Gulxaniy lirikasi - Adabiyot - Referatlar

Gulxaniy lirikasi

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47 KB

Ko'chirib olish

Gulxaniy lirikasi (Hakim Homidiy. Gulxaniyning «Majmuai shoiron» tazkirasidagi gazallari xaqida. Jurnal «O’zbek tili va adabiyoti» 1974, 2-son). Gulxaniy o’zining zo’r talanti, tajribasi, turmushga xaqqoniy qaray bilish tufayli xalqqa yaqin yozuvchi sifatida ko’zga tashlanadi. Uning adabiy ijodiyoti xon va feodallarni maqtagan saroy shoirlarining serxasham, serpardoz «usti yaltiroq, ichi qaltiroq» poeziyasidan farq qiladi. Ekin buni saroy shoirlari yoqtirmadilar. Gulxaniy va Maxmur ijodini kamsitdilar. Bu esa saroy adabiy doiralarining xalqchil adabiyotga qarshi xuruji edi. Gulxaniy ijodi saroy shoirlarining «malikush-shuarosi» Fazliyga ayniqsa maqbul bo’lmaydi. U gulxaniyning mustaqil ijodkor ekanini rad etib, uni san’at axllari karvoni orasidan ko’tarilgan changga o’xshatadi: Buvad gulxaniy xam zi axli suxan, Badargoxi oliyi shoxi ziman. Raxero po’yand donishvaron, Ravad xamchu gard as pasi karvon. Shuda payravi shoxi axli suxan ¢azal gufti on xam darin anjuman. (Mazmuni: Gulxaniy xam so’z axlidandir. Zamon shoxining oliy dargoxida donishmandlar! Yurgan yo’ldan u xam xuddi karvon orasidan ergashgan changdek boradi. So’z axlining shoxiga payrovlik uchun u xam bu majlisda gazal aytgan). Bunga qaramay Gulxaniy xayotni sevar, unga umid ko’zi bilan boqar edi. O’z ijodiy kuchiga ishonganidan, o’zini boshqalardan past olmas, insoniy fazilatini erga urmas, xon va amaldorlarga xushomadgo’ylik qilmas edi. Hatto bunga Fazliy xam iqror bo’lishga majbur bo’lgan edi va: «o’zi faqir bo’lsada, she’r aytishga qarar edi. (Hatto bunga Fazliy xam iqror bo’lishga) deydi. Fazliy uning jasoratli, dangal, xaqqoniy so’zlaridan diqqat bo’lib, unga ta’na toshi otadi: Qilur bunga jur’atni, ul Gulxaniy, Erur barcha xazen demaklik fani,

Xayoli buzuq diqqati be asos, Aning faxmini qil bu so’zdin qiyos. Dedi bu gazalniyu, qo’ydi bino, Ne ma’nosi maxkam, na lafzi bajo... Yoki: Sipoxi-yu, shoir emas Gulxaniy, Nedan ko’zga ilmas saniyu mani. So’zi kam emas, lek oni berivoj, ¢azal aytib izxor etar extiyoj... deb koyiydi. Gulxaniy xam bu ta’nalarga qarshi jim turmaydi, o’tli xajvlar yozadi. Ammo ularning ko’pi bizgacha etib kelmagan. Shoir o’z asarlarini devon qilolmagan. Ularni devon qilish u yoqda tursin, xatto sipoxiylikdan bo’shab ayrim she’rlarini yozishga xam vaqt topolmagan. Fazliyning aytishicha, gazallarini uyqu uchun belgilangan soatlarida yozib ulgurgan. Shoir va san’at «xomiysi» Umarxon bu oddiy tabaqaga mansub shoir uchun tegishli sharoit tugdirish va moddiy yordam berishni xayoliga xam keltirmagan, unga sira iltifor qilmagan. Gulxaniyning «Majmuatush-shuaro»ga kirgan bir necha forscha va o’zbekcha she’ri va «Zarbulmasal» nomli kitobida boshqa asarlari bizgacha saqlanib qolmagan. Qori Raxmatulla Vozix Gulxaniyning she’r va qasidalar devoni borligini xabar qilgan bo’lsa xam, ammo u xanuzgacha topilgani yo’q. Bizgacha shoirning 12 gazali va bir qasidasi Fazliy tazkirasi (Fazliyning Umarxon saroyi shoirlarining «malik ush-shuarosi» ya’ni (shoirlar podshosi) «Majmuai shoiron» tazkirasida Gulxaniyning to’rta o’zbekcha va sakkizta tojikcha gazali xamda bitta tojikcha qasidasi mavjud bo’lgan) orqali etib kelgan, xolos. Gulxaniy ijodining dastlabki bosqichlarida xomaki va taqlidiy she’rlar yoza boshlagani tabiiy... ammo asta-sekin kamol topib bora boshladi.

