Muhammad shaboniy ijodiy merosining germenevtik tahlili - Adabiyot - Referatlar

Muhammad shaboniy ijodiy merosining germenevtik tahlili

Yuklangan vaqt:

22.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

199.5 KB

Ko'chirib olish

Muhammad shaboniy ijodiy merosining germenevtik tahlili Reja: 1. Shaboniy asarlarining matn va lisoniy manbalari 2. Shaboniy lirikasi poetikasi 3. Shaboniy lirikasida so’zlarning shakl va ma’no paradigmalari germenevtikasi 4. Shoirning badiiy – tasviriy vositalar orqali matn germenevtikasini shakllantirish mahorati 5. G’azalda simvol germenevtikasi

Temuriylardan keyin qariyb yuz yil hukm surgan shayboniylar sulolasiga asos solgan Muhammad Shaboniyning siyosiy faoliyati ozmi - ko’pmi o’rganilgan bo’lsa-da, lekin uning adabiy-ijodiy merosi uzoq vaqtlar e’tibordan chetda qolib keldi. Muhammad Shaboniy o’z davrida sohibi devon shoir sifatida ma’lum va mashhur bo’lgan. Uning lirik merosi g’azal, qasida, ruboiy, tuyuq, muammo va boshqa janrdagi she’rlardan iborat. Bundan tashqari Shaboniy til ilmi va islom qonunshunosligiga oid risolalar tuzganligi haqida ham ma’lumotlar mavjud. Shaboniy devoni O’zbekistonda kam o’rganilgan, shu bois shoirning ijodiy olami hamda lirik merosining o’zbek poetik tili, badiiy tafakkur taraqqiyotiga qo’shgan hissasini aniqlash borasida asarlarining poetik – germenevtik va lingvopoetik xususiyatlarini tadqiq qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Shaboniy o’zbek mumtoz adabiyoti va adabiy tiliga yangi, xalqchil ruh olib kirgan. Alisher Navoiy ijodiy merosining salmog’i qanchalik ulkan va ahamiyatli bo’lmasin shuni qayd qilish lozimki, Navoiy xalq tili bilan adabiy til o’rtasida ma’lum darajada bo’shliq yaratdi. Uning asarlarida nihoyatda keng qo’llangan arabcha, forscha so’z, so’z shakllari va klishelar adabiy tilni sun’iylashtirib yubordi. Binobarin, badiiy adabiyot tili ko’p hollarda omma uchun tushunarsiz bo’lib qoldi. Navoiyning lisoniy an’analari uzoq vaqt o’zbek mumtoz adabiyotida ustunlik qildi. Biroq XVI asrning boshlaridayoq Bobur, Muhammad Solih va Shaboniy kabi ijodkorlar asarlarida xalqchillikka moyillik sezila boshlangan edi. Shaboniy lirik merosining o’zbek mumtoz adabiyoti adabiy tili taraqqiyoti borasidagi o’rni va ahamiyatini belgilashda shu tamoyillarga asoslanish kerak. Shaboniy asarlarining matn va lisoniy manbalari Shaboniy ijodiy merosining matn xususiyatlari tahlili shuni ko’rsatadiki, shoir o’z asarlarida lirik holatni tashqi ijtimoiy-siyosiy muhit bilan bog’lashga intilgan, holbuki, she’rlari xuddi kuzatilayotgan ijtimoiy-tarixiy voqealarni izohlab berayotgandek tuyuladi. Shoir asarlarini tushunishning muhim halqasi sifatida uni

o’rab turgan ijtimoiy muhit ishtirok etar ekan, yuqorida biz Bayron lirikasining otashin inqilobiy ildizlarini ijtimoiy muhit ta’siridagi ruhiy-psixologik kechinmalar bilan bog’lagan edik. Shu bois Shaboniy asarlari poetikasi tahlili avvalida shoir tug’ilib o’sgan va yashab voyaga etgan muhitning qisqacha etnik-lisoniy tahlili lirik asarlar yaratilishiga turtki bergan holat va sabablar, asarlarning g’oyaviy arxitektonikasi, matn xususiyatlari, asarlarda falsafiy-estetik, individual badiiy tafakkur qirralarini anglashga, badiiy ruh ildizlarini topishga xizmat qiladi. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq markazida chingiziy shahzoda Abulxayrxon boshchiligida ko’chmanchi o’zbeklar davlati tuzildi. Bu davlatning ildizlarini chingiziylar zamonida shakllangan Oltin O’rda davridan qidirish lozim, chunki o’zbeklar davlati Oltin O’rda davlatining, aniqrog’i, uning sharqiy qismi hisoblangan Ko’k O’rdaning xarobalarida vujudga keldi. Botuxonning qarindosh-urug’lari Oltin O’rdaning butun-butun viloyatlarini ulus qilib olganlar. No’g’oy butun Qoradengiz bo’yining g’arbiy uluslarini idora qilgan. Shaybonxon esa, Dashti Qipchoqning sharqiy qismini boshqargan. Ko’chmanchi o’zbeklar davlatining chegaralari shimolda Turagacha, janubda Xorazmning g’arbiy qismi bilan Orol dengizi va Sirdaryoning quyi oqimigacha etib borgan. Sharqiy chegara Sabron (yoki Savron) dan o’tar, g’arbda esa Tobol yoki YOyiq (Ural) daryolari chegara edi. Bu davlat hozirgi Qozog’iston, G’arbiy Sibirning katta qismini va Xorazmning shimoliy-g’arbiy qismni o’z ichiga olgan. Hozirgi Qozog’iston erlarida, Sirdaryoning o’rta oqimida biz o’rganayotgan davrda Yassi, O’tror, Sig’noq, Sabron, Arquq, O’zgand, Oqqo’rg’on va boshqa yirik shaharlar bo’lgan. Bu shaharlar juda qadim zamonlardan to XVII asrgacha Dashti Qipchoq va Movarounnahrning ko’chmanchi va o’troq aholisi uchun savdo markazi bo’lib kelgan. Ko’chmanchi o’zbeklar davlatining asoschisi Abulxayrxon haqida Bartold shunday ma’lumot beradi: «Abulxayr-o’zbeklar hukmdori va shu xalqning qudratli davlatiga asos solgan. U 1412 yilda tug’ilgan, 1428 yilda Turada xon qilib ko’tarilgan. Jo’chi avlodining boshqa xon va beklarining ustidan qozongan g’alabalaridan so’ng unga Dashti Qipchoqning katta qismi tobe bo’ldi.

1430-1431 yillarda u Xorazmning Urganchga qadar bo’lgan qismini egallab oldi. 1447 yilda Abulxayrxon Sig’noq, Arquq, Oqqo’rg’on va O’zgand qal’alarini egallagan holda Sirdaryoning quyi va o’rta qismida mustahkam o’rnashib oldi. 1451-1452 yilda Abulxayrxon Samarqandga Abusaid Mirzoning chaqirig’i bilan keldi. U 1460-61 yillarda u Abusaid Mirzoga qarshi kurashayotgan Muhammad Jo’qiga yordam berdi. 1457 yilda Abulxayrxon qudratiga qalmiqlar tomonidan kuchli zarba berildi. 1465-1466 yilda o’zbeklar orasida bo’linish yuz berdi. Natijada Dashti Qipchoqning o’z egalari bo’lmish qozoqlar o’zbeklarning boshqa xalqlaridan ajralib chiqdilar. Abulxayrxon 1468-sichqon yilida o’ldirildi». Shu o’rinda yana bir muhim hol aniqlikni talab qiladi, bu-o’zbek etnonimining kelib chiqishi haqida. O’zbek etnonimi haqida Abulg’ozi Bahodirxon shunday ma’lumot beradi: To’qtag’uxon o’lganidan so’ng o’n uch yoshinda O’zbekxon xon bo’ldi. Taqi elni ota-bobosining dasturi birlan zabt qildi. Har kimning martabasina loyiq hurmat qilib, in’omlar berdi. El-ulusni dini islomg’a kirguzdi. Barcha xalq ul sohibi davlatning sababindin sharafi islomg’a musharraf bo’ldilar. Andin so’ng barcha Jo’chi elini O’zbek eli tedilar. To qiyomatg’acha aytqusi tururlar. Oltin O’rdaning qudrati eng kuchaygan davr – O’zbekxon zamoni edi. O’zbekxon baland bo’yli, xushsuratli, xushqomatli, kelishgan, aqlli va jasur bo’lgan. Uning zamonida Oltin O’rda davlatining har tomonlama rivojlanishi atrofdagi qo’shni turkiy xalqlar e’tiborini tortgan. O’zbekxon zamonida Oltin O’rda mo’g’ullarining bosqinchilik yurishlari davom etgan. G’arb, shimol, janubda katta-katta hududlar ishg’ol qilingan. Biz Abulg’oziy ma’lumotlariga tayanadigan bo’lsak, O’zbekxonning islom dinini qabul qilishi uning davlatchiligi yo’lida muhim rol o’ynadi. XV asrning birinchi yarmigacha butun volgabo’yi xalqlariga yagona, yaxlit xalq sifatida qaralgan. Oltin O’rda davlati qulaganidan so’ng davlat ayrim qism va bo’laklarga bo’linishi bilan o’z mustaqilligini yo’qotdi. Natijada o’zbeklar ham o’ziga xos kichik bir bo’lak yoki qismning egalariga aylandi. O’zbek so’zi keyingi davrda Rossiyaning janubida umuman ishlatilmay qoldi va faqatgina Turkistonga ko’chib kelgan qabilalardagina saqlanib qoldi.

«Tarixi arba’ ulus» da (Ulug’bek) O’zbekxon o’zbek eliga podshoh bo’ldi, deyiladi. So’ngra 720/1320 yilda Sayyid Otaning sa’y-harakatlari bilan Dashti Qipchoq aholisi musulmon dinini qabul qildilar. Islom dinini qabul qilganlarni o’zbeklar, qabul qilmaganlarni esa qalmiqlar (qolmoq fe’lidan) deb atay boshladilar. H. Vamberida bu borada qiziqarli ma’lumot mavjud: O’zbek so’zining tub ma’nosi «o’z-o’ziga bek», «xo’jayin», «mustaqil». Ajabo, bu so’z qadimgi mojorlarda ham martaba, unvon ma’nosida uchraydi va shu ma’noda 1450 yilga mansub hujjatlarda qayd etilgan. Mana shunday qilib, Hamdulloh Qazviniyning «Tarixi go’zida» asarida ta’kidlangan «mamlakati o’zbek» keyingiroq davrda bo’linib, parchalanib ketdi va bevosita mamlakatning bo’linishi bilan davlatning ham ma’lum bir qismlarida boshqa-boshqa qabila yoki urug’larning hukumati o’rnatildi. O’zbek so’zining yagona bir xalq nomini anglatish doirasi cheklab qo’yildi. Bartold yuqorida Turkistonga ko’chib kelgan o’zbeklar xususida yoza turib, Sirdaryoning shimolida shakllangan kuchli o’zbeklar davlatini va uning XV asrning oxiri XVI asrning boshlarida Movarounnahrga bostirib kirishi va bu erda shayboniylar davlatiga asos solinganligini nazarda tutadi. Bu o’rinda «shayboniy» termini izohga muhtoj. Ma’lumki, Shaybonxon Botuxonning ukasi. Ismining to’g’ri o’qilishi Shibon, P.Peloning ma’lumotiga ko’ra Sibon. Musulmon adabiyoti bu ismni Shaybonga aylantirdi. «Shaybon» termini arab qabilalaridan birining nomi, ammo Shibon bilan Shaybonning o’rtasida hech qanday umumiylik yo’q. Shaybonxon Dashti Qipchoqning sharqiy qismini boshqargan. Botuxon unga mardligi, jasurligi va oqilligi uchun o’z davlatining eng yaxshi qismlarini ajratib bergan. Shu xududda, ayrim istisnolarni hisobga olmaganda, uning avlodi uzluksiz ravishda avlodma-avlod hukmronlik qilib keldi. Tarixiy asarlarda shayboniy Abulxayrxon shajarasi deyarli bir-biridan farq qilmagan holda keltiriladi. XV asrning birinchi yarmida Dashti Qipchoqda bo’lib turgan muttasil feodal urushlar hammani bezor qiladi. Shundan so’ng O’zbek ulusining mo’’tabar beklari pok nasabli chingiziy shahzoda Abulxayrxonni xonlik

mansabiga loyiq ko’rdilar. Olacha bahodir va uning aymog’ining mo’’tabar odamlari yordamida Abulxayrxon bir dasta jangovar yigitlarini to’pladi-da o’z ulusiga keldi. Bu erda qiyot, mang’it, do’rmon, qushchi, o’toji, nayman, uqarashnayman, to’boi, toymas, jot, xitoy, uyg’ur, qarluq, ushun, qarlovut, ichan, tumanming, tang’ut, qo’ng’irot va boshqa qabilalarning boshliqlari uni xon deb e’lon qildilar. Abulxayrxon tez orada Dashti Qipchoqning katta qismida o’z hukmronligini o’rnatdi. Tarixiy asarlarning guvohlik berishicha, u adolatli shoh bo’lgan. Bu xususda «Sharafnomai shohiy» asarida quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: «Abulxayrxon Xorazmni Shohruhdan tortib olgan, Xorazmda adolat bilan shohlik qilgan. Husayn Xorazmiy (o’sha vaqtda Xorazmda yashagan) uning fazilatlari va nasabini o’rganib, bir turkiy qasida, bir necha bayt bitgan. Baytlar: Shaybonxonning nasli, CHingizxon urug’i, Kichik yoshdin ulug’larning ulug’i, Ko’ngillar rohati, jonlar furug’i, Shabistoni saodatning chirog’i. YAna shu asarda ta’kidlanishicha, Abulxayrxon Dashti Qipchoqda 40 yil hukmronlik qilgan. Mana shunday qilib, shimoli Turada, janubi Xorazm va Sirdaryoning o’ng sohilida, g’arbi Volga daryosining so’l qirg’oqlari, sharqi Ili daryosiga qadar bo’lgan ulkan hududda Abulxayrxon hukmronligida ko’chmanchi o’zbeklar davlati tashkil topdi. Bu hududda yashagan turkiy xalqlar va ularning lisoniy-adabiy hayoti haqida Bartold quyidagicha yozadi: «Hozirgi vaqtda tasdiqlanganki, hali mo’g’ul imperiyasi vujudga kelmasdan burun turklarning qadimgi, musulmon dunyosidagi adabiy markazi Koshg’ardan tashqari Xorazmda va Sirdaryoning quyi oqimida ikkinchi adabiy markazi bo’lgan. Bu oblast mo’g’ullar davrida ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Ayniqsa, Oltin O’rda xonligi davrida gullab yashnagan va aytish mumkinki, Oltin O’rda adabiy muhiti o’zidan keyitnroq davrda shakllangan chig’atoy davlati adabiy – madaniy hayotiga kuchli ta’sir o’tkazgan». Shuningdek, Bartold Ibn Battuta asarlariga tayangan holda, O’zbekxon saroyida hamma erda odamlar turkiy tilda

