So`fizoda 2 - Adabiyot - Referatlar

So`fizoda 2

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2045 KB

Ko'chirib olish

So`fizoda (1880-1937) Режа: 1. С ўфизоданининг ҳаёти ва ижоди. 2. Сўфизода лирикаси. 3. Сўфизоданинг маориф соҳасидаги фидойиликлари.

So`fizoda boshqa jadid pedagoglari kabi «usuli jadid» maktablari uchun darslik yoki qo`llanma-majmualar yaratgan emas, u faoliyatining ilk bosqichidan boshlab yangi maktablar ochdi, o`qituvchilik qildi, mutaassiblar, «usuli qadim» tarafdorlaridan bunday maktablarni mardonavor himoya qildi. U pedagogik faoliyat bilan baravar badiiy ijod bilan umrining oxirigacha shug`ullandi: unga Hamza bilan bir vaqtda 1926 yil 27 fevralda «O`zbekiston xalq shoiri» unvoni berildi. So`fizoda haqida gap ketganda, uning mana shu ikki fazilati iste`dodli shoir va murabbiyligi haqida to`xtalish muhimdir. Uning adabiy va pedagogik faoliyatini o`rganish 1960 yillarning oxirlaridan boshlandi. Uzoq davom etgan sukunatdan so`ng 1968 yilda adabiyotshunos To`lqin Rasulov So`fizodaning bir qism she`rlarini to`plab, «Taronalar» nomi bilan nashrdan chiqardi. Uning pedagogik faoliyati haqida ham muhim ma`lumotlari berdi.1 1930 yillardayoq uning she`rlari maktab dasrlik va majmualaridan o`rin ola boshlagan edi. 1933 yilda Abdulla Avloniy o`rta maktablarning 7-sinf o`quvchilari uchun tuzgan «Adabiyot xrestomatiyasi»da So`fizoda ijodiga alohida o`rin ajratgan. Muhammadsharif So`fizoda 1880 yilda Chust shahrida hunarmand oilasida tug`ildi. Uning otasi Egamberdi So`fi masjidda so`filik qilgan va pichoqchi- hunarmand bo`lgan. Onasi Zaynab xola o`g`lini ilm-ma`rifatli qilishga qattiq harakat qiladi va uni dastlab mahalladagi ancha o`qimishli, she`riyatni xush ko`ruvchi va chiroyli o`quvchi Manzura otinga topshiradi, keyin o`qishni mahalla maktabida davom ettiradi. Manzura otin Muhammadsharifda badiiy so`zga she`riyatga muhabbbat uyg`ota oldi. 1890 yillarning o`rtalaridan Qo`qon madrasalarining birida o`qiy boshlaydi. Qo`qondagi katta madaniy-adabiy muhit Muhammadsharifga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Muqimiy boshchiligidagi hajvchilik maktabidan, Furqatning ma`rifatparvarlik ruhidagi she`rlaridan bahramand bo`ladi. Bu ulkan ijodkorlar ta`sirida «G`ubori dardu alam siynalarni qildi figor» deb boshlanuvchi, «O`pay» radifli lirik, «Dakaning», «Bedanang», «Burgalar» kabi hajviy-mutoyiba hamda qator ma`rifatparvarlik ruhi bilan sug`orilgan she`rlarini yaratdi. Madrasada o`qib yurgan kezlarida o`zbek tilda chiqadigan birinchi gazeta «Turkiston viloyatining gazeti» bilan tanishadi. XX asr boshlarida

u «So`fizoda», «Vahshiy» taxalluslari bilan shoir sifatida elga tanila boshladi. Ma`lumotlarga qaraganda, «Vahshiy» taxallusini unga ustoz shoir Muqimiy bergan. Muhammadsharif 1890 yillarda Qo`qonda ilk bor ochila boshlagan «usuli savtiya» maktablarini, ulardagi o`qitish metodlarini ko`rdi. Ancha ziyrak talaba o`qitishning bu yangi usullari afzalliklarini o`z mushohadasidan o`tkazdi. 1899 yilda So`fizoda Chustga qaytdi, ammo uning she`riyati o`zidan oldin Chustga yetib kelgan, ayniqsa hajviyalari ijtimoiy-siyosiy tuzum tarafdorlarini, mustamlakachi ma`murlarni tashvishga sola boshlagan edi. Ular shoirni «badasl», «beadab» deb, dahriylikda ayblaydilar. U bu ta`qib va tazyiqlardan qutulish uchun 1900-1913-yillarda vatanini tashlab ketishga, o`zga yurtlarda darbadar hayot kechirishga majbur bo`ladi. U Markaziy Osiyoning hammma yirik shaharlarida: Boku, Tiflisda, Turkiya, Arabiston, Hindiston kabi mamlakatlarda bo`ladi. Birmuncha vaqt Bokuda yashab, ozarbayjon xalqining Jalil Mamadqulizoda (1866- 1932), Aliakbar Tohirzoda Sobir (1862-1911) kabi ma`rifatparvarlari va ularning mutaassiblikni keskin fosh etgan «Mulla Nasriddin» jurnali hamda «Xo`p- xo`pnoma» majmuasi bilan yaqindan tanishadi. So`fizodaning bu davr ijodida ularning ta`sirini yaqqol sezish mumkin. Ayniqsa, Tohirzoda Sobir she`riyati ta`sirida yozilgan quyidagi misralarda «Ma`rifatli onasi yo`q», «ma`rifat nishonasi»ni ko`rmagan o`zbek qizlarining ahvoliga dil-dildan achinadi: Xonim, suyukli soching vor, na sud shonasi yo`q, Ochib desam so`zimi ma`rifat nishonasi yo`q... Yozuv qizolini sayyod ko`zlaring tanimas, Masalda vorki, aning domi voru donasi yo`q... Bayoz allar ila inja-inja barmoqlar, Sanga verurmish ekan fazli kotibonasi yo`q... Nasl taassuf edilmas shu hola, oy qizlar,

