoshlar ijod maydoniga kirib kela boshladi. Uyg`ur adabiyoti turkiy xalqlar adabiyoti o`rtasida Navoiy asarlari mavzu va obrazlariga yangicha umr bag`ishlangan katta adabiyot sifatida tanildi.

O'xshashlar

Alisher Navoiy va Gulxaniy ijodi

Alisher Navoiy hayoti va ijodi

Alisher Navoiy va turkiy nasr taraqqiyoti

Alisher Navoiy

Alisher Navoiy