gaplashganligini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, XIII-XIV asrlarda Oltin O’rda va Xorazmda yaratilganligi isbotlangan «Qisasi Rabg’o’ziy», «Xusrav va Shirin», «Gulistoni bit-turkiy», «Muhabbatnoma», «Tafsir» kabi asarlarning tili O’rta Osiyo turkiysi, binobarin, eski o’zbek tilidan kam farq qiladi. Qolaversa, Abulxayrxon, Shayboniyxon kabi hukmdorlar saroyida xizmat qilgan qator ijodkorlar asarlarining tili sof eski o’zbek tilida bo’lganligi ko’chmanchi o’zbeklar davlatida adabiy til eski o’zbek tili bo’lganligidan dalolat beradi. Xususan, ijodiy faoliyati keyingiroq davrda aniqlangan va devoni Hindistonda topilgan Hofiz Xorazmiy she’rlari tili o’zining sodda va ravonligi bilan eski o’zbek tilining beqiyos imkoniyatlarini aks ettiradi va kishini hayratga soladi. Eng muhimi, uning asarlarida bevosita Dashti Qipchoq toponimi uchraydi: CHashmai ko’zim bikin yo’qdur safolig’ chashmasi, Har nechakim, Dashti Qipchoq ichra xush yaylog’ bor. Undan-da qiziq holat shundaki, XV asrning birinchi yarmida yashab o’tgan joyi Ibrohim Sulton davrida Sherozda bo’lgan Hofiz Xorazmiyning shu davrga qadar hech erda tilga olinmagan va tazkiralarda qayd qilinmagan ijodinining yorqin belgilari, izlari XV asrning oxiri va XVI asrning boshlarida Dashti Qipchoq va Movarounnahr hududlarida yashagan Shaboniy asarlarida uchrashidir. Mashhur «Shayboniynoma» asari muallifi Muhammad Solih asarining tili ham o’zining sodda, ravon va o’ynoqiligi bilan eski o’zbek tilining poetik imkoniyatlarini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shayboniylar sulolasidan chiqqan ijodkorlar asarlarining tili ham XV asrning ikkinchi yarmida shakllangan ko’chmanchi o’zbeklar davlati va uning ayrim lisoniy xususiyatlari haqida xulosa chiqarishimiz uchun imkoniyat yaratadi. Bu o’rinda oldda turgan eng muhim vazifa Ko’chmanchi o’zbeklar davlatining etnik tarkibini tahlil qilishdan iboratdir. Albatta, qo’limizdagi mavjud manbalarga tayangan holda bu haqda aniq bir fikr aytish unchalik to’g’ri bo’lmas, biroq bu davlat tarixi va ijtimoiy-siyosiy, harbiy hayoti bitilgan asarlar vositasida bu mavzuga oid ayrim chizgilar solish masalasi kun tartibida turgan dolzarb muammodir. Zotan, bu muammoni hal etmasdan yoki bu xususda qisman bo’lsa-da

fikr bildirmasdan turib, Shaboniy asarlari tili, umuman uning badiiy-poetik olami, ijodiy dunyosi, asarlari g’oyasi va germenevtikasi haqida fikr bildirish g’oyat nisbiy hosila bo’lar edi. Ma’lumki, Turkistonning XIII asrdan keyingi siyosiy-etnik bo’linishida mo’g’ul hukmdorligi muhim rol o’ynadi. CHingizxon o’zining hayotlik davridayoq Sirdaryo va Amudaryo oralig’ining Xorazmga qadar bo’lgan qismini ikkinchi o’g’li CHig’atoyga bergan, Xorazmni esa, Sirdaryoning o’ng qirg’og’i, Dashti Qipchoq erlari bilan to shimolga va g’arbga mo’g’ul otlarining tuyog’i etgunga qadar bo’lgan erlarni ulug’ o’g’li Jo’chixon va uning avlodiga bergan edi. Jo’chixon ulusidagi siyosiy ahvol va uning keyinchalik o’zbek ulusiga aylanganligi haqida yuqorida aytildi. Bu o’rinda chig’atoy istilohi ham ma’lum bir izohga muhtoj. CHig’atoy termini CHingizxonning ikkinchi o’g’li CHig’atoyxon nomidan ibtido olib, unga otasi tomonidan hadya qilingan hududda yashovchi xalqlarga nisbatan qo’llanilgan. Agar XIV asrda chig’atoy termini ostida to’rt qabila-barlos, jaloir, qavchin va orlatlar tushunilgan bo’lsa, XV asrda bu termin keng ma’noda tushunila boshlandi. CHig’atoy deb Movarounnahrning o’sha vaqtdagi aholisini atay boshladilar. Mana shunday qilib, Sirdaryoning o’ng va so’l sohilida yashagan deyarli bir etnik tarkibga kirgan xalqlarning biri jo’chi ulusini, ikkinchi yarmi chig’atoy ulusini tashkil qildilar. Bartold Mahmud Koshg’ariyda turkiy xalqlarning ikki guruhga-shimoliy va janubiyga hamda har bir guruhda o’ntadan qabilaga bo’linishini ta’kidlaydi. Har bir guruhdagi qabilalar g’arbdan sharqqa qarab joylashuvi bo’yicha sanab o’tiladi. Shimoliy guruh: pechenek, qipchoq, o’g’iz, yemek, bashg’urt, basmil, qay, yabaqu, tatar, qirg’iz. Janubiy guruh: chigil, tuxsi, yag’mo, ig’roq, charuq, jumul, uyg’ur, tang’ut, qitan, tabg’ach. XII-XIII asrlardagi musulmon tarixchilari qangli va qipchoq so’zlarini bir ma’nodagi so’z tariqasida qo’llaydilar. Ma’lumki, qangli-qipchoqlar va volgabo’yi tatarlari - boshqirtlar o’zbeklarning etnik tarkibida muhim rol o’ynaydi. A.YAkubovskiyning ta’kidlashicha, XI asrda Sirdaryoning o’ng qirg’oqlarida

o’g’izlar yashagan. O’rxun turklari bilan o’g’izlarining bir xalq ekanligi Radlov tomonidan isbotlangan. Turkiy qavmlarning geografik joylashuvi haqida Bartold umumlashgan holda Volgadan to Xitoy chegaralariga qadar g’arbdan sharqqa tomon bir tartibda o’g’izlar, qarluqlar, to’qqiz o’g’izlar yana shuningdek, turgashlarning qoldiqlari, tuxsi va az hamda Issiqko’lning shimoliy tomonida chigillar va yag’mo xalqi yashagan, deb yozadi. XIII-XIV asrlarda shakllangan Oltin O’rda davlati turkiy xalqlarning etnikgeografik joylashuvida muhim rol o’ynadi. Mo’g’ullar turkiy tilda so’zlashadigan va islom dinini qabul qilgan yangi ko’chmanchi xalqlarning tashkil topishiga kuchli ta’sir ko’rsatdilar. Shu tarzda tatar, no’g’oy va o’zbek xalqlari shakllandi. Ammo ruslar Oltin O’rda aholisining davlat tili mo’g’ul tili bo’lganda ham va qachonki, butun mamlakat turkiylashganidan so’ng ham ularni tatarlar deb atashda davom etdilar. YAna Radlov ham har zamonda o’zbeklarni va umuman turkiy tilda so’zlashuvchi butun O’rta Osiyo aholisini tatarlar deb atar edi. Keyingi davrda, qachonki, Oltin O’rda davlati parchalanib ketganidan so’ng XV asrning boshlarida ko’chmanchi o’zbeklar davlati shakllangunga qadar bo’lgan davrda ham o’zbek so’zi qavm nomi va geografik nom sifatida mavjud edi. Xususan, V.Tizengauzenda Xorazm – mamlakati o’zbek deb ataladi. Biz yuqorida Dashti Qipchoq hududlarida yashagan turkiy qavmlar orasida mo’g’ul istilosidan keyingi davrda shakllangan millatlar haqida gapirgan edik. Ma’lumki, mo’g’ullar ham turk dunyosining bir bo’lagi. Mo’g’ul o’zini yoki tilini turkdan tamomila ayri hisoblamaydi. Bartold bu xususda, xitoy va musulmon tarixchilari mo’g’ullar bilan turklar orasidagi etnik farqni kam his qilganlar, deb ta’kidlaydi. YAna Rashididdin, qadimgi vaqtda mo’g’ullarning o’zlari ham cho’lda yashovchi turkiy xalqlarning bir bo’lagi bo’lgan xolos, deb yozadi. Bartold mang’itlar va no’g’aylar ulusini o’zbeklar tarkibidagi ikki eng muhim qabila tarzida sanab o’tadi. Ko’chmanchi o’zbeklar chig’atoylarga nisbatan Eron shahar madaniyatidan ancha kam ta’sirlanganliklari va ko’p hollarda ko’chmanchi hayot tarzini saqlab qolganliklari bilan farqlanadi. Ko’chmanchi o’zbeklar qo’shinlarida uyg’ur, mojor

va qipchoqlarning jangovar guruhlari bo’lgan. Ro’zbehon Isfahoniy o’zining «Mehmonnomai Buxoro» asarida: o’zbeklarga uchta xalq kiradi. Ularning birinchisi shayboniyga tegishli bo’lgan qabilalar, ya’ni shayboniylar, ikkinchisi qozoqlar va uchinchisi mang’itlardir, deb ta’kidlaydi. Bu o’rinda shayboniylar haqidagi ma’lumot «Shayboniynoma» asarida ham uchraydi. Xuddi shu asarda Muhammad Shaboniy armiyasining etnik tarkibi haqida: Elining ko’pi shabonlig’ erdi, Ertadin o’ziga sonlig’ erdi, deb yoziladi. Mana shunday qilib, XV asrning 30-yillaridan boshlab Sirdaryoning o’ng sohillarida siyosiy hokimiyat o’zbeklar – ko’chmanchi o’zbeklarda, Sirdaryoning chap qirg’og’idan to Hindistonga qadar bo’lgan hudud temuriylar qo’lida bo’lgan. Temuriylarning etnik tarkibi va ijtimoiy-siyosiy tuzumi haqida Bartold yozadiki, Temur tomonidan tashkil qilingan davlat turk-mo’g’ul davlatchiligining unsurlarini musulmon va asosan fors madaniyati bilan qorishiq holdagi o’ziga xos mujassamligidan iborat edi. Temur o’zini turk ekanligini alohida ta’kidlagani holda, ota tomonidan ajdodlarini CHingizxon ajdodlariga olib borib taqagan. Temuriylar tarixini yaratishga jazm qilgan Mirzo Ulug’bek ham o’zining «To’rt ulusi tarixi» kitobida turk dunyosining tarkibiy qismi sifatida mo’g’ul ulusining etnik tarkibiga ko’proq urg’u beradi. Biz yuqorida turk va mo’g’ul qavmlarining Dashti Qipchoq va Movarounnahrda mo’g’ul istilosidan keyingi o’zaro munosabatlari haqida fikr bildirgan edik. Aytish mumkinki, ko’chmanchi o’zbeklar davlati nafaqat turk dunyosining, balki mo’g’ul urug’i va qavmlarini ham o’zida mujassamlashtirgan o’ziga xos bir davlat tuzumi edi. Shaboniy – Abulxayrxon nabirasi, Temuriylar davlatining bosqichisi o’zini turk his qilgan va shunday ham edi. Muhammad Shaboniy yurishlarini bevosita badiiy uslubda tasvirlagan va uning tarixini aks ettirgan «Shayboniynoma» asarida u «Qiblai silsilai olami turk» deb ataladi. 1465- 1466 yillarda o’zbeklar orasida bo’linish yuz berdi. Dashti Qipchoqda yashovchi hokimiyatsiz qolgan chingiziylarning avlodi hisoblanmish qozoqlar o’zbeklarning boshqa qismlaridan ajralib chiqdilar va Olmaota atrofida hokimiyat