Vatanni xalqlarini ma`rifatli onasi yo`q. Sabab nadur, dushuning, Ovrupo usulincha Biz o`yla qush kabimiz, vale oshiyonasi yo`q. So`fizoda o`zga yurtlarda musofirona hayot kechirsa-da, o`z she`r va maqolalari bilan Kavkaz matbuotida, mashhur tatar ma`rifatchisi Rizo Faxriddinning «SHo`ro» jurnalida, «Turkiston viloyatining gazeti», «Sadoyi Turkiston» gazetalarida faol qatnashib turdi. Qayerda bo`lmasin, u maorif, o`quv- o`qituv ishlari bilan tanishadi. Chet ellarda tovush metodiga asoslangan «usuli savtiya» o`qitish tizimini chuqur o`rgandi. 1910-1912-yillarda Qo`ng`irotda muallimlik qildi, shu bilan birga, millatni, ayniqsa, xotin-qizlarni ilm-ma`rifatga da`vat etuvchi she`rlari bilan matbuot sahifalarida muntazam chiqib turdi: «Vatan», «Muslimalar», «Xonimlar isminda» she`rlari shu davr ijodining mahsulidir. So`fizoda «ona bo`lg`uchi qobila qizlar»ning og`ir ahvoliga qayg`uradi, ularnig ilm-fan egalari bo`lishlarini orzu qiladi: Bechora ona bo`lg`uchi qobila qizlar Nozik qo`liga olmay o`tar xoma va daftar. Ibrat ko`zimiz ko`r, haqiqat qulog`imiz kar, So`z to`g`risi shul, bizda bor abra va na astar. Uzoq davom etgan quvg`indan so`ng 1913 yilda o`z vatani Chustga qaytib keladi va yangi maktab ochadi. Uning bu maktabi «usuli qadim» maktablaridan tubdan farq qilar edi. Uning pedagogik faoliyati ham «usuli qadim» tarafdorlari, shariat-din peshvolari bilan murosasiz kurashlarda kechdi. U o`z maktabida jug`rofiya, handasi, hisob kabi zamonaviy fanlarni ona tilida o`qitadi. Shu bilan birga, o`z vaqtida o`qiy olmagan katta yoshlilar uchun kechki maktab, Kamarsadada yetim-yesirlarni tarbiyalash uchun «Dorul-aytom» («Yetimlar uyi») ochdi. U maktabiga jadid mutafakkirlari Munavvarqori Abdurashidxon o`g`li, Abdullla Avloniy, Ishoqxon Ibratlar tomonidan nashr etilgan darslik va qo`llanmalarni joriy qildi, kambag`al bolalarni darsliklar bilan ta`minlash

