So`z zargari- Abdulla Qahhor - Adabiyot - Referatlar

So`z zargari- Abdulla Qahhor

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2032.5 KB

Ko'chirib olish

So`z zargari Adabiyot va folklor an`analari munosabatlari teran va har taraflama. O`zbek mumioz adabiyotini qo`ya turaylik, faqat XX asr o`zbek adabiyotining shakllanishi, rivojlanishi bevosita folklor an`analari bilan bog`liq holda kechdi. Ko`plab adibu shoirlar ijodini ko`zdan kechirish shuni ko`rsatadiki, haqiqiy iste`dod sohiblari o`zlarining g`oyaviy-estetik prinsiplarini shakllantirishda o`z iqtidorlari va uslubiy yo`nalishlari darajasida folklor an`analardan baxramand bo`lganlar. Ijodkorning folklor an`analaridan ijodiy foydalanishi deganda uning asarlari asosida butunisicha folklor materiali yotishi kerak, deb tushunmaslik kerak. Bunda, eng avvalo, uning asaridagi xalqchilikning darajasi va uni ro`yobga chiqargan vositalarni nazarda tutishi zarur. O`zbek adabiyotining zabardast namoyandasi A.Qahhor ijodining folklor an`analariga munosabati masalasi xuddi shunday nigohni talab etadi. A.Qahhorning adabiyotimiz rivojidagi buyuk xizmatlaridan biri uning realistik badiiy nasrning shakllanishi va rivojiga barakali ulush qo`shganligidadir. Hikoya janrining XX asrning 30-yillaridan keyingi taraqqiyoti bevosita A.Qahhor nomi bilan bog`liq. Uning hikoyalaridagi chuqur xalqchillik, hajv tig`ining o`tkirligi, bir tomondan, adibning individual mahorati bilan izohlasa, ikkinchi tomondan, uning folklor an`analaridan ustalik bilan oziqlanishi oqibati deb tushunmoq kerak. A.Qahhorning “Raqib”, “Olam yasharadir”, “Gumroh”, “Aflotun muhabbati” kabi ilk hikoyalaridan boshlab, 30-yillarda yozilgan va kitobxonlar orasida katta shov-shuvlarga sabab bo`lgan barcha asarlarida folklorona ruh yorqin sezilib turadi. Bu o`rinda shuni ham alohida ta`kidlab o`tish zarurki, ana shu hikoyalarda folklorga xos syujet va motivlardan adib foydalanmagan. Ammo o`tmishning mudhish lavhalari, xalqning mashaqqatli hayotini jonli tasvirlarda aks

ettirish uchun u folklorga xos shartli tasvir usullariga, xalq ertaklariga xos vaziyatlardan o`rinli foydalanishga harakat qilgan. A.Qahhor bir qancha hikoyalariga xalq maqollari hamda qo`shiqlaridagi ayrim misralarni epigraf qilib keltiradi. Epigraf esa ijodkorning niyati, asarning mazmunini izohlaydi. Binobarin, maqol va qo`shiqlardan olingan epigraflari adibning g`oyaviy-badiiy maqsadini ro`yobga chiqarishga xizmat qilgan. Masalan, anorga boshqorong`i bo`lgan xotiniga anor topa olmasligi haqida hikoya qiluvchi “Anor” asariga “Uylar to`la non, och-nahorim, bolam. Ariqlar to`la suv tashnazorim, bolam” kabi xalq qo`shig`iga mansub misralar hikoyaning bosh g`oyasini ochishga xizmat qilgan. Darhaqiqat, butun yurtimiz anorga to`lib- toshgan bir paytda bechora kimsalarning ana shu narsani sotib olishga kuchi yetmaganligini yuqoridagi epigraf juda ta`sirchan yetkazadi o`quvchiga. Non to`la uyda och-nahor, ariqlar to`la suv bo`lganda, tashnazor bo`lish nochorlikning eng quyi darajasidir. Demak, Turobjon ana shu nochorlik darajasida umrguzaronlik qiladigan bechorahol inson ekanligi keltirilgan epigrafdan hech qanday izohsiz sezilib turadi. “Ko`r ko`zining ochilishi” hikoyasiga “Mulla Umar sizmisiz”? To`ng`iz o`qi yerimsiz?”, “O`g`ri” hikoyasiga “Otning o`limi itning bayrami”, “Bemor” hikoyasiga “Osmon yiroq, yer qattiq”, “Bashorat” xikoyasiga “Ola qarg`a qag` etadi, o`z vaqtini chog` etadi” kabi xalq qo`shiq va maqollarini epigraf qilib keltiradiki, ular hikoyaning g`oyaviy mazmunini aniq belgilashga ko`mak beradilar. Folklorga murojaat etish A.Qahhor ijodida ko`proq badiiy sintez sajiyasiga ega. Chunki hikoyada xalq tiliga xos “yo`qolmasdan ilgari bormidi” iborasiga asoslanib, adib nohaqlik hukmron bo`lgan ijtimoiy tuzumga xos adolatsiz kishilar xarakterining muhim bir qirrasini aks ettirishga erishadi. Bu haqda A.Qahhorning o`zi quyidagilarni yozgan edi: “O`g`ri” degan hikoyam xuddi Chexov asarlarini shimirib yurgan vaqtlarimda yozilgan. Hikoya bolaligimda ko`rgan va to`yganlarimga bag`ishlangan... Xotiram va qo`yindaftarim yordam bergan bo`lsa bordir, lekin bu kartinani tasavvur qilganman, o`ylab

