Bosh sahifa
Referatlar
Adabiyot
Alisher Navoiy va turkiy nasr taraqqiyoti
Alisher Navoiy va turkiy nasr taraqqiyoti
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
28.669921875 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Alisher Navoiy
Alisher Navoiy
Alisher Navoiy ijodi turkiy tillardagi adabiyotning yangi bosqichi
Alisher Navoiy turkiy she`riyatining mavzu va g’oyaviy rang barangligi
Alisher Navoiy va Gulxaniy ijodi
![mutasavvuflarga bag’ishlangan qismi Robiai Adaviyadan boshlanib, Bibichai Munajjima zikri bilan nihoyasiga etadi. Qayd qilinganidek, asarda turk mashoyixlariga keng o’rin ajratilgan bo’lib, unda Xoja Ahmad Yassaviy, qutbiddin haydar, hakim ota, Ismoil ota, Ishoq ota, hubbi xoja, Ko’k shayx, Temurchi ota, Xudoyquli shayx, Ilyos Shayx va boshqalar zikri keltirilgan. Bunday zikrlardan ayrimlari quyidagilardir: "Xoja Ahmad Yassaviy q.s. Turkiston mulkining shayx ul-mashoyixidur. Maqomoti oliy va mashhur, karomoti mutavoli va nomahsur ermish. Muridu ashobi g’oyatsiz va shohu gadoning irodat va ixlosi ostonida nihoyatsiz ermish". [17-tom, 419]. "Qurqut Ota a.r. Turk ulusi arosida shuhrati andin ortug’roqdurki, shuhratqa ehtiyoji bo’lg’ay. Mashhur mundoqdurki, necha yil o’zidin burunqini, necha yil o’zidin so’nggi kelurni debdurlar…" (17-tom, 421). "Ilyos shayx r.t. Muhammad shayx r.ning o’g’lidur. Zohir ulumida bu silsilada andin olimroq yo’q ermish… Arabiyatda mohir ermish. Va ul til bila so’zlashur ermish va nazm dag’i aytur ermish. Va Samarqandda qum tog’ida sokin ermish. Muborak marqadi go’yo ham anda-o’qdur (17-tom, 423|). "Nasoyim ul-muhabbat"da arab va fors-tojik tilida mingdan ortiq oyat, hadis, hikmat va she`riy parchalar keltirilgan. Ular mashoyixlar yoki Navoiyning tilidan bayon qilinganlar. Shunday qilib, "Nasoyim ul-muhabbat" islom tsivilizatsiyasi hududlarida VII-XV asrlar davomida faoliyat ko’rsatgan arab, fors, turk va hind mutasavvuflaridan bahs yuritadigan va o’sha davrda bu sohada mukammal hisoblangan tazkira-qomuslardandir. Mamlakatimizda mazkur asar birinchi marta Alisher Navoiy asarlari 15 tomligining 15-tomida qisqartirilgan tarzda nashr etilgan bo’lsa, uning to’liq matni MATning 17-tomida bosildi. Holot. Holot ba`zan manoqib-holot mashhur siymolar (mutasavvuf, shoir, adib) vafotidan so’ng ularning hayoti, fazilatlariga bag’ishlanib yozilgan asardir. holotlarni tazkiraning ma`lum zabardast siymolarga bag’ishlangan xili desa](/data/documents/2ad021ad-1eb1-4876-b24b-cdb50de9ab87/page-8.png)
![Iloho! Ul bedorlig’ni ogohlikka etkur va bu hushyorlig’ni beishtibohlikka ulandur!… Iloho! Zamirimg’a xudpisandlig’ni yovutma va xotirimni el naf`i aybjo’lig’iga tutma!… [16-tom, 295, 299]. Shunisi diqqatga sazovorki, Alisher Navoiy iltijolarining ko’pchiligi xalq maqol va hikmatli so’zlari darajasiga ko’tarilgan. Masalan: Iloho, beiloj dardg’a alil (giriftor) qilma va bemuruvvat nomardga zalil (muhtoj) qilma! Iloho, beasllar mazallatidin (xor-zorligidan) asra va bediyonatlar tuhmatidin asra! Shunday qilib, "Munojot" har bir kishini ogohlikka, odamiylikka, ezgulik sari intilishga da`vat etuvchi falsafiy-axloqiy asardir. Alisher Navoiyning umri oxirlarida yozilgan eng ajoyib asari "Mahbub ul- qulub" (Ko’ngillar sevgilisi)dir. Asar 906 hijriy - 1500 melodiy yilda yozilgan: Bu nomag’akim, lisonim o’ldi qoyil, Kilkim tili har nav` el ishiga noqil. Tarixi chu "xush" lafzidin o’ldi hosil Har kim o’qusa, Iloho, o’lg’ay xushdil. (14-tom, 130). "Xush" so’zining arab alifbosidagi shakli abjad hisobida 906 ni ifoda etadiki, bu milodiy 1500 yilga tengdir. "Mahbub ul-qulub" kirish, uch qism va xotimadan iborat. "Kirish"da asarning yozilish sabablari nihoyatda aniq yoritilgan. Ma`lumki, bu asarni yozayotganda muallif hijriy hisobda 62 yoshda (tug’. 844 h.- asar yozilgan yil 906 hijriy) edi. Bu umr davomida u qancha-qancha lavozimu mansablarni ko’rdi, ne-ne ishlarni amalga oshirmadi, yuksak mavqedagi badiiy-ilmiy asarlar yaratdi, ham shaxs hamda mutafakkir, shoir, nosir sifatida katta hurmat va ehtiromlarga sazovor bo’ldi. Shunday bo’lsa-da, "Mahbub ul-qulub"ning "Kirish" qismida o’zi haqida shunday yozadi: "fuqaroning gadoyi, g’aroyib masturalarining chehrakushoyi al- faqir ul-haqir Alisher al-mulaqqab b-in-Navoyi (g’affara zunubihi va sattara](/data/documents/2ad021ad-1eb1-4876-b24b-cdb50de9ab87/page-11.png)
!["Dehqonki dona sochar, erni yormoq bila rizq yo’lin ochar… Dehqonki, tuzluk bila dona sochar, haq biriga etti yuz eshigin ochar. Sochqon dona ko’karguncha, o’rub xirmon qilib, mahsulin ko’targuncha qurtu qush andin bahramand va dasht vuhushi (vahshiy hayvonlari) aning bila xursand. Mo’rlar (cho’molilar) uyi andin obod va go’rlar (dasht hayvoni) xotiri aning bila shod. Kabo’tarlarg’a andin mastliq, to’rg’aylarg’a andin nishotg’a (xursandchilikka) hamdastliq. O’roqchig’a andin ro’ziy, boshoqchining yorub andin ko’zi. Barzagarga (dehqon, erga dona sepuchiga) andin kom (murod) hosil, pushtakashg’a (o’rilgan hosilni orqasiga yuklab tashuvchiga ) andin murod hosil. Gado andin to’q, kadxudo ( uy boshlig’i) to’qlug’i ham andin- o’q. Musofirg’a andin taom, mujovirg’a andin kom. Itmakchi (navvoy) tanuri andin qiziq, allof bozori, andin iliq…"[14-tom, 37]. Biz Alisher Navoiyning dehqonlar haqida (32-fasl) yozganlaridan ayrimlarini keltirdik, xolos. Shuning o’zi dehqonning ijtimoiy hayotda tutgan mavqei va uning jamiyat oldidagi ulkan mas`uliyatidan ham guvohlik beradi. Demak, Alisher Navoiy ana shunday yuksak maqom va mas`uliyatga ega bo’lgan dehqonlarni hamisha ardoqlash lozimligini nazarda tutib, bu faslni quyidagi qit`a bilan yakunlaydi: Kimki dehqonlig’ ayladi pesha, Dag’i non bermak o’ldi anga shior. Bo’yla kimsa uluvvi rif`atdin, Odam o’lmasa, odamiy xud bor. "Mahbub ul-qulub"ning birinchi qismida shoirlarga bag’ishlangan fasl (16) ham bor. Bu faslda XII-XV asrlarda faoliyat ko’rsatgan forsiygo’y shoirlar (Attordan Abdurahmon Jomiygacha) ijodiy uslublari jihatdan nihoyat mohirona tarzda guruhlashtirilgan. Bu jarayonda Alisher Navoiy adabiyot tarixini nazariy yo’nalishda idrok etuvchi adabiyotshunos sifatida namoyon bo’ladi. Alisher Navoiy "Mahbub ul-qulub" ning jamiyatdagi toifalarga bag’ishlangan birinchi qismida adolatsiz, firebgar, yolg’onchi, yomon axloqli kimki bo’lsa- podshoh-mi, vazir-mi, mudarris-mi, hunarmand-mi- qaysi toifadan](/data/documents/2ad021ad-1eb1-4876-b24b-cdb50de9ab87/page-14.png)