maqsadida kichik bir maktab kutubxonasini tashkil qildi, hamda kitob do`koni ochdi. Bu do`konda ko`proq darsliklar va «Matbaai Ishoqiya»da (To`raqo`rg`on Namanganda) bosilgan kitoblar sotilar edi. So`fizoda tabiatan o`ta jasoratli, tikso`z, nisbatan betga choparroq bo`lgan. U o`z maktabi peshtoqiga shunday so`zlarni shior sifatida yozib qo`ygan: «Men ul bo`yoqchimanki, maktab xumida rang berib, qora chappalarni o`n ikki oyda oq qilaman». Darhaqiqat, o`quvchilarning savodi tez chiqa boshladi. Ular dunyoviy ilmlaridan ham xabardor bo`la boshladidar, kaltak jazosi olib tashlandi, dars jadvali joriy qilindi. Maktab intizomi ma`lum tartibga solindi, maktabga ixlos kun sayin oshib bordi. Biroq sodda xalq ko`ngliga qutqu soluvchilar, musulmon ahkomlarini buzib talqin qiluvchilarning qarshiligi ham kuchayib bordi. Bunday ziddiyatlarning kuchayishiga So`fizodaning turli-tuman bid`atlarga qarshi o`quvchilar o`rtasida tushuntirish ishlarini olib borganligi ham sabab bo`ldi. Bu haqda So`fizodaga qarshi Chust qozisi Abbosxonhoji Muhammadaminhoji o`g`li tomonidan uyushtirilgan maqola va she`rda quyidagilarni o`qiymiz: «Usuli jadid»ga mohirligini izhor etib, ba`d mayda bolalardan bir munchalarini to`plab, birnecha kun ustodlik masnadida yurib, hamyonida bir tiyin yo`q tavba toshini ko`rmak orzusinda ajoyib nutqlar ilan so`z ochti... «Eshon va shayxlar uchun nazr berish ahmoqlikdur...», «Namoz o`qumasanglar ham zarari yo`q deb, ikkinchi ta`limlari fo`rma kiyinglar deb...»4 U shu maqoladan keyin So`fizodani hatto haqoratlash darajasiga borgan kattagina she`r ilova qilgan: Yemaku, ichmaku, yurmakda ta`limi juda ko`bdur, Tamomi bas xilofi sunnati hayrul bashardandur. Tahorat ilmini bilmas, namozu ro`zadin g`ofil, Na parvo qiyomatdin, na xavfu, na xatardandur.5 Oxir oqibat maktabni yopdilar, o`qituvchi So`fizodani ta`qib qila boshladilar. Shu munosabat bilan «Turkiston viloyatinig gazeti» quyidagi xabarni e`lon qildi: «Chust shaharida bir mulla shoir «usuli jadid» maktab ochgan ekan. Chust aholilari ani(ng) axloqi buzuq deb, maktabni tarqatib, o`zini Chustdan haydab yuborgan ekanlar.

So`fizoda taqdirga tan berib ketaberadigan odamlardan emas edi. Maorifchi millatini oqartish, jaholatdan ma`rifat sari yetaklashdek ezgu niyat uchun hatto jon fido qilishga ham tayyor edi. U nafaqat chustliklarni, butun mutaassiblarni, ularning kirdikorlarini, hatto mustamlaka ma`murlar bilan til biriktirib, millatni, Vatanni jaholat botqog`iga sudrayotganlarni qahrli kinoyalarda o`z tillaridan fosh etdi: Muallimni quvib, maktabni yopgon chustilar bizlar, Berib pora, pristavlarni topgon chustilar bizlar. Maorif arz qilmang, jumlamiz birdek to`kulchibiz, Muridu muxlisu, mulla eshon chustilar bizlar. O`qub, ilmu adabni o`rganib avlodimiz netsun, Filonsiz, ilmsiz savdoga chiqqon chustilar bizlar. Bu she`r jaholatparastlarni yanada dahshatga soldi. Ular So`fizodani oyoq- qo`lini bog`lab, sudrab sazoyi qildilar va shunday fatvo berdilar: «Vahshiy uchun boqqol mol sotmasun, sartarosh sochini olmasun, choyxona va yig`inlar uni tagjoydan mahrum qilsunlar». Bu nihoyatda og`ir jazo edi. Ammo So`fizoda o`z maslak-e`tiqodiga sodiq qoldi. Olib borayotgan ishining buyuk istiqboliga ishondi. Bunga ularga qarata aytgan quyidagi so`zlari dalil: Quvdi mani johillar o`shandoq vatanimdan, Lekin quva olmas suxanimni dahanimdan. Ushbu mash`um voqeadan keyin So`fizoda yashirincha Namanganning Shahand qishlog`iga keladi va Xo`jamatvali (Xo`ja Muhammad Vali boqi hozir respublika miqyosidagi shifoxona-sanatoriy) xonaqohiga joylashadi. Bu yerda ham o`z hayotini bag`ishlagan muallimlik faoliyatini davom ettiradi. Bu haqda Xudoyberdi ota Mamanazarov va Sharafiddin ota Jabborovlarning guvohlik berishicha, So`fizoda Shag`and aholisi bilan suhbat o`tkazadi va ellikka yaqin qishloq bolalarini yig`ib, ikki guruhga ajratadi: peshingacha bir guruhda, peshindan keyin ikkinchi guruhda o`qituvchilik qiladi. Bir yil o`tar-o`tmas, shahandliklar endi o`kituvchiga yolchidik deganlarida, maktab ham endi tartibga tushayotgan bir paytda Chustda kechgan voqealar shabadasi bu yerga ham yetib