chiqmaganman. Ammo hamma gap shundaki, xotiram yoki qo`yindaftarim bu yerda menga xuddi shu detallarni eslatadi. Shu detallardan xarakter unib chiqdi. Prozada detallarning ahamiyati va imkoniyati to`g`risida Chexovning menga bergan saboqlaridan biri ham shu edi. Kunlardan bir kun yondaftarimga xalqning hazil mutoyibalaridan “yo`qolmasdan ilgari bormidi” degan iborasini yozib qo`ygan edim. Beg`araz hazil tarzida aytiladigan bu iborani ming ho`kizi yo`qolib, arzga kelgan mo`ysafid dehqonga aytganda, hech kutilmagan darajada o`tkir va chuqur ma`no kasb etdi, mening ixtiyorimdan tashqari ijtimoiy kuchga ega bo`ldi, ayni chog`da shaxs xarakterini ochib yubordi. Bu hikoyani men boshdan-oyoq detallar, xarakterli savol-javob asosiga qurdim. Bir vaqt qarasam, aslida yo`q keksa dehqon ham, uni kalaka qiluvchi amaldor ham voqelikdan ko`chirib yozgan ilgarigi qahramonlarimga qaraganda jonliroq chiqibdi. Buni ko`rib hayron bo`ldim va suyunib ketdim”.28 Tirikligi faqat shu birgina ho`kizi bilan o`tadigan dehqonning xonavayron bo`lganligi, oilasi bilan kulfat dog`ida iztirob chekkanligi hikoyada ta`sirchan va hayotiy tasvirlangan. Hikoyada Qobil boboning ellikboshi, amin, azayimxon, pristav, tilmoch tomonidan talanishi o`tmishda barcha mahkamalarda porasiz aslo ish bitmasligi fosh etilgan. Adibning maqsadi adolatsiz tuzumda mehnatkash xalqning og`ir va jafoli hayotini ko`rsatishdan iborat edi. Shu bois asarda “tekinga mushuk oftobga chiqmaydi”, “quruq qoshiq og`iz yirtar”, “boshi deguncha kishining beli sinar ekan”, “o`ynashmagil arbob bilan, arbob urar har bob bilan” singari xalq maqollari bekorga qo`llanilmagan. Ketma-ket qo`llanilgan yuqoridagi maqollar hikoyada bechora dehqonni laqillatish, xo`rlash, sarson-sargardonlik bilan kechayotgan og`ir hayotini mukammal aks ettirishga xizmat qilgan. Birov o`laman desa, birov kulaman deydigan zamonda Qobil boboning sho`riga sho`rva to`kilib, dardiga malham izlab yursa, “adolat himoyachilari” uning ustidan kulishib mazax qilishadi. Ana shu mazax, mensimaslik esa hikoyada ularning nutqi, xatti-harakatlari vositasida

yorqin ifodalangan. Aminning “yo`qolmasdan ilgari bormidi?”, “yaxshi ho`kiz birov yetaklasa, keta beradimi?”, “o`zi qaytib kelasmikin?”, “birov olib ketsa, qaytib kela ber, deb qo`yilmagan ekan-da” degan hazilomuz so`zlari bu vaziyatda xo`rlash, haqorat mazmunini bildiradi. Qobil boboning ayanchli holatiga go`yo achingandek bo`lib aytilgan aminning “Nega yig`lanadi? A? Yig`lanmasin” deya kiborlarcha munosabatida mazaxlovchi ma`no yetakchilik qiladi. Hikoyadagi vaziyatdan ma`lumki, amin Qobil boboni odam sifatida ko`rmaydi. Birgina shu tafsilning o`zi adibning xalq tilining boyliklariga tayanib xarakter yaratish mahoratining yuksakligidan dalolatdir. Xullas, Abdulla Qahhorning “O`g`ri” hikoyasida uning xalq orasida yurib to`plagan xalq iboralari, maqollari muhim vositalar sifatida vazifa ado etgan. Adibning mahorati shundaki, u o`zi yaratgan xarakterlar ruhiyatini xalq tilining imkoniyatlari asosida ta`sirchan yorita olgan. Folklordan sintez qilish orqali foydalanish xalq ijodiga mansub syujetlarni qayta ishlashga qaraganda ancha murakkabdir. A.Qahhor esa ana shu murakkab ishning uddasidan chiqqan. Qisqacha qayd etilgan yuqoridagi dalillarning o`zi ko`rsatib turibdiki, so`z san`atining ibtidosini tashkil etuvchi folklor va uning barhayot an`analari o`zbek realistik adabiyotining parvozini, falsafiy qamrovini, hayotiyligi va xalqchilligini hamisha ta`minlashga qodir bezavol manbalik vazifasini o`taydi. Tug`ilgan kuniga 100 yil to`lishi keng nishonlanayotgan ulug` adibimiz Abdulla Qahhor ijodi ham buni yana bir karra isbotlaydi.

O'xshashlar

So`z zargari- Abdulla Qahhor

Abdulla Qahhor

Abdulla Qahhor. Adibning jasoratli bir so`zi

Abdulla Qahhor ijodi

Abdulla Qahhor hayoti va ijodi