Shoir xam o’zbek, xam tojik tillarida bemalol qalam tebratgan. Fazliy ta’biri bilan aytganda, ul taxallum qilur turkiyu forsiy, erur she’r maydonining forisi» (ot chopari). Muxammad Sharif avval, o’z taxallusini Gulxaniy deb atab kelgan, keyinchalik esa uni jur’at so’zi bilan almashtirgan. Bu jur’atki avval edi Gulxaniy, Erur barcha xaz’yon demaklik fani. (foydasiz) Shoirning o’ziga Gulxaniy taxallusini olish sababini shoir Fazliy o’z tazkirasida quyidagicha izoxlagan edi: Xusho Gulxani shoiri purfan ast, Chi Gulxanki zebotar az gulshan ast. Zi devonaxo’iyu otashfani, Taxallus nixoda ba xud Gulxani. (Gulxaniy xamma narsani biluvchi shoirdir. U faqat gulxan emas, balki gulshandan xam chiroyliroqdir. Devona fe’lligi, olovtabiatligi, iste’dodligi, o’tkir fikrliligi tufayli o’ziga Gulxaniy taxallusini qo’ygan). Gulxaniy lirikasiga nazar tashlar ekanmiz, shoirning adabiy traditsiyaga rioya qilganini darxol sezamiz. Unda lirik qaxramon-oshiqning qalb alamlari, ruxiy kechinmalari ,ichki tugyonlari, ma’shuqaning o’jarligi, vafosizligi, yoriga bergan ozorlari tasvirlanadi. Ma’shuqaning jodu ko’zlari xaridorini bedor qiluvchi, iltifotsiz va parvosizdir. Oshiq xamisha yor visoliga intiladi, murod xosil qilolmaydi, gamga botadi. Shoir lirik qaxramonning zabun xolini ko’rsatish bilan baxorning go’zal baxorning go’zal manzarasini xam chizib o’tadi: Dar baxoron baxri taz’in navaro’soni chaman, Makashand dar go’shxo durri xushob az chashma. (Baxor chamanining kelinchaklari o’zlariga zeb-ziynat berish uchun quloqlariga mening ko’z yoshlarimdan xalqa taqib oladilar). Ayrim adabiyotshunoslar Gulxaniyning Fazliy tazkirasidagi gazallari taqlidiy ruxda yozilgan, shuning uchun ular shoir ijodi uchun xarakterli emas, degan fikrni bayon etadilar. Agar Gulxaniy she’rlarini sinchiklab mutolaa qilsak,

bunday gazallari xam taqlidiy emasligini, shoXga baxs yuritib, o’z shaxsiy xayotini ifodalaganini ko’ramiz. Jumladan, gulxaniy o’marxonning o’z siyosiy maqsadlarini, xonlik territoriyasini kengaytirishni ko’zda tutadi: Amir kishvari sharam, livon adl dar dastam, Ki miftoxi dari fatxu zafar boshad angushtam. (Shariat o’lkasining amiriman, adolat bayrogi qo’limda bo’lganiligi sababli xar barmogimda goliblik va zafar eshigining kaliti bor), deb boshlanadigan gazalining yo’nalishini ustalik bilan o’zgartirib, unda o’zining mavjud xayotdan norozi ekanini qisqartirib o’tadi: Hunar xar chand injo metarovad az xar angushtam, Zi baxti noraso nore nadorad bo zar angushtam. Ba izzumo davlati sulton Umar Nozam, ki dar axdash, Ba izzumo davlati sulton Umar Nozam, ki dar axdash, Ba farqam toju iqbol ast chun noxun bar angushtam. Ba xushki rondam kishtiyu umre zindaam jur’at Nashud z-in baxri bexosil sari mo’yotar angushtam. (Mening barmoqlarimdan xunar tomadi, ammo baxtsizligim tufayli mening barmoqlarim oltin bilan oshno emasdir. Men Umar sulton davlati bilan faxrlanaman, chunki uning dargoxida iqbol toji mening boshimga barmoq etidan ajratish mumkin bo’lmagan tirnoq singari kam ko’ndirilgandir. Ey, jur’at, umrim kemasini quruqlik dengizida surib, qiynalib yashadim. Bu xosilsiz dengizdan zarracha baxra ololmadim). Gulxaniyning bu gazali «ba tab’i shox» she’r aytish printsipidan chetga chiqqani va unda xayotda qiyinchilik ko’rgan kishining ovozi baralla eshitilganligi sababli gazal Fazliy kabi maddox shoirga yoqmaydi, u gazal avtorini safsata aytishda ayblab, she’rni «na ma’nisi maxkamna lafzi bajo», deb baxolaydi. Gulxaniy bir qancha lirik she’rlar avtorilir. Uning bu asarlarida avvalo ishq va muxabbat kuylanadi, insonning real xissiyoti va ruxiy kechinmalari, olijanob maqsad va unga intilish romantikasi ifodalanadi. Shoirning lirik she’rlari

ko’pincha qator sotsial masalalar bilan, sevgi kechinmalari bilan uzviy qo’shilib ketadi. Ko’ngil ozordadur, dunyoga orzi extiyoj etmaz, Tariqat soliki bu ylda mayli izdivoj etmaz. Dili vayronadin, jono tavaqqu’ qilma dogingni, Buzulgan mulkdin, albatta kim, sulton xiroj etmaz. Etoning tutqoli ko’nlumda andoq tebramak go’yo Tutub nabzim tabibi shaxr, idroki mijoz Etmaz. Raxi ishqingga dardu dog xijronning matoimdir, Qaroqchi aylamaz toroj oning kimsa boj etmaz. Asiri qomating gar soyadek tuproqqa yastanmish, Gadoym dargoxing xam orzuyi taxtu toj etmaz. Sen o’z diningni tuz, zoxid, men yo’ldin ozdurma, Bu surat sham’ yondurding ziyosi pur rivoj etmaz. Qamu bemara la’lidin shifo bermish Masix oso. Nadin ul sho’x anglab, Gulxaniy, darding iloj etmaz.

O'xshashlar

Muhammadsharif Gulxaniy

Muqimiy lirikasi

Alisher Navoiy va Gulxaniy ijodi

O’zbek xalq lirikasi qo’shiqlar

Zahiriddin Bobur hayoti va adabiy merosi Bobur lirikasi