tuzgan Mo’g’uliston xoniga borib sig’indilar. Abulg’oziy qozoqlar haqida yoza turib, «qozoq podshohlarining otalari Jo’chixon bin CHingizxonning o’n uchlanchi o’g’li To’qay Temurxon naslidin turur», deb yozadi. Qozoqlar dastlabki vaqtlarda o’zbek-qozoq deb ataldi. Bartold bu haqda: «O’zbeklarning ichidan qozoqlar ajralib chiqdilar. Ular XV asrda O’zbek xoni Abulxayrning hukmronligi ostidan qutulib hozirda bir millatni tashkil qildilar. Aslida ular (o’zbeklar va qozoqlar) tili va odatlari tamoman bir bo’lgan xalqlardir. «Qipchoq» so’zi dastlab o’zbek elining tashkil topishida muhim rol o’ynagan bo’lsa, endilikda o’zbek va qozoqlarda ayrim urug’ va joy nomi sifatida saqlanib qoldi xolos», deb yozadi. Qipchoq urug’i haqida Abulg’oziy «Shajarai turk» asarida turkning nomini ko’targan besh urug’dan biri sifatida uyg’ur, qiniqli, qalach va qarluqlar qatorida sanab o’tadi. Ko’chmanchi o’zbeklar davlati XV asrning 50-yillarida Emba, Ural, va Volga daryolari oralig’idagi cho’llarda yurgan ellarni biriktirgan holda qudratli siyosiy-harbiy kuchga aylandi. Yuqorida bu davlatning etnik tarkibida muhim rol o’ynagan qipchoq, mang’it (no’g’oy) va qozoqlar haqida gapirildi. Bundan tashqari o’zbeklar davlatida Volga bo’ylarida istiqomat qiladigan tatarlarning ham katta-katta guruhlari bor edi. Tatarlarning mo’g’ullar bilan bir xalq ekanligi haqida tarixiy manbalar guvohlik beradi. Xususan, Bartold bir o’rinda Xitoy imperatori 1161 yilda manifest chiqardi. Unda mo’g’ullar ustiga, Mangu dada ustiga borayotganini aytdi, deb yozadi. Bartoldning fikriga qaraganda tatar so’zi dadadan kelib chiqqan. Endi bevosita ko’chmanchi o’zbeklar davlatining etnik-lisoniy ahvoli haqidagi masalani yoritish xususiga to’xtalsak, bu borada qator tarixiy asarlarda keltirilgan qabila va qavm nomlari haqidagi ma’lumotlarga tayanildi. Mas’ud ibn Usmon Ko’histoniyning «Tarixi Abulxayrxoniy» asarida Abulxayrxonni xonlikka ko’tarishda hal qiluvchi rol o’ynagan qabilalar va ularning boshliqlari nomma nom sanab o’tiladi. Bu qabilalar o’ttizga yaqin bo’lib, eng yiriklari burkut, jot, do’rmon, iyjon, yonqojor, qoonboyli, qorliq, kenagas, qiyot, qo’ng’irot, qushchi, qudog’ay, qurlovut, mang’it, masit, muluj, nayman, nukus, toymas, tang’ut, tuboyi, tumanming, uyg’ur, uyshun, o’tarchi, chimboylar sanab o’tiladi.

Muhammad Shaboniyning harbiy yurishlarini bevosita poetik panoramasini yaratgan «Shayboniynoma» asarida quyidagi qabila nomlarini keltiriladiki, ular nafaqat Dashti Qipchoq aholisining etnik tarkibini, balki Shaboniy armiyasining etnik ahvoli haqidagi mukammal axborotni ham o’zida mujassamlaydi. Bu qabilalar quyidagilar: do’rmon, qozoq, o’zbek, o’g’lot, qo’ng’irot, arg’un, turkman, manqit, qalmoq, turk, shabonlig’, nayman, qushchi, jaloir, qorliq, sulduz, nukuz, tamo, tatar, adku, sog’it, ushun, o’yrot, mo’g’ul. Xuddi shu davrda yaratilgan Binoiyning «Shayboniynoma» asarida ham asosan yuqoridagi qabila nomlari uchraydi. Ko’chmanchi o’zbeklar davlatining etnik tarkibini Movarounnahr hududidagi turkiy qavmlarga nisbatan qiyosiy o’rganishda Abulg’oziyning «Shajarai turk» asari benihoya ahamiyatli. Abulg’oziy o’z asarida eng qadimgi zamonlardan boshlab, to XVII asrga qadar bo’lgan turk dunyosining etnik tarkibi xususida mulohaza yuritib quyidagi qabila nomlarini keltiradi: mo’g’ul, qipchoq, uyg’ur, tatar, qirg’iz, qiyot, qayon, qurlas, qalmoq, tikrin, makrin, qiniqli, qalach, qorlug’, tumat, nayman, qarayt, ungut, xitoy, turqaq, arlat, suldus, do’rmon, o’qlan, bayovut, jaloir, tayjut, barlos, dug’lat. Shu o’rinda yana Shaboniy asarlarida uchrovchi etnonimlar ham ko’chmanchi o’zbeklar davlatining, binobarin, Shaboniy davlatining etnik tarkibi xususida xulosa chiqarishimizga yordam beradi. Ular quyidagilar: nayman(187b), o’zbek(164b), ar(142a), barlos(33a), arab(20a), mo’g’ul(22a), turk (36b0 hind(47b), qiyot(47b), yag’mo(54a), as(55b), sayoq(77a), chigil(92b), tatar(119a), o’rus(183a). Muhammad Shaboniy o’z ajdodlarini hamma o’rinda CHingizxondan boshlab sanaydi va devonda uch o’rinda o’zining chingiziy shahzoda ekanligini ta’kidlab o’tadi. Ko’chmanchi o’zbeklar davlati mo’g’ullar - Chingizxon avlodlari hukmronlik qilgan hududda tashkil topdi, shuning uchun aytish mumkinki, uzoq vaqt davomida o’zbeklarni mo’g’ul qavmiga qo’shish odat edi. O’zbekxon ham mo’g’ul qavmining vakili bo’lgan. Bu xususda yana XVII asr yodgorligi «Shajarai tarokima» asarida shunday ma’lumot uchraydi: Ul vaqtda (XIII-XIV asrlarda) o’zbekni mo’g’ul derlar erdi.

Muhammad Shaboniy asarlarida uchrovchi ayrim qabila nomlari xususida Bartold asarlariga murojaat qilish o’rinlidir. Bartold Saxa (yoqutlarning qavm nomi), sagay (Enasoy turklarining nomlanishi) va sayoq (qora-qirg’iz qavmlaridan biri) etnonimlaridagi tovushlar o’xshashligi haqida fikr yuritib, ularning kelib chiqishi ham bir qavmdan bo’lishi kerak, deb hisoblaydi. Oltoy turklari va yuqori Enasoydagi turklarning hayotda o’z davlati bo’lmagan va ular qalmiqlar davlati tarkibida hayot kechirishgan. Oltoy turklari hatto o’z milliy respublikasini shakllantirgandan so’ng ham aslida qalmiqlarga tegishli bo’lgan o’yrot nomini xalq nomi sifatida qabul qilishgan. Va nihoyat o’zbek davlatchiligining Turkistondagi XIX asr etnik tarkibini yoritib berishga xizmat qiluvchi asarlardan biri Shayx Sulaymon Buxoriyning «Lug’ati chig’atoy va turki usmoniy» asaridir. Muallif o’z asarida o’zbek tilining 92 urug’ va qabilalaridan so’zlar va izohlar keltirganini yozadi. O’zbek urug’larining avval 32 keyin 92 ta bo’lganligi haqidagi ma’lumot Bartold asarlarida ham uchraydi. Aristov turkiy xalqlarning shakllanishida asosiy rol o’ynagan eng qadimgi qabilalardan 12 tasini ajratib ko’rsatadi. Bular: qangli, qipchoq, do’lat, olchin, arg’in, nayman, kirey, qirg’iz, saxa(yoqut), tele, turk(tukyu), qorliq. Keyingi davrlarda o’zbek xalqining shajara va shevalari ustida tadqiqot ishlarini olib borgan X.Doniyorov XIX asr yodgorliklari asosida 92 o’zbek urug’ini sanab o’tadi. Boshqa bir o’rinda o’z kuzatishlari asosida 300 dan ortiq o’zbek urug’lari nomini keltiradi. Shu o’rinda aytish mumkinki, yuqorida keltirib o’tilgan Ko’chmanchi o’zbeklar davlatidagi qabila va urug’lar nomlarining deyarli hammasi keyingi davrlarga oid asarlarda uchraydi. Umuman olganda, Ko’chmanchi o’zbeklar davlati Dashti Qipchoq va Movarounnahrdagi turkiy xalqlarning o’ziga xos siyosiy-etnik birligini tashkil qilgan. Yuqoridagi tarixiy asarlarda keltirilgan ma’lumotlar shuni tasdiqlaydiki, har ikkala hududda yashagan xalqlar deyarli bir xil etnik tarkibni tashkil qilganlar. Biz shuning uchun XVI asrda shakllangan Shayboniylar davlati davrida bu hududda muhim etnik-lisoniy o’zgarish ro’y bermadi, faqatgina siyosiy hokimiyat

bir suloladan ikkinchi sulola qo’liga o’tdi xolos, deb hisoblashimiz uchun to’la asos bor. Muhammad Shaboniy 1451-1510 yillarda yashab o’tdi. Uning hayoti, siyosiy- harbiy va ijtimoiy faoliyati hamda fojiali taqdiri borasida manbalarda etarli ma’lumotlar bor. Mo’’tabar manbalarda Shaboniyning 4 ta kitob yaratganligi haqida ishonchli ma’lumotlar etib kelgan. Ammo tarix chig’irig’idan o’tib kunimizga etib kelgan asarlari 2 ta bo’lib, bular uning «Bahr ul-xudo» qasidasi hamda anchayin salmoqli lirik devonidir. Muhammad Shaboniy lirik merosining majmuasi bo’lmish «Devoni Shaboniy» shoirning hayotlik davrida tartibga keltirila boshlangan. Biroq uning fojiali o’limidan so’ng oxiriga etkazilmasdan tashlab qo’yilgan. Shaboniy devonining poetik xususiyatlari haqida dastlab Muhammad Solih, Bobur, Binoiy, Hofiz Tanish Buxoriy, keyingiroq davrda Ahmad Zaki Validiy To’g’on kabilar munozarali fikrlar bildirganlar. Shaboniy lirikasi poetikasi O’zbek mumtoz adabiyoti va adabiy tili eng gullab yashnagan davrda yashab ijod qilgan Muhammad Shaboniyning o’zbek milliy tarixi, mumtoz adabiyot va adabiy tili taraqqiyotida o’ziga xos o’rni bor. Shaboniy shoh – shoir sifatida davlat ishlarini badiiy ijod bilan qo’shib olib bordi. Uning o’ziga xos ijodiy iste’dodi, talanti, badiiy til materiallaridan foydalanish mahorati, o’z davrida qator fanlardan keng va chuqur bilim olganligi, hayotiy tajribasi, qolaversa, mehnatsevarligi, tirishqoqligi mana shu imkoniyatdan unumli foydalana olishi uchun sharoit yaratdi. Asrimiz boshlarida Zakiy Validiy To’g’on Shaboniyning Turkiyada saqlanayotgan devoni, devon mundarijasi, asarlarining ayrim badiiy xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni maqola tarzida “YAngi Turkiston” jurnalida e’lon qiladi. 1948 yilda e’lon qilingan “Navoiy zamondoshlari” to’plamiga ham Shaboniyning asarlari kiritilgan.

Shoir ijodini o’rganish bo’yicha Turkiyada ham ma’lum ishlar amalga oshirildi. 1989 yili turkiyalik olim Yaqub Qoraso’y Shaboniy devoni bo’yicha doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Uning dissertatsiya ishi devon matnini o’rganishdan iborat bo’ldi hamda dissertatsiya ishiga shoir devoni-ning lotin yozuviga o’girilgan nusxasini ilova qildi. Olim devonning ayrim fonetik va morfologik xususiyatlarini o’rganib chiqdi. O’z ishiga Shaboniy hayoti va ijtimoiy- siyosiy faoliyati haqidagi ma’lumotlarni ham kiritdi. Yaqub Qoraso’y, keyinchalik, Shaboniy devoniga oid barcha tadqiqotlarini monografiya tarzida e’lon qildi. Muhammad Shaboniy devonining qo’lyozma nusxasi Istanbul To’pqopi saroyi muzeyi Ahmad III kutubxonasida 2436 raqami ostida qayd qilingan. Muhammad Shaboniy devoni 7 tavhid, 10 na’t, 306 g’azal, 8 mansur parcha, 1 murassa’noma, 27 ruboiy, 12 tuyuq, 5 tarix, 1 musarra bayt, 48 muammoni o’z ichiga oladi. Devonning 31a-b sahifasidagi 44-g’azal 46a-b sahifasida 80-g’azal tarzida takrorlanadi. Muhammad Shaboniy devoni hozirga qadar keng aspektdagi adabiy germenevtik va lingvopoetik tadqiqotlar ob’ekti qilib olingan emas. Muhammad Shaboniy devonining badiiy, lingvopoetik tahlili, shuningdek devon bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar mavzusi, mohiyati, yo’nalishi va ko’lami Shaboniy lirikasida adabiy germenevtik va poetik til mezonlarining yangi imkoniyatlarini o’rganishga ehtiyoj bor, deb xulosa chiqarish uchun imkoniyat yaratadi. Shoirning o’ziga xos ijodiy mahorati va asarlarining yuqori saviyasi haqida qator ilmiy – tarixiy asarlarda ma’lumotlar etib kelgan bo’lishiga qaramasdan totalitar tuzumga asoslangan jamiyatda uzoq vaqtlar uning ijodiga bir yoqlama munosabatda bo’lindi. Shoirning ijodiy merosi kamsitildi, uning ijodiy mahoratiga shubha bildirildi, asarlarida aks etgan badiiy tafakkurining originalligi tan olinmadi. Muhammad Shaboniy devoni adabiy an’analar asosida tuzilgan yirik adabiy majmua. Unda shoirning g’azal, qasida, ruboiy, tuyuq va muammo kabi janrlarda yozgan she’rlari mujassam qilingan. Devon mundarijasi va asarlarining badiiy

arxitektonikasi, poetik tahlili shoir ijodiy merosining o’zbek milliy adabiyoti va badiiy til taraqqiyotidagi o’rni va ahamiyatini belgilashga xizmat qiladi. Muhammad Shaboniy lirik merosi badiiy tahlili, uning badiiy til yaratish mahorati va imkoniyatlari germenevtikasi kuzatilganda shoir bu vazifani o’ziga xos mahorat bilan ado etganligining guvohi bo’lamiz. Shaboniy o’z asarlarida yangi uslub, yangi badiiy shakl yarata oldi. Uning aruz doirasida yozilgan she’rlari XVI asr o’zbek mumtoz adabiyotida tub burilish yasagan, deb aytish noto’g’ri bo’lur edi. Vaholanki, shoir o’z davrining farzandi sifatida bunday imkoniyatni moddiylashtira olmadi. Shu sababli uning she’rlari sharq adabiyoti an’analariga muvofiq XV – XVI asrlarda keng qo’llangan adabiy qoliplar va badiiy til xususiyatlarini aks ettirdi. Badiiy ijod, badiiy asar originalligining mezoni shoirning mavjud poetiklisoniy vositalarni asarda ziynatli nutq shaklida berish borasida yangi uslub yaratishi bilan chegaralanmaydi. Shoir o’z asarida inson ongining hali ochilmagan ufqlarini kashf qilishi kerak. Shaboniy o’z she’rlarida bunga ma’lum darajada erisha oldi, yangi tushuncha, yangi g’oyalar yaratdi. Shoirga bunday imkoniyatni taqdim qilgan til materiallaridan unumli foydalandi. «Devoni Shaboniy» dagi g’azallar arxitektonikasini hajm nuqtai nazaridan kuzatish shoirning stabillikka intilganini ko’rsatadi. Shaboniy o’z g’azallarida kompozitsion butunlikni ta’minlashga intilgan. Baytlarning mantiqan bog’lanishi, syujetlilik shoirning shaxsiy kuzatishlari ruhiy ahvoli taqozosi bilan yuzaga kelgan hol. Shaboniy sharq poeziyasi doirasidan chetga chiqishga intiladi, g’azal kompozitsiyasiga individual yondoshishga harakat qiladi. Natijada uning g’azallarida o’rni-o’rni bilan butunlay mavzudan uzoqlashish hollari uchrab turadi. Masalan, yor vasfi, hijron azobidan noliyotgan shoir birdaniga g’azalni harbiy voqealarga ulab ketadi yoki aksincha. Masalan: Menga javr qilding, ey bag’ri toshim Ko’ngulni saqlamay diltoq ichinda. Muxolif Vaxshni qishlab tururda Turush bermay turur turmoq ichinda. 12a.

Shaboniy g’azallarining asosiy tiplari ta’rifiy, tavsifiy, madh va sharhi holdan iborat. Shoir yorning (ma’shuqaning) go’zalligi, yuzi, qaddi, sochini ta’riflaydi va binobarin, lirik qahramonning (o’zining) holini bayon qiladi, ta’rif va tavsifni yor timsolida uyg’unlashtirishga, uni madh etishga, mamduhning barcha tashqi va ichki fazilatlarini ko’rsatishga intiladi. Shoir g’azallarida shu nuqtai nazardan zamondoshlarining g’azallari bilan umumiylik kuzatilsa-da, ammo ta’rif va tavsifda hech bo’lmaganda bitta so’z, yoki so’z shakli original, birgina detal individual qo’llangan bo’ladi. Shaboniy g’azallarining mavzui rang-barang. Albatta, u o’z salaflarda kuylanib kelingan mavzulardan uzoqlashib keta olmadi, amma ularga yondoshuvda originalligi bilan ajralib turadi. Ishq mavzusi boshqa ijodkorlarda bo’lgani kabi Shaboniy lirikasida ham etakchi mavzu. YAna yor va diyor taronasi, mehrmuhabbat, vafo va jafo, ixtilof va iztirob, ishonch va imon motivlari ham g’azallarning kompozitsion qurilishida faol ishtirok etadi. Shaboniy ham Navoiy va uning salaflari kabi majoziy ishqni haqiqiy ishqqa (ishqi haqiqiy) ga birlashtirishga harakat qiladi. Yorni keng ma’nodagi yor ma’nosida qo’llaydi: Bu Shaboniy ko’nglini har necha taftish etar Yordin o’zga yo’qturur ko’nglida bir zarra huzur. 39a. G’azallar mundarijasi muhabbat yoki firoq, furqat va hijron azobidan nolish bilan cheklanib qolmaydi, shoir o’z holi-zorini bayon qilish borasida inson va tabiat falsafasiga qo’l uradi. Hayotning, turmushning mantiqini izlaydi, inson ibtidosi va intihosi haqida fikr yuritadi: Ey Xuroson ahli, Shabon bir avuch tuproq edi Kimga Haq qilsa inoyat xonu ham sulton bo’lur. Shaboniy o’z g’azallarining mavzu qirralarini boyitish jarayonida she’rlarida peyzaj tasviri, yurtga, vatanga muhabbat tuyg’ularida bo’rttirib ko’rsatadi. Ayniqsa, Samarqand, Turkiston, Hirot va boshqa joylarga berilgan ta’rif, joylardagi iqlim va sharoitlarning o’zaro qiyosi shoirning an’anaviy mavzular qobig’ini yorib chiqishga intilganidan dalolat beradi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, devondagi ko’pgina g’azallar shoir umrining so’nggi yillarida

yozilgan. Shaboniy, albatta, o’zini hayotdan erta ko’z yumishini, fojiali halok bo’lishini bilmagan, ammo hayotning achchiq-chuchugini totgan, ancha-muncha issiq-sovuqni boshidan o’tkazgan kishi sifatida atrofdagilarga, o’g’illariga, jiyanlari va lashkarboshilarga pand-nasihat tarzida didakatik g’azallar yozgan. Muhammad Solih «Shayboniynoma» da ta’kidlashicha, u so’zamol va bilimdon bo’lganligidan ko’p vaqt nutq irodat qilganida yigitlar, hatto, ko’zlariga yosh olganlar: shoir ularning ko’ngliga ta’sir qila oladigan so’z va iboralar topa bilgan. Devon tematik arxitektonikasini kuzatish shuni ko’rsatadiki, shoir va shoh Shaboniy o’rni-o’rni bilan o’z nasihatlarini, mulohazalarini poetik uslubda ifodalagan. Ta’kidlash lozimki, bu unga yigitlarning ruhini ko’tarishda, qo’shinning intizomini saqlashda qo’l kelgan bo’lsa kerak. Xususan, 1501 yildagi Samarqand qamali haqida yozadi: «Samarqandni qabab turganda, safar oyining boshida, bu mahalda lashkar ichida shurb bisyor bo’ldi, deb ayttilar. Ersa, so’l qo’lning namozguzor yigitlarini yuborib, sharob xumlarini buzdurdim. Ul kecha yotoq yigitlari bilan o’lturganda bu g’azalni ayttim» 50a. Shaboniy devoni yaxlit lirik to’plam sifatida avvalidan oxiriga qadar ijodkor ruhiy holatining badiiy in’ikosi sifatida shakllangan. G’azallar va boshqa lirik asarlar arxitekonikasini shakllantirishda shoir vaqti – vaqti bilan o’zining asar yozilayotgan vaqtdagi tarixiy voqealarga shaxsiy munosabati yoki ularning umumiy obzorini keltiradiki, bu unga she’rni omma – o’quvchi tomonidan engil va to’g’ri o’zlashtirishi uchun zarur badiiy-psixologik arxitektonika yaratishga xizmat qiladi. Shoir she’rlarning arxitektonik imkoniyatlarini shakllantirish jarayonida qator san’atlardan unumli foydalangan. Qiyosiy assotsiativ uslubdagi tashbih, tansiq ussifot, murot an-nazir, yoki emotsional mubolag’a tasvir usullari: tablig’, murojaat, ritorik so’roq, savolu javob, shuningdek, tazod, tajnis va yana ko’pgina san’atlar shoir devonining badiiyligini ta’minlagan. Xususan, shoir talmeh san’atining badiiy-poetik, falsafiy-estetik hamda ratsional-logik imkoniyatlaridan mukammal foydalangani holda patetik g’oyalarni asar zamiriga frazeologik ibora kiritish bilan amalga oshiradi. Shu o’rinda asarda

g’oyani kuchaytirish maqsadida u irsol ul – masal san’atidan ham foydalangan: Ne g’am ishqing ko’ngulni qilsa vayron Kim erur doimo vayronada ganj. 116b. baytida «xazina ilonli vayronada yotadi» masali orqali u o’z ruhiy holatini, o’zining asl boyligi muhabbati ekanligini masala orqali ifodali, binobarin, poetik tasvirning keng imkoniyatlari doirasida ta’sirchan uslubda ifodalamoqda. Devondagi mavzularning an’anaviyligi ayrim o’rinlada qofiya va radiflarning an’anaviy shaklda qo’llanishini ta’minlagan. Ammo «ko’ngil», «kelmadi», «bo’ldi» kabi an’anaviy radiflar bilan bir qatorda shoir hali she’riyatda qo’llanilmagan (yoki kam qo’llanilgan) so’zlarni radif qiladiki, bu bilan shoirning an’anaviylikdan chekinishga intilishi yaqqol seziladi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, an’anaviylik, klassik shakl asar estetik ruhini ta’minlashga xizmat qiladi, bu-aksioma. Ammo individual shakl, yangi usulda so’z qo’llash ijodkorning matn uslubidagi alohida maqsadini shakllantiradi. Shaboniy she’rlarida qo’llangan «chibin», «bo’lum-bo’lolay», «ekin» kabi radiflar uning psixologiyasida ekzotikaga bo’lgan intilishni ko’rsatadi. Tabiat qo’yniga sayohat unga yangi ruh bag’ishlar ekan yangi ruh yangi, «tesha tegmagan», original so’zlar - lingvopoetik arxitektonikada ham o’z aksini topadi. Asar tarkibiga bu kabi ekzotik so’zlarni kiritish shoir tasavvurining ijtimoiy, tabiiy paradigmalarini ortiqcha izohlarsiz tushunishga yordam beradi. Qofiyalardagi originallik yoki qofiyaviy ekzotika nafaqat oddiy so’zlarni badiiy istilohga kiritishga bo’lgan urinish, balki shu harakat zamiriga singgan olam hodisalarini balandparvoz so’zlar domida qoldirmagan holda elementar izoh ortidagi buyuk g’oyalar inkishofini izlash sifatida qabul qilinmog’i lozim. Bunday arxitektonik tuzilish g’azal xalqchilligi bilan bir qatorda unda emotsionalpsixologik kechinmalarning original germenevtikasini shakllantirishga yordam beradi. Masalan, devonda 141-ab sahifadagi g’azalning to’qqiz bayti «birov», «ikkov»dan tortib, to «to’qqizov» gacha bo’lgan jamlov sonlar bilan qofiyalangan. Shoir qofiya so’zlarda o’z badiiy – estetik qarashlarini sanash orqali jamiyat muammolariga munosabatini bildirgan.

Shaboniy devonidagi asarlar munadarijasi uning ijodi haqida to’liq tasavvurga ega bo’lishimiz uchun imkoniyat yaratadi. She’rlarda yor-diyor muhabbati, sog’inch va ishonch, iltijo va iltifot, tamanno va tasanno, hayrat va hasrat, alam va shodlik tuyg’ulari shu qadar ustalik bilan uyg’unlik kasb etganki, ularning poetik- lisoniy assotsiatsiyasi inson ichki, ruhiy dunyosining qator qirralarini turli ranglarda ochib berishga xizmat qilgan. Yorning yuzi, ko’zi, qomatu zulfi tasviri, aqli idroki, nozu karashmasi tavsifi g’azallar leytmotivini tashkil qilgani holda inson go’zalligi-jamiyat go’zalligini tabiat mukammalligiga bog’lagan holda ijtimoiy mukammallikka intilish pok va yorqin tuyg’ular hosilasi bo’la olishini tushuntirishga intiladi shoir. YAna she’rlardagi oshiqning yor firoqidan chekkan azob-uqubati, hajr o’qidan olgan dil yarasi, bevafo falakning musibati, ishq jabr-zulmidan nolishi kabi detallar hissiy dekadanslik-tushkunlik ruhiyati andozasi bo’lgan kechinmalar qalb manzaralari paradigmalarining davomiyligidan dalolat beradi. Shaboniy lirikasi falsafiy mundarijasi, undagi mantiq o’ziga xos originallik bilan sug’orilgan. Shoir o’z ichki dunyosi, dunyoqarashini ma’lumoti saviyasi, mentaliteti darajasida yoritishga intiladi va bunga erishadi ham. Bu uning ilmi zohir va ilmi botindan olgan o’ziga xos tushunchasi bilan to’ldirilgani holda badiiy kashfiyotining imkoniyatlarini aniqlashga yordam beradi. Shaboniy lirikasining badiiy g’oyaviy jihatlari bir tomondan sharq mumtoz she’riyatining eng ilg’or va an’anaviy xususiyatlarini o’zida mujassamlantirganligi bilan boshqa tomondan original, individual badiiy mahoratni lirik satrlarda o’ynoqi va sodda tilda ifodalaganligi bilan o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Shaboniy lirikasida so’zlarning shakl va ma’no paradigmalari germenevtikasi Tildagi so’zlarning shakl va ma’no paradigmalari qaysidir ma’noda inson ruhiy dunyosining psixofiziologik holatini, tushunchalaridagi xilma – xil ko’rinishlarini aks ettiradi. Biroq ulardan foydalanishda yangi ma’no, yangi g’oya

yaratish uchun yangi, original lug’aviy qurshov hosil qila olish mahorati ham muhim. Toki she’r arxitektonikasi, so’zlar distrubutsiyasi badiiy yolqin ma’no spektrlarining tovlanishi uchun kosmik assotsiatsiya yaratadi. She’rning bunday o’ziga xos ko’rinishini uddalash, asarlarida originallik holatini ta’minlash, binobarin adabiy germenevtikaning yuqori darajasini shakllantirish individual talant, iste’dodning yorqin qirrasi hisoblanadi. So’zlarning lingvopoetik imkoniyatlari asnosida Sharq poeziyasida iyhom va tajnis san’atlari hosil qilishda foydalaniladi. Shoir Shaboniy o’z asarlarida ma’no paradigmalarning kosmik spektrlarini tovlantirish jarayonida ona tilidagi bu imkoniyatdan keng foydalanadi. Iyhom va tajnis san’atlari leksik-semantik birliklarning shakl va paradigmalariga asoslangan badiiy san’at. Asarda shoir bir baytning ichida ikki omonimik munosabatdagi so’zlarni qo’llaydi. Shakldosh so’zlarning potensial imkoniyatlaridan mukammal foydalangani holda hali inson ongi ilg’ab olmagan yangi tafakkur ufqlarini ishg’ol etadi. Shakldosh so’zlar mantiq dunyosini anglab etish inson hayoti va tabiat – borliqning turli-tuman rang-barangligini inkishof etishning bir usulidir. Shu bois biz devonda shakldosh so’zlar vositasida aks etgan matn ma’no xususiyatlarining ayrimlari haqida fikr yuritamiz. Quyida bir baytning ma’no qirralarini shakllantiraylik: Har kun g’ami ishqidin ko’nglima safar qilur Sad tavbani sindirub, yuz tavba asar qilur. 39b. Shoir so’zning ma’no paradigmalarini yaratish bilan bizga bir bayt ichida, so’zlarning yagona mavjud arxitektonik matn, distributiv imkoniyatlari doirasida quyidagi mantiq rang-barangligini taqdim etgan: 1. (Dildor) har kuni ishqining g’ami bilan mening ko’ngil uyimga safar asnosida kirib keladi (ya’ni, yor xayoli muttasil mening qalbimda). Men uni o’ylamaslikka yuz tavba qilgan edim, biroq u tavba davorini (arabcha sad-devor) o’zining ruhiy go’zalligi bilan buzib, baribir o’z go’zalligi oldida tavba qildiradi, yoki yuz tavbaga yuz marta bosh egdiradi.

2. Men uni o’ylamaslikka yuz (forscha sad-yuz) tavba qilganim holda ishqining g’ami qoshida yana yuz (bet va son) bilan diydorlashuv uchun ruh paydo qilaman. 3. Imon vositasidagi tavba devorini buzib, yuz sifatining asari ta’siri bilan yuz bora tavba qildiradi. Baytda aks etgan arxitektonik lingvopoetikaning germenevtik qirralarini turli xilda shakllantirgan holda biz «sad» va «yuz» so’zlarining ma’no farqlari orqali differensial g’oyaga erishmoqdamiz. So’zlarning distributiv assotsiatsiyasi tajnisi tomm va iyhom san’atlari (poetik nuqtai nazardan) badiiy tafakkurning imkoniyatlari cheksiz ekanligidan dalolat beradi. Shoir shakldosh so’zlar semantik imkoniyatlarini mukammal egallagani holda poetik rang-baranglik chegaralarini kengaytiradi. «YOn» so’zi hozirgi o’zbek tilida ham ikki-«tomon» va buyruq fe’li ma’nolarida qo’llanadi. Eski o’zbek tilida uning yana «ortga qaytmoq» ma’nolari ham faol lug’aviy qatlamda bo’lgan. Shaboniy so’zning bu ma’nolarini bir matn doirasida uyushtirib, matnning o’qimishli, jozibador va serqirra ma’noli bo’lishiga erishmoqda: YAna do’stlar firoqi bir soridur Firoqdin yonmadim yondim deganda 11a. Shoirning bir bayt tarkibida shakldosh so’zlarni qo’llash bilan bir qatorda ularning har ikkalasiga omonim ma’nolarni yuklab she’rning ta’sirchanligi va ma’nodorligini kuchaytirishga erishgan. «Firoq», «hijron» mahbubni yondiradi, «yonmoq» fe’lining «qaytmoq» ma’nosi ikkinchi misrada yangi ma’noga, «firoqni o’z ixtiyorim bilan tanladim» ma’nosiga asos solmoqda. YUqoridagi tahlil asosida baytning mazmunini «firoq azobi meni yondiradi, biroq men firoq azobidan qo’rqib ortga, (sevgidan) qaytadiganlardan emasman» - ma’nosi shakllanadi. YOki quyidagi baytda «o’z» so’zining turli ma’nolari ostida matnning ifoda imkoniyatlari kengayganini ko’rish mumkin: Shaboniy nolishi tundun o’zuptur Ne zulfga tushtum o’sh o’zdum deganda 11a.

Tun zulmati cheksiz-chegarasiz, ammo shoirning, oshiqning azobi ham chegara bilmaydi. Shu bois u o’z azobi iqrori borasida tun zulmati pardasini yirtib chiqishga qodir. «Zulf» so’zining «tuzoq» ma’nosi uni yana har qanday holatda ham tuzoq domida qolayotganligidan dalolat beradi. Shaboniy o’z asarlarida so’zlarning yangi leksik-semantik, stilistik imkoniyatlarini izlab topish, ularning ma’no va shakl qirralarin kashf etish, binobarin, asar tavsif imkoniyatlarini kengaytirish borasida ma’lum ijodiy cho’qqiga ko’tarila olgan. Xususan, quyida ikki jumlada shakldosh so’zlarni yonma-yon qo’llab ma’noni so’z o’yinining ichiga burkaydi: Etti ohimning tutuni etti ayvonig’acha 12b. Yoki: Naylasun g’ayring ko’ngulda nuqta xoling borida 13b, Bo’lmag’il g’ofil kechalar, ushbu xoling borida 13b. Yoki: Ne uchun ushbu cherikda so’rmadi qardoshlarim, So’rmasa andin ne parvokim, meni so’rdi chibin 118b. Yoki: La’li nobindin qon icharmen qonimdin qonmayin. 30a. Poetik asarda germenevtika ko’p hollarda so’z istifoda imkoniyatlarining variantliligiga asoslangan holda shakllanadi, bunday variantlik she’r arxitektonikasining asosida yotadi. Ya’ni so’zlarning ma’lum assotsiatsiyasi til lug’aviy ifoda qatlamining yuqorida ko’rib o’tganimizdek, etnik yoki etimologik jihatdan differensial iste’mol qilinishi orqali ham yangi holat yoki ma’no tovlanishiga erishish mumkin. Bu xususda quyidagi bayt xarakterli: Lovi lashkar himmatidin ushbu sadni bog’lading Sen o’zing yolg’uz turib, xirsingga sad bog’la yana 10b. Birinchi misradagi «sad» iyhom vositasida semantik – stilistik vari- atsiyaga ega. Arabcha «ayn» bilan yoziladigan «sa’d» o’zbek tilida ham «baxt», «tole’», «yaxshilik» ma’nolarida qo’llangani holda talaffuz yoki vazn talabi bilan aynsiz yozilganda ham shu ma’nolarni istifoda qilishi mumkin. Natijada, bir bayt ichida «sad» so’zi uchta teng ma’noga: «baxt-tole’», «devor» va «yuz»(son) ma’nolari bilan shakllangan. Eski o’zbek tilida fors tilining kuchli ta’siri she’r matnida etnik alternativlikka imkoniyat yaratgani holda ularning shakl va ma’nolarning ona

tilidagi differensiatsiyasi orqali yangi fikrlash jarayoni shakllanishi uchun asos bergan. Eski o’zbek tilida til oldi yumshoq «u» tovushi bilan ovozlantirilgan «tuz» so’zi «tuzmoq», «dala» (yoki «kenglik»), «to’g’ri» va shu ma’no orqali shakllangan «o’q» ma’nolarida qo’llangan. Shoir so’zning bu ma’nolaridan foydalangan holda bir she’rning ichida ham raddul qofiya san’atiga, ham qaytariq orqali so’z o’yini va poetik-lisoniy assotsiatsiya, she’r arxitektonikasining originalligi borasida yangi g’oya ibtidosini ta’minlagan: Qoshlaring yolarki anbardin yoyibsan tuzlaring 96a. Ikkinchi misrada: Ey ko’ngul jahd aylakim etsun falakka tuzlaring 96a. Yana bir o’rinda: Zohiding so’zi bilan tuz-to’g’ri yo’ldin chiqmasam 103b. Yana bir o’rinda: Shul ko’ying tuzunda etti zarrai xoling bila 156b. Mumtoz adabiyotda arab alifbosida «alif», «mim», «yoy» kabi harflarning shakl imkoniyatlari poetik obraz darajasigacha ko’tarilgan. Agar biz mavzuga naturalistik pozitsiyadan yondoshsak, bu shakl imkoniyatlari poetik simvol orqali inson ruhining tabiatdagi analogiyasini shakllantiradi. Inson qalb manzarasini harfning shakl imkoniyati orqali reallashtirish shoir asari ifoda ko’lamining ma’nolar assotsiatsiyasi parametrlarini kengaytiradi: Lavh yuzungda ajabdur bu yozilg’an ikki yo Kim ne teb yozib, bu yo g’amzangni pinhon aylading 86a. Birinchi misradagi «yo» birdaniga to’rt ma’noda qo’llangan: «harf», «kamon», «qosh» va «yoki» (bog’lovchi). Ikkinchi misradagi «yo» ham uch ma’noda: «to’r», «kamon» va «qosh» ma’nolarida. Shu o’rinda shoir «yo» harfining shakl imkoniyati orqali yasalgan «yoz» so’zining «yoyilgan», «kengaytirilgan» (joy yoki dala) ma’nolarini olishga erishgan. «Yoz» so’zi boshqa bir o’rinda «ochmoq» ma’nosini ham yaratgan: Hajr shomida netakkim bo’ldi yozmas ko’zlaring 83a.

Insonning ijtimoiy holati orqali yasalgan poetik obrazdan san’at yaratish jamiyat psixologiyasining tabiatdan uzviy ravishda so’z, binobarin, ong harakatini gorizontal va vertikal yo’nalishlarini ta’minlaydi. Arxaik elementlar vaqti-vaqti bilan nafaqat so’z o’yini uchungina qo’llangan, balki so’z o’yini orqali ijtioiybadiiy ongning yoki qalb ruhiy manzarasining mazkur holatdagi tasvirini ochishga imkon bergan. Quyidagi misrada shoir so’zning omonimik assotsiatsiyasi orqali poetik obrazga nisbatan sentimental hissiyotini uyg’unlashtirishga erishgan: Seni yuborgali shodim, o’zumda yo’q shodlig’ 119a. Qadimgi turk xoqonligida «shod» mansab va lavozim sifatida xoqondan keyingi daraja sifatida qo’llangan. Shod, shuningdek, qo’shinning so’l qanotiga qo’mondonlik ham qilgan. She’rda bu termin «quvnoq» ma’nosidagi «shod» so’zi bilan semantik-stilistik aloqaga kirgan. Parallel san’atlar orqali tamomila yangi germenevtik maydonni yaratgan. Yoki: Otang qulduru qullar aro qarg’a Seni topqan uchun otangni qarg’a 15b. Jumlasidagi «qarg’a» so’zining «qush», «la’natlamoq» ma’nolari ham ijtimoiy munoabatlarni shakllantirish yoki munosabat variatsiyalari parametrlarini aniqlashga xizmat qilgan. Shakldosh so’zlar orqali yaratiladigan radd ul-qofiya san’ati qaysidir ma’noda olam va odam munosabatlarini aylana shaklda tushunishga turtki beradi. Olam hodisalari ma’nolarning qiyosiy-assotsiativ uyg’unligi falsafiy ma’noda ekzotik va ijtimoiy diskriminatsiyani inkor qiladi. Agarda jumla, tushunchalar bir maydonda teng yotar ekan, shu so’z yoki termin vositasida ibtido olgan sinfiy munosabatlar nima uchun differensiatsiyaga ega bo’lishi kerak? Demak bir matn maydonida bir shaklli so’zlarn qo’llash sinfiy diskriminatsiyaga barham berishi kerak. Sevgi oldida shoh ham, gado ham teng. Omonimik so’zlar asosidagi radd ulqofiya san’ati aynan shu holatga ishora qiladi. «Iroq» so’zining quyidagi ma’nolariga e’tibor bering: 1. «uzoq» ma’nosida: Oh netay do’stlar bo’ldi Samarqand iroq 81a. 2. Ikkinchi baytda «kuy», «jirlov», «ohang» ma’nolarida:

Toza bo’lur jismu jon har necha bo’lsa iroq 81b. Xuddi shu misra adabiy asarning inson ruhiyatiga katarsis orqali ta’siri haqidagi Aristotel nazariyasini eslatadi. San’at, kuy inson ruhini tozalaydi, uni yangi, pokiza, binobarin, samimiy munosabatlarga chorlaydi. 3. Uchinchi baytda ijtimoiy holatda ichki munosabatlarning qutbiy qirralarini aniqlashga yordam beradi: Kim qariliq vaqtida bo’ldum alardin iroq 81b. 4. To’rtinchi misrada o’zining harbiy maqsadlarini so’z o’yiniga kiritib, poetik ifodaning nafaqat estetik, balki vertikal maydonda ijtimoiy-ruhiy imkoniyatlarini yaratishga erishgan: o’rta asrlarda hukmdorlarining tashqi va ichki siyosati birinchi o’rinda harbiy potensial holatiga asoslangan. Tashqi munosabatlarni shakllantirishda harbiy razvedka katta rol o’ynagan. Quyidagi misra ifodasi shunga ishora qiladi: Qilsa muyassar xudo naylayin ahli Iroq 81b. Omonimik so’zlarning shakl va ma’no xususiyatlarini aks ettirish jarayonida shoir inson ichki dunyosining ziddiyatli ko’rinishlarini ham unutmaydi: CHunki haqdin to’la bo’ldi ichimu toshim mening 83a. «Ich» va «tosh» so’zlari o’zbek tilida ot so’z turkumiga oidligi bilan «ichki dunyo» va «tashqi dunyo» ma’nolariga, fe’l so’z turkumiga oidligi bilan «ichmoq», «toshmoq» ma’nolariga ega. Aynan shu ma’nolar matn germenevtik imkoniyatlarini, mazmun arixtektonikasining, binobarin, so’zlarning omonimik ma’nolar differensiatsiyasini shakllantiradi. Shoirning matn arxitektonikasini tuzishdagi mahorati shundaki, bu erda har ikkala so’zning iboraviy semantik paradigmalaridan mukammal foydalangan holda asarda matnning mazmundorligini oshirgan. Asar yozilgan vaqtdagi shoirning tashqi – ijtimoiy-harbiy ahvoli va ichki- ruhiy – psixologik ahvoli ikki so’zning semantik-stilistik differensional paradigmalari ichida yotadi. Iyhom vositasida matnning leksik-grammatik strukturasidan kelib chiqqan holda quyidagi ma’nolarni tushunish mumkin:

1. Ichim: 1) qornim to’q; 2) ongim, zehnim to’la, aqlim etarli; 3) oilam, qarindosh-urug’larim, yaqinlarim yonimga yig’ilgan; 4) (qo’mondon sifatida) jangga etarli lashkar to’plangan; 5) xazinam, boyligim yoki moddiy ta’minotim etarli. 2. Tashim: 1) ustim but; 2) tashqaridan keladigan barcha odamlarim yig’ildi; 3) atrofimda dushmanlarim to’ldi va ularning kimligi aniq. Lirik asarning matn xususiyatlari shoirga inversiya yoki badiiy-tasviriy priyom orqali so’zlarning shakl va ma’no xususiyatlari orqasidagi semantik paradigmalar maydonini hosil qilish uchun imkoniyat beradi. Taqdim qilingan lirik matnni arxitektonik tavsif va interpretatsiya qilish jarayonida nafaqat so’zning leksik-semantik, stilistik imkoniyatlari, balki shoirning ijtimoiy-siyosiy, ruhiypsixologik holati bilan birgalikda jismoniy-fiziologik imkoniyatlari va talanti ulkan ahamiyatga ega ekanligi yuqoridagi matn tahlili jarayonida namoyon bo’ldi. Muhammad Shaboniy yirik davlat arbobi, sarkarda, olim va so’z san’atkori sifatida badiiy matnga imkon darajasida ulkan ma’nolarni yukladi, so’zlarning ifoda imkoniyatlarini kengaytirdi. Bu hol uning g’azallarida turli san’atlarning muvaffaqiyatli qo’llanishi uchun imkoniyat yaratdi. Shoirning badiiy – tasviriy vositalar orqali matn germenevtikasini shakllantirish mahorati Asarning badiiyatini yuzaga keltiruvchi vositalar, o’xshatishlar, epitet, so’zlarning turli xil fonetik, deksik-grammatik shakl ifoda imkoniyatlari matn ifoda imkoniyatlari orqali insonga borliqning turli ma’naviy rangli dunyosini aniqlashga yordam beradi. Badiiy-poetik nutqning boshqa nutq shakllaridan farqi – undagi o’ziga xos leksik-grammatik jarayon, emotsionallik, ritm, inversiya, badiiytasviriy vositalarning originallik imkoniyatlari, nutqning fonetik-intonatsion tovlanishlari va hokazo. Epik asarlardan farqli o’laroq she’riy asarlarda, xususan, g’azal janrida poetik tilning mana shu xususiyatlari ijodkor ichki dunyosini, uning qalb

manzaralarini ochib berishga xizmat qiladi. Shoir bu o’rinda nafaqat oddiy milliy qobig’dan uzib olingan individ sifatida, balki o’sha davrda millat tili, ruhi, badiiy- estetik darajasi, umuman olganda uning borlig’ini ko’rsatadigan oynaga aylanadi. Uning asarlarida aks etgan so’z shakllari, qolip, so’z o’yinlari, so’zning yangi shakllari, ularning leksik-semantik, stilistik paradigmalari qaysidir ma’noda milliylik mezonlarini belgilashga xizmat qiladi. Lirik asarlarda shoirning vazifasi ma’lum bir qolip (klishe) doirasida so’zlarning leksik-semantik xususiyatlarini hisobga olib, ulardan shunday badiiy arxitektonika, distributsiya yaratishki, shakllangan sintagma o’zining mazmun doirasida mavjud so’zlarning ma’no tovlanishlarining yangi farqlarini, yangi shakllarini keltirib chiqarsin. Badiiy tilning yana bir muhim xususiyati mana shu kutilmagan holatda so’zlarning yangi assotsiatsiyalari orqali tamomila original ma’nolarini yaratishdan iborat. Poetik tilda bunday holatni shakllantirish uchun badiiy-tasviriy vositalar: o’xshatish(tashbeh), qiyoslash (jomii tanho), iboraviylik (talmeh), zid ma’nolilik, ziddiyat (tazod) kabilar yordam beradi. Real badiiy matnda shoir so’zning mavjud yoki mavjud bo’lmagan shakl xususiyatlaridan maqsadga muvofiq istifoda qilishi mumkin. Aynan shu hol uning poetik ijodkorligini ta’minlaydi. Qadimgi turkiy adabiy yodgorliklar poetik xususiyatlarini o’rgangan N. Rahmonov yozadi: «Agar yodnomalardagi metafora va o’xshatishlarning semantik xususiyatlari, strukturasi (ya’ni predmet, obraz va belgi kabi uch elemantga ega bo’lishi) nazarda tutilsa, bo’ritag, qo’nitagni metaforik o’xshatish emas, to’g’ridan to’g’ri o’xshatish deb qarash kerak bo’ladi. O’xshatishdagi formal ko’rsatkichlar (- cha, tag) uni metaforadan farqlovchi asosiy belgilardan biridir. Metafora formal ko’rsatkichlarga bog’liq bo’lmay, balki semantik taraqqiyot tufayli kelib chiqadi». Shaboniy g’azallarida ham o’xshatishlarning ikki usuli eng ko’p uchrashi kuzatiladi: 1) vositali tashbeh (tashbihi sarih yoki tashbihi mutlaq), bu uslubdagi o’xshatishlar ko’makchilar (kabi, singari, yanglig’, bikin), yuklamalar (-dek, day, xuddi, naq) vositasida hosil qilinadi.

2) bevosita tashbeh: istiora, metafora; bunda epitet bevosita obrazga aylanadi, predmet o’z belgisi bian nomlanadi. Mumtoz adabiyotda g’azal janrida yaratilgan asarlar ko’pchilikni tashkil qiladi, binobarin, g’azal janrida yozilgan asarlarda shoirning ijodiy dunyosi kengroq namoyon bo’lgan. Aynan g’azalning universal poetik arxitektonikasida so’z sehri o’quvchi, tinglovchi qalbidagi hissiyot iplarini cherta oladigan shaklga kira olgan. G’azalning O’rta asrlardagi poetik imkoniyatlari haqida qator tadqiqotlar yaratilgan. G’azal o’z ibtidosini qadimgi arab poeziyasidan oladi. Uning mavzu va shakl jihatlari ham o’sha davrdan saqlanib qolgan. G’azal keyiinchalik forsiy adabiyot asosiga olinganidan so’ng bu adabiyotda asosiy lirik janrga aylandi va xuddi shu shakl va mazmunda o’zbek mumtoz adabiyotiga kirib keldi. O’zbek va fors adabiyoti bir zaminda shakllandi, har ikki tildagi adabiyot hamohang rivojlangan bo’lsa-da, forsigo’y shoirlar ko’pchilikni tashkil qilar va ularning asarlarning badiiy xususiyatlari yuqori baholanar edi. Shu bois O’rta asrlarda nazariy asarlarning diqqat markazida o’rganish ob’ekti sifatida ko’proq fors adabiyoti namunalari turar edi. Qolaversa, o’zbek adabiyotining o’sha davrdagi vakillari, Navoiy, Bobur kabilar ham adabiyotning nazariy muammolariga munosabat bildirish borasida fors va o’zbek adabiyoti o’rtasida farqni sezmagan. O’z fikrlarini isbotlash, asoslash va sharhlash jarayonida har ikki tildagi adabiyot namunalaridan parallel foydalanganlar. Bu hol O’rta asrlarda Markaziy Osiyoda ikki adabiy til: fors va o’zbek tili bo’lganligidan dalolat beradi. Qator olimlar fors adabiyotida g’azal janrining nazariyasi bilan shug’ullandilar. Shamsiddin Muhammad bin Qays ar Roziyning «Kitob ul mu’jam fi ma’a’ir ash’or ul ajam» kitobi g’azalni mazmunan o’rganish uchun muhimdir, chunki aynan shu kitobda g’azal mavzusi haqida fikr yuritiladi. «G’azal so’zining ma’nosi ayollar haqida so’zlash, ayollarni vasf qilish, demakdir… Juda ko’p taniqli shoirlar ham g’azalni mahbubaning go’zalligini sharaflash, unga intilish yo’lidagi oshiq ahvolini sharhlash, deb ta’riflaydilar… G’azalning maqsadi inson qalbini tinchlantirish, shuning uchun g’azalda qo’pol so’zlardan saqlanadi…»

Qobul Muhammad tomonidan yaratilgan «Haft qulzum» asarida g’azal mavzularidan tashqari uning shakl xususiyatlari haqida ham fikr yuritiladi. «Bilginki, g’azal so’zi sevgi va ayollar haqida hikoya qilishni anglatadi, tom ma’nodagi bu so’z hajm va ohang bilan jipslangan bir necha bayt demakdir. Bularning birinchi bayti matla deb, har ikkala misrasi qofiyalangan baytni anglatadi. Agar ikkinchi baytning ham har ikkala misrasi qofiyalansa, zebi matla, husni matla deyiladi. Oxirgi baytni maqta yoki xotima deydilar. G’azal hajmi 11 yoki 12 baytdan oshmasligi zarur. Ayrimlar 19 baytni chegara hisoblaydilar… Agar g’azal 19 baytdan ortiq bo’lsa, qasida hisoblanadi (baytlar miqdori nuqtai nazaridan)». Shu yo’nalishda shakllangan va an’analar bois mustahkamlangan g’azal janri keyinchalik ko’plab musulmon sharqi xalqlaridagi kabi o’zbek adabiyotida ham etakchi janrga aylandi. Sevgi – muhabbat mavzusidagi g’azallar asosan ikki tipda shakllanadi: dialogik xarakterdagi g’azallar yoki sharhi hol xarakterdagi g’azallar. Demak, g’azal tarixan «men-mahbuba» ning «men-sen» yoki «men-u» shaklidagi universal lirik sxemasida tuziladi. Shaboniy g’azallari arxitektonikasi, ularda uchraydigan badiiy-tasviriy vositalar shoir lirikasi poetik imkoniyatlarini yorqin namoyon qiladi, binobarin, shoir yashagan davr adabiy qarashlari, poetik an’analari ham shu erda o’z ifodasini topgan. Biz quyida shoirning alohida g’azallari misolida fikrimizni isbotlashga intilamiz. Ey yuzungdin nuri ilohi, ko’zlaringdin kun qamar, Yo qoshing ko’rganch seni, o’shul oy eksilib o’zdin ketar. Ey sening jisming javohir, halqa yoyding gavhare, Gavhar ismin eshitgach, kufru kufforlar etar. Sochlaring tuninda Hindni sen parishon qovlading, Zulfu sunbulung tararda subh yuzungdin asar. Qoshlaring mehrob o’ldi, sarv qadding jon aro,

Jon aro qadding agar bo’lmasa ul jondin ketar. Qayda bo’lsa bu Shabonni solasan maydon aro, Munda va mashharda dilbar sening otingni bitar. 30a. G’azal dialogik shaklda (men-sen) shoirning ekstaz holatini aks ettirish usulida shakllangan. Bu holat unda misralarning «ey» undovi bilan boshlanayotganligi uchun farqlanadi. Murojaat vositasida shoir o’zining butun mahoratini, lug’aviy imkoniyatlarini mahbubani ulug’lashga hamda o’zining-lirik qahramonning ruhiy ekstaz holatini izohlashga qaratgan. Birinchi baytda murojaat asnosida tashbih, tashbihi mashrut qo’llangan: «agar ilohning yuzi nurli bo’lsa, senikichalik bo’lar, qamarning nuri ko’zingnikichalik bo’lar». YO qosh (yoydek qosh) simvol vazifasida ham oyga, ham qilichga o’xshatilgan, oy jonlantirilgan holatda qoshning o’zidan go’zalligini bilib, aqlini yo’qotadi-o’zidan ketadi. Ikkinchi misrada iyhomi tomm (yoki tajnisi tomm): «yo» bu erda ikki ma’noda qo’llangan: 1-ma’noda «yo», «yoydek»; 2-ma’noda «yoki», «yoxud». «Qoshing» so’zi yoyning ma’nosiga qarab ikki vazifani bajargan. 1-«qosh», «badan a’zosi»; 2-sinekdoha usulida «oldingda, qarshingda». Shu baytda yana murot an-nazir san’ati ham bor. «Qamar» va «oy» so’zlari o’zaro sinonimik munosabatda. Ikkinchi baytda yana murojaat: «jism - javhar» (tashbeh), yoki «jisming javhar halqasi», «ham javhar halqasi», «ham javhar», «javhar» so’zi metonimiya hosil qilgan. Shu asnoda ramz-simvolga asos solgan. Murot an-nazir san’ati: «javhar»-«gavhar» (bu erda yana tanosub san’ati ham bor). Baytda tashohebul atrof (tasdir ham deyiladi) san’ati ishtirok etgan.: «gavhar» so’zi birinchining oxirida va ikkinchi msraning boshida qo’llangan (takrir). Uchinchi baytda tashbihi izmor: yashirin o’xshatish, bekitiqcha qiyos bor, «sochlaring-tun, tundek qora» (istiora, metafora). «Qoralikda sochlaring Hind tunidan ham oshib tushadi» (jomii tanho-qiyoslab o’xshatish, oshirib o’rsatish, ig’roqi fis-sifat - giperbola). Keyingi misrada murot an-nazir (sinonim so’zlarni

keltirish) san’ati: «zulf-soch», «sunbul» metaforik ravishda soch ma’nosini bildirib, «zulf» bilan sinonimik qatorni hosil qilgan. «Subh» (tong) yuzga tashbihi mashrut vositasida o’xshatilgan. Baytning mazmuni quyidagicha shakllanadi: «soching qoralikda Hind tuni, yuzing oqlikda o’z nurlari bilan soching tunini tarab, ya’ni Hindning qora sochlarini oqartiradi, ya’ni tunni nihoyasiga etkazadi». Umumiy qilib aytganda, «baxti qora Hindning baxtli bo’lishi uchun sening husning bahosi vosita bo’ladi». Bu o’rinda «taramoq» fe’li epitet vazifasini bajargan. Shu baytning o’zida «soch-zulf-sunbul» sinonimik qatori, «tun-subh» leksik, «soch»(tun) – «yuz» (subh) funksional antonimiyasi ishtirok etgan. Bunday variatsiya shoir ruhiy holatining muttasil kolliziyaga obrazli o’zgarishlar orqali uchrab turishi ko’rsatishi bilan birga, uning tabiat vositalarini badiiy tafakkurda obrazli izohlay olish imkoniyatlarini ko’rsatadi. To’rtinchi baytda yana tashohebul atrof yoki tasdir san’ati, tashbih, istiora san’atlari qo’llangan. Ikkinchi misrada tashbihi izmor bor: «agar qadding (metaforik ravishda sen o’zing) bo’lmasa, ul (ya’ni oshiq) jondin ketadi», (yorning o’zi oshiqning joni ma’nosida). «Sarv» so’zi ham iyhom hosil qilgan: birinchi ma’nosi «sarvqad», «go’zal, tik qadli», ikkinchi ma’nosi «sarv qadding-jon ustuni» va manna shu orqali ikkinchi misrada tashohebul atrof (yoki tasdir) vositasida yangi ma’no kelib chiqmoqdaki, unga ko’ra «jon (oshiq-istora) aro qadding (mahbuba-istora) agar bo’lmasa, ul jondin ketadi, ya’ni tanadan es-hush ayriladi, jonni tark etadi. Beshinchi baytning birinchi misrasida shoir o’z fikrini yakunlashga, lirik chekinishga intilgan: «maydon» so’zi metonimik usulda qo’llangan: «ishq maydoni» va bu maydon jang maydonining bir qismi. Ikkinchi misrada istidroq san’ati, ya’ni to’ldirish bor: «munda (ya’ni, shu dunyoda-hashvi malih) va mashharda (u dunyoda) dilbar, seni yodlab o’tadi». Bu erda yana siyoqat ul adod va tazod san’atlari ham ishtirok etgan: «bu dunyo-u dunyo». G’azal matnining badiiy-tasviriy vositalar leksik-semantik paradigmasi orqali mazmun va mundarijasi tahlili bizni shoirning lirik ekstaz holatidagi ahvolini tasavvur qilishga imkon yaratadi. Shoir o’z ahvoli va dilbar vasfini

uyg’unlashtirishda bir xillikdan qochadi, yangi leksik-semantik vositalar izlaydi, so’zlarning yangi ma’nolarini kashf qiladi va shu asnoda u murojaat qilgan adabiy til shoirni mana shunday imkoniyat bilan ta’minlaydi. YOki aniqrog’i, shoirning ijodiy fantaziyasida, tasavvurida yuz berayotgan hodisalar tilda, jamiyat tilida aksini topadi. O’z fikrimizni tasdiqlash uchun shoirning yana bir g’azaliga murojaat qilamiz. Labing tabassum ila tirgizurki, Masih Zihi tabassum shirin, zihi kalomi fasih. Karashma birla yana jonim ichra soli tannur Ko’ngulni ovlag’uvchi bir saman uzori malih. Qoshing yosina bo’ldi yana buta ko’nglum Vale qaroqchi ko’zing naqdi jonim oldi sareh. CHekub ko’zum yana kirpuklarimni rishtasina Sarashk donasidin qildi har sori tasbeh. Muridi ishq bo’luptur Shaboniy miskin Dedi ishorat ila qilmadi ani tasrih. 29a-b. G’azalda tanish motivlar uning kompozitsion taraqqiyotini ikki semantik markaz vositasida shakllanishiga xizmat qilgan. Birinchi baytning birinchi misrasida yor labi hayotbaxsh masih (obrazli istiora, metafora), ikkinchi misrada ikkinchi semantik markaz xususiyatlari xarakterlanadi: «tabassum shirin», «kalomi fasih» («zihi» sifatning orttirma darajasini yasaydi). Bu erda siyoqat ul adod, tansiq us sifot san’atlari: «labing masih”-malohatli shundan kelib chiqib tabassum shirin «fasih”- fasohatli. YOr (mahbuba)ning a’zolari: «lab», «tabassum», «kalom» masih, shirin, fasih so’zlaridan epitet oladi, binobarin, hamma vaqt epitet zihi bilan orttirma darajaga

ko’tarilgan (tazyil san’ati-baytda ifodalanayotgan ma’noni qat’iy qayd qilish uchun so’z keltirish). Ikkinchi baytda – yor karashmasi jon uchun tannur (tashbihi mashrut), ko’ngul ovlag’uvchi saman uzori malih, ya’ni kuo’ngil ovchisi bo’lgan go’zal yuzing malih (malohatli «uzor -yuz» tashbihi mutlaq). Uchinchi baytning birinchi misrasida tashbihi mutlaq yoki tashbihi sarih (qoshing yosi) misra davomida tashbihi izmor (bekitiqcha o’xshatish) qo’llangan: «qoshing yosiga (kamoniga) ko’nglum-yuragim buta bo’ldi-otilish uchun o’rnatildi». Buni ikki ma’noda tushunish mumkin: yuragim shakli kamon o’qini eslatganligi uchun uni o’q qilib otib yuborasan (xohlagan tomoningga), yoki mening ruhiy holatimga befarqsan, yoki menga ishqing o’qi qoshing kamonidan ko’nglumga otildi-mustahkam joylandi. Lekin qaroqchi ko’zing jonim naqdini (yuragimdagi shijoatni) olib qo’ydi. To’rtinchi baytda faqat mahbubaning badan a’zolari (badiiy detallar) ishtirok etgan: ko’z, kirpuk, ko’z yoshlarining sarashk donasi mahbuba tomonidan tasbihga («yorning domiga» istiora, tashbihi izmor) terilgan (siyoqat ul adod). Beshinchi baytda shoir birdaniga lirik chekinishga o’tgan o’ziga nisbatan «muridi ishq», «miskin» epitetlarini qo’llagan. Lirik chekinish vositasida o’z dardining tuzalmas ekanligiga ishora qiladi. YOki «ishora qiladi-yu, fikrini oydinlashtirmaydi». Yuqoridagi ikki g’azalda matn arxitektonikasining germenevtik imkoniyatlari ko’rsatadiki, mumtoz adabiyotda, g’azal janrida shoir o’z ruhiy holatining samarali ifodasini poetik tasviriga erishish jarayonida turli-tuman badiiy-poetik vositalarni qo’llaydi. Dialogik xarakterdagi g’azallarda lirik ekstaz izhori ikki lirik qahramon: oshiq va mahbuba atrofida uyushadi. G’azalning har bir baytidagi badiiy detal yuqoridagi holatni ta’minlashga, fikrni ta’kidlashga, mantiqni izchillashtirishga xizmat qiladi. Badiiy vositalarning barcha ko’rinishlari – epitet, o’xshatish, parallelizm, metafora, antiteza va boshqalar badiiy adabiyotning zarur elemantlari sifatida Shaboniyning dialogik xarakterdagi g’azallari tarkibiga kirib, deyarli shu shaklda

sharhi hol g’azallarida ham uchraydi. Bu o’rinda ham yuqoridagi kabi so’zlardagi takroriylik, emotsiya, evfoniya, alliteratsiya kabilar asarning badiiyligini ta’minlovchi vosita hisoblanadi. Ayrim hollarda tovush takrori-alliteratsiya so’z takrori-iltizomni (yoki tasdirni) hosil qiladi. Shaboniy g’azallarining muhim xususiyatlaridan biri ularda istioraviy obrazlar, aniqrog’i epitetning obrazga aylanishi, bu hodisa metaforani hosil qiladi. Quyida lirik qahramon I shaxs birlik olmoshi (egalik qo’shimchalari bilan) va mahbuba III shaxs olmoshi «u» (kelishik va egalik qo’shimchalari ishtirokida) ifodalangan tavsifiy – sharhi hol xarakterdagi g’azal matnini germenevtik tahlildan o’tkazamiz. Qoshining yoyi yozilmish mohi tobonig’acha Zulfini ayla soliptur qaddi poyonig’acha. Ko’runguz ko’kda bulutni qildi yuzini qaro Etti ohimning tutuni etti ayvonig’acha. Kirpukingning o’qlari ochti susab g’uncha og’iz Rang olur ko’nglum qonindin o’qi paykonig’acha. Oncha kizlar erdim ushbu ishq sirin el aro Oshikoro qildi ko’zum yoshi pinhonig’acha. Kelmasun hargiz itingga furqatining mehnati Furqating iti tugatti eyu et qonig’acha. Naylasun bechora bulbul hech muyassar bo’lmasa Kim fig’ondin ayla yong’ay bilki domonig’acha. Bo’lmag’anidin ne g’amdur mehmoni yor ham Bu Shaboniy ayla tuhfa qildi o’sh jonig’acha. 30a.

G’azal sharhi hol xarakterida bo’lsa ham, uch o’rinda: uchinchi va beshinchi baytning birinchi va ikkinchi misralarida lirik qahramonning bevosita ikkinchi shaxsga murojaati bor. Biroq bu hol g’azal mundarijasining xarakteri uchun efemer holat bo’lib, unga dialogik xarakter bera olmaydi. G’azal matnining arxitektonik imkoniyatidan kelib chiqadigan germenevtik tasnifi quyidagicha: Birinchi baytning birinchi misrasida tashbihning ichida istiora berilgan, ya’ni qosh-ob’ekt, detal o’xshatilmish, o’xshamish yoy, qoshning egriligi (shakl asosida) yoyga o’xshatilgan bo’lib, metafora hosil qilgan. Shu baytning o’zida istiora «mohi tobon», ya’ni yorning yuzi oy kabi yorug’ va jozibali-o’ziga tortuvchi. Ikkinchi misradagi «zulf» so’zining qo’llanishida iyhom bor, ya’ni birinchi ma’noda, «zulf»-soch, «to qaddi poyonig’acha» solingan. Ikkinchi ma’noda «qulf, dom» ma’nosida, butun jismni mahv etgan. Ikkinchi baytda tashbihi izmor muvaffaqiyat bilan qo’llangan, shuningdek, uning zamirida iyhom bor: ko’kda bulut – abr, abr-qosh, ko’kdagi bulutdan maqsad, uni qoshga o’xshatish, o’xshatish davomida tashbihi aks keltirilgan-oy uning (mahbubaning) yuzi. Ikkinchi misrada shoir tajnisi tommga erishgan: etti (fe’l)-etti(son). Uchinchi baytda shoir bevosita ikkinchi shaxsga murojaat qilgan bo’lib, bu hol unda ta’sirchanlikni-ekstazning yuqori fazasida oshiq holatidagi ta’sirchanlikni oshirish uchun qo’llangan xolos. Bunday hodisa haqida I.Stebleva yozadi: «Sharhi hol xarakteridagi g’azal matniga murojaatni kiritish, uning matnini dialogik shaklga aylantiradi va bu bilan undagi ta’sirchanlikni oshiradi». Ikkinchi misra mundarijasi uni yana sharhi hol shakliga qaytargan. Bu erda yana metonimik xarakterdagi metafora bor: «kirpuking o’qlari», keyin davomida tashbihi izmor, ya’ni «ochti susab g’uncha og’iz», ya’ni «ko’z ochdi». Ikkinchi misrada iboraviy uslubdagi tashbihi izmor: «ko’nglum qonindin rang olur», ya’ni «kiprigi uchlaridagi yosh qonli». Tasdir san’ati ham ishtirok etgan. Kiprikning paykonga –metal boshoqli o’qqa o’xshatilishi metafora.

To’rtinchi bayt umumiy ma’noda izoh-tafsir san’atini tashkil qilgan, chunki baytdagi ma’noga izoh kiritgan: ko’z yoshini, qonli yoshni aynan oshiqning o’ziga nisbat qilgan. Beshinchi baytda yana dialogik uslub qo’llangan: «itingga»-lirik qahramonga(oshiqqa), ikkinchi misrada istiora (metafora) rivojlantirilgan: «furqating iti». Bu erda yana jam’ va ta’dil san’atlari ham ishtirok etgan. Oltinchi baytda metafora «bulbul», metonimiya «domonig’acha», ya’ni «oxiriga qadar, tamomila» ma’nosida. Ettinchi baytda shoirning tafsir va tajozub san’atlariga murojaat qilganligi, uning umuman yuqoridagi fikrlarini hammasi uchun yakuniy xulosa yasashga intilganidan dalolat beradi va bir jumla bilan izohlanadi: «mehmoni yor bo’lmadi», ya’ni yorning iltifotiga musharraf bo’lmadi. Amalga oshirilgan asar arxitektonikasining poetik-germenevtik tahlillari ko’rsatadiki, g’azalning dialogik yoki sharhi hol xarakterida ifodalanishi uning asosan shakliy, ya’ni ekstaz holatining atrofdagilarga nisbatan ifodasiga bog’liq. Shu bois ulardagi umumiy tomonlar ko’p, xususan, she’rda g’oya ikki poetik obraz (semantik markaz) atrofida uyushadi. Har ikkala tipdagi g’azallarda ham shoir mavjud lisoniy maydonda, mavjud leksik-semantik vositalar ishtirokida o’quvchi ongida (tasavvurida) o’zining ekstaz holatidan kelib chiqadigan holatni nazarda tutgan holda fikrlar mundarijasini bayon qiladi. Shoir tilda, ongda mavjud holatlardan tashqari yangi, original g’oya yaratishga intiladi, yangi ma’noni ixtiro qiladi. Shoirning poetik mahorati har ikkala uslubdagi g’azallarda ham poetik san’atlar vositasida namoyon bo’ladi, chunki aynan san’atlar g’azalda badiiy fantaziyani ta’minlovchi poetik vosita sifatida ishtirok etadi. Lingvopoetik vositalarning san’at tufayli ma’lum matn arxitektonikasida (distrubutsiyada) yangi ma’nolarining ixtiro etishi (ibdo san’ati) poetik tilning ijodiy imkoniyatlari doirasida yotadi. Qadimgi turkiy yodgorliklar poetikasi bo’yicha kuzatishlar olib borgan N. Rahmonov ta’kidlaydiki, qadimgi turkiy toshbitiglar, xususan, Kultegin bitigtoshining lirik uslubini ta’minlagan holat shundan iboratki, u davrda poetik til

keng qamrovli bo’lib, lirik vositalarni atroflicha epik janrlarga tayangan holda yoritish imkonini bergan, ammo epitetlar: o’xshatish, ritm va boshqa vositalar asrdagi poetik ruhni saqlashga xizmat qilgan. Shu o’rinda ta’kidlanishi lozim bo’lgan yana bir hol muhimki, bunda lirik matnlarda logik urg’u doimo epitetlarga tushadi, chunki aynan epitet badiiy ruh in’ikosi, asar matni fantaziyasini ta’minlovchi vositadir. Epitetlarning qo’llanishi badiiy adabiyotda turlicha kechadi, u davr ruhi, ijtimoiy ongning shakllanishi bilan bog’liq. Masalan, qadimgi turkiy yodgorliklarda ma’lum predmet yoki ob’ektlarga nisbatan bir xil atributlarning qo’llanishi mif, kult yoki ideal tushunchalarni ifodalash bilan bog’liq bo’lgan. Masalan, qahramonlarni doimo alp, dono yoki yovuz, bilimsiz sifatida tasvirlash yoki voqea-hodisa, ob’ektlarni muqaddas deb qarash tufayli unda mifologik tushunchalar o’z aksini topgan. Binobarin, eng qadimgi davrda (VIII asrgacha bo’lgan davrda) abstrakt fikrlashga moyillik bo’lmagan. O’rta asrlarda Markaziy Osiyo xalqlarida ijtimoiy sharoit tubdan o’zgarishi bilan bir qatorda ijtimoiy ongning shakllanishida ham o’zgarishlar yuz beradi. Endilikda oddiy mifik taassurotlar ijtimoiy borliqning real obrazlariga aylanadi, abstraktlik konkretlik kasb etadi. Shoir ikkinchi tabiat (jamiyat) vositalarini epitet sifatida qo’llashdan yoki mifik obrazlarni ular bilan yonma yon keltirishdan hech qanday g’ayritabiiylik his qilmaydi. Shaboniy g’azal kompozitsiyasini qator poetik san’atlar vositasida tuzadi. YUqoridagi g’azallar tahlilida kuzatganimizdek, g’azal arxitektonikasi paradigmalarida so’zning leksik-semantik tahlili shuni ko’rsatadiki, so’z ma’nosi uning shakli bilan mustahkam bog’liq bo’lgani holda, matn ichidagi so’zlarning tartibi, so’zlarning arxitektonik assoatsiatsiyasi ham asar g’oyasining yolqin asosida shakllanishiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Arxitektonika she’r-shoir, ijodkor ichki dunyosining so’z, ritm, ohangdagi tuzilishi demakdir. Badiiy matn germenevtik tahlili ko’rsatadiki, so’zning semantik etimoni (o’zak, boshlang’ich ma’nosi) bir ma’noni ifodalasa, uning inson mentalitetidagi, lisoniy imkoniyatidagi yolqin asnosida shakllanadigan semantik paradigmalari so’z

ma’nosining to’xtovsiz kontinuumiga (ma’nolarning o’zgarib borishiga), binobarin, asar mazmunining turli parametrlarda shakllanishiga olib keladi. She’riy matnda, g’azalda so’z ma’nosini belgilashda distrubitsiya ham muhim o’rin tutadi, bu o’rinda shoirning inversiya orqali ma’no paradigmalarini yarata olish mahorati ko’zda tutiladi. Poetik nutqning emotsional taraqqiyoti albatta, uning yangi ma’no fantaziyasining omili bo’lishi tayin. Takrorning barcha ko’rinishlari, xususan, epifora, anafora ham matnda so’z ma’no taraqqiyoti orqali yangi badiiy fantaziyaning asosida yotadi. Poetik nutqning eng xarakterli xususiyatlaridan biri akkordlik (so’zlardagi hamohanglik) bo’lib, bu holatda bir necha so’zlarning bir ma’noni yoki bir so’zning bir necha ma’noni ifodalashi ko’zda tutiladi. Qofiya, radif she’riy asarlarda ritmni, ritm esa, akkordlikni hosil qiladi. Shoirning asar ma’no qirralarini shakllantira olish borasidagi poetik mahorati yana uning hamma leksik-semantik vositalarni yagona dominanta ma’no atrofida birlashtira olishida ham ko’rinadi. Hamma poetik aksessuarlar (2-darajali detallar): parabola (bir fikrni turli shakllarda ifodalash), evfemizm, ekivok (so’zlardagi ko’pma’nolilik), reminissensiya (zo’rg’a, arang seziladigan ma’no), gradatsiya (ma’noni kuchaytiradigan so’zlarni ketma-ket qo’llash) va shu kabi poetik strategiyalarni umumlashtiruvchi arxitektonik paradigma ham asarda yangi ma’no, yangi dominanta ma’no ixtirosi uchun xizmat qiladi. Fors adabiyotida poetik nutq so’z shakli va so’z tizimiga asoslangan bo’lib, so’zlarni bir tizimda qo’llash bir matn dorasida bir xil ma’noni ifodalasa, ikkinchi tartibda ikkinchi xil ma’no yaratilishiga xizmat qilgan. Bu uslubning muttasil davom etishi, so’z ma’nosi va shaklining almashtirilib turishi nutqda jimjimadorlikni ta’minlagan. Fors adabiyotida so’z o’yini asosiy hisoblangan. Navoiy esa, poetik nutqda so’z ma’nosini bosh o’ringa suradi, ta’kidlaydiki, muhimi qanday aytish emas, nimani aytishda. Aytilgan so’zdan kelib chiqadigan ma’no tovlanishlari poetik tafakkur asosida yotadi. Shaboniy o’z lirik merosini shakllantirishda aynan shu an’anaga asoslangan.

Yuqoridagi fikrlar asosida shoirning yana bir sharhi hol xarakteridagi g’azalini tahlildan o’tkazamiz. Ishq sirri ul sanamnung nuqtai xolindadur Bu muammo nuqtasi oshiqlarning holindadur. Qol birla hol sirrini so’fi hargiz bilmadi Harki so’zlar ushbu sirni barchasi qolindadur. Otqay erdim so’filar vasli muyassar bo’lsadi Barcha ma’no bilingizkim, chehrai olindadur. Chehrai gulning firoqin chekkali men doimo Murg’i jonimning makoni zulfining dolindadur. YO magar jon nuqtasidur chehralarda ko’rganim Bu muammo sirri mushkil oy netay qolindadur. Nog’u tushti ushbu igna xirmani jon ichiga Ko’zlagil joning ichinda sarvining bolindadur. Ey Shaboniy kechti umrung qilmading bir dam qaror Yo’q emish ishqning qarori lablaring olindadur. Bu g’azalni yoz faslinda deyurman, ey mo’g’ul, Qozi-yu mufti so’zumdin barcha af’olindadur. 40b, 41a. G’azaldagi sharhi hol uslubi uni ikki semantik markaz atrofida – «men» (shoirning meni) va «u» (mahbuba) atrofida shakllanishini ta’minlagan. Birinchi baytda shakldosh so’zlar ishtirok etgani holda radd ul qofiya san’atini keltirib chiqargan. Vaholanki, g’azal mundarijasining boshlang’ich nuqtasi ham shu erda. Sharq adabiyoti nazariyasi bo’yicha tadqiqot olib borgan olimlarning ta’kidlashicha, matla’da butun g’azalning kompozitsion va semantik tuzilishiga turtki beradigan potensial ruh-nuqta bo’ladi, shuning uchun ham g’azaldagi effektiv matla’lar uning arxitektonik tadrijiy rivojiga va binobarin, dominanta nuqtasining g’oyaviy jihatdan muvaffaqiyatli ochilishiga kuchli ta’sir o’tkazadi. Shoir birinchi misrada tashbihi aksga murojaat qilgan, ya’ni «ishq sirri ochilmas sir», «zulmat xuddi ul sanamning xoli kabi», bu erda yana tashbihi izmor

ham uchraydi: «zulmat kabi qora xol», ya’ni «yorning xoli qoralikda Hind zulmati». Ikkinchi misrada tashbihi aks va tashbihi izmor asarning badiiy mazmuni taraqqiyotiga asos solgan: «oshiqlarning holi(ahvoli) yomon (qora, echilmas muammo) xuddi ul sanamning xoli kabi». Bu tashbihlar baytda metonimiyani ham shakllantirgan. «tun»-«qora xol», «muammo-ahvol», «hol-tun», shuningdek, «nuqta» so’zi iltizom qilingan. Ikkinchi baytda: so’z – gap (qol) ahvolning muammosini echa olmadi, «nimaiki so’zlasa, barchasi quruq gap», baytda «qol» so’zining bayt boshi va oxirida qo’llanishi uning ma’nosiga shoir tomonidan alohida urg’u berilayotganiga ishora. Uchinchi baytda ritorik so’roq: So’filar! Bu so’roq ortida shoirning o’z maqsadi yo’lida qat’iyligi aks etgan. Toki din muhtasiblari uni dilbarga erishuv yo’lidan qaytara olmaydilar. Shoir davom etadi – hayotning mazmuni chehraning olligida, qizilligida. Qizillik: 1) chehraning rangi; 2) tiriklik belgisi (sinekdoha). To’rtinchi baytda forsiy izofali so’z birikmasida tashbihi aks. Ikkinchi misra qatorlashtirilgan metaforalar bilan keltirilgan, istiora bilan tashbehi aks yonma yon: «jonim qushining (mening jonimning) makoni zulfining domida (yor zulfining gajagida, gajagi o’ramasida) », shuning uchun tashqariga chiqolmaydi va yorning gul chehrasi firoqida, gul chehradan yiroqda qolaveradi. Shu o’rinda antiteza orqali shoir ajoyib falsafa yaratishga intilgan: «zulf» - tun, ya’ni u dunyonotirik; chehra – kun –bu dunyo- hayot manbai. Beshinchi misrada shoir matlada ifodalangan fikrga qaytib, uni to’ldirgan (istidroq), qayta izohlagan (tafsir). Bu bilan g’azaldagi g’oyaviy butunlikni ta’minlashga erishgan. Bu baytda «jon nuqtasi-xol», ikkinchi misradagi oy (metafora) – «yor yuzi». Oltinchi misrada original istiora uchraydi: «igna-ishq dardi», «xirmoni jonbadan», ya’ni ishq dardi-igna tushgan joy. Ikkinchi misrada shoir ignani yorning qomati bilan qiyoslagan, uning qomatidek uzun, baland tasavvur qilgan. Ettinchi baytda Shaboniy bevosita lirik chekinishga o’tgan, o’ziga (I shaxsga) murojaat qilgan: umr o’tdi, ammo tinim bilmading, ikkinchi misrada

tafsir vositasida o’z fikrini izohlagan: «oshiqda qaror yo’q»; shu erda shoir yana radd ul qofiyaga murojaat qilmoqda: «lablaring olindadur». Faqat epitet lab uchun qo’llangan, avvalgisida chehra, yuz uchun edi. Yana shu baytda shoir g’azalning yakuniga ishora qilgani holda taxallus keltirgan. Sakkinchi bayt shoir tomonidan bevosita istidroq san’ati uchun keltirilgan, chunki shoir g’azal yakunidan qoniqmadi, uni to’ldirish uchun vaqtga ishora qilgani holda «g’azal yoz faslida aytildi», deya yakunlagan. Yuqoridagi g’azallarning matn arxitektonikasining germenevtik tahlili ko’rsatadiki, Shaboniy poetik mahorati yuksak shoir sifatida asarlarida so’zlarning ma’no, shakl, distrubutiv va germenevtik imkoniyatlaridan mukammal foydalangan holda (bu borada u Alisher Navoiy an’analarini davom ettirdi) yuqori poetik saviyadagi asarlar yaratishga intildi. Asarlarining nafaqat shakl jihatidan, balki eng avvalo mazmun, g’oya jihatidan mukammal bo’lishini ta’minlashga erishgan. O’rta asrlar o’zbek mumtoz adabiyotining poetik imkoniyatlari shoirga bu maqsadni amalga oshirish uchun material bera oldi. Shoir nafaqat yuksak g’oyali, balki yuksak poetik asar yaratishga ham intildi. G’azallarida so’zlarning lingvopoetik imkoniyatlariga tayangan holda poetik san’atlarni keng qo’lladi, so’zlarning yangi ma’nolarini kashf qildi. Adabiy an’analar asnosida o’z g’azallarida taxallusdan ham qofiya va san’atlar yaratish borasida foydalandi. Shoir devon tilini boyitish, asarlarida badiiy tafakkur poetik jilolarini yanada yorqinroq namoyon etish, asarda g’oya va mazmun yuksakligini ta’minlash borasida nafaqat ona tilidagi, balki o’zga tillardagi leksik-semantik vositalardan ham erkin foydalanishga intildi. Bu hol o’sha davrdagi adabiy-lisoniy an’analar bilan hamohang hol bo’lib, ular shoirga asarlarida poetik mahoratni barkamol bo’lishiga xizmat qilgan deb aytish mumkin. G’azalda simvol germenevtikasi Badiiy matnning poetik shakllanishida so’zlarning ko’pma’noliligi muhim o’rin tutadi. Shoir so’zning matni ichida mumkin bo’lgan ma’nolarini qo’