keldi. Qur`oni majidning asl mohiyatini idrok qila olishdan mahrum bo`lgan mutaassiblar, «usuli qadim» tarafdorlari So`fizodaning millatni ma`rifatga yetaklashdek buyuk harakatiga bu yerda ham katta g`ov bo`ldilar. So`fizoda o`z hayotini tahlikalarga solib, Vatan jarohatlariga malham bo`lish maqsadida maorif sohasida fidoyilik ko`rsatar ekan, uning ko`z oldida chorasiz ahvolga tushgan, qarib millat, jaholat qa`riga botib borayotgan jafokash Vatan gavdalanadi, uning dardida nafaqat ko`zlari, «majruh o`lan» jismi ham qon yiqlaydi: Vatan holindan o`tru ko`zlarim saqfinda qon og`lar, Na yolg`iz ko`zlarim, majruh o`lan jismimda jon og`lar. Yozuq oliy Vatan o`ksiz kabi bir holda dushmushkim, Agar tahrir edarsan, xomai mo`jiz bayon og`lar. So`fizoda ikkinchi bor o`z Vatanidan chiqib ketishga majbur bo`ldi. U 1915 yilda Hindistonda yashaydi, u yerda ham muallimlik qiladi. Ingliz mustamlakachilari ta`qibi tufayli Afg`onistonga keladi va bu yerda ancha og`ir, mashaqqatli mehnat bilan kun kechiradi, kallapazga shogird tushadi. Shu vaqt Afg`onistonning «Siroj ul-axbore afg`oniya» («Afg`on xabarlari chirog`i») nomli e`tiborli gazetasida uning maorif va maktab, ilm-ma`rifat haqida bir necha she`ri bosiladi va bu she`rlar Afg`oniston amiri Habibulloxon e`tiboriga tushadi. Amir shoirni chaqirib, uning iltimosiga binoan maktab ochib, o`qituvchilik qilishga ruxsat beradi. Uning bu maktabi amirning o`g`li Omonulloxonda ham yaxshi taassurot qoldiradi. Afqoniston taxtiga Omonulloxon o`tirgach, So`fizodani maorif vazirligiga mas`ul ishga oladi. 1919 yilda Afg`oniston davlat arboblari delegatsiyasi tarkibida Toshkentga keladi va o`z Vatanida qolishga ruxsat so`rab, Afg`oniston hukumatinig vakili huzuriga kiradi: «O`z yurtimda yashashga imkoniyat bo`lmagan chog`larda va og`ir kunlarimda yurtingizda yashashga imkon berdilaringiz. Bunga tashakkur izhor etaman... Buni arz etmak birla omonatlaringizni topshiraman», deb murojaat qiladi va o`z yurtida qoladi.

So`fizoda o`z Vataniga kelgan birinchi kunlaridanoq maorif sohasida faoliyat ko`rsatadi. Dastlab u Namangan viloyatining Shahand qishlog`iga kelib, yana maktab ochadi va o`qituvchilik qiladi. Shahanddagi 33-o`rta maktab So`fizoda tomonidan 1919 yilda ochilgan va hozirda uning nomi bilan ataladi. 1920 yilning oxirlarida So`fizoda bu maktabni shogirdi Xudoyberdi Mamananazarovaga topshirib, o`zi Chustga keladi. U Farg`ona shahri Chustda maorif shirkati tuzdi. Ammo uning sho`ro hukumati bilan bog`lagan orzu-umidlari sarob bo`lib chiqdi. O`z hayotini Vatan, millat istiqloliga bag`ishlagan jadid mutafakkirlari qatorida ta`qib va tazyiqqa uchradi. 1937 yila So`fizoda avji ijodiy kuchga to`lgan bir paytda qatag`on qurboni bo`ldi.

Adabiyotlar: 1. Avaz O`tar o`g`li. «Devon». T, 1976 yil. 2. Y.Yusupov «Avaz». T, 1954 yil. 3. Y.Yusupov «Xorazm shoirlari». T, 1967 yil. 4. V.Mirzayev «Avaz O`tar o`g`li. Hayoti va ijodi». T, 1961 yil. 5. «Avaz». Saylanma. T, 1984 yil. 6. «Ayyomiy». Saylanma. T, 1984 yil. 7. N.Qobulov, V.Mo`minova, I.Haqqulov «Avaz va uning adabiy muhiti». T, 1987 yil. 8. B.Qosimov «Izlay-izlay topganim…». T, 1983 yil. 9.S.Siyoyev «Avaz». Roman. T, 1987 yil. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

So`fizoda hayoti va ijodi (1869-1937)

So`nggi yillar tanqidchiligi

So`z zargari- Abdulla Qahhor

So`z zargari- Abdulla Qahhor

Abdulla Qahhor. Adibning jasoratli bir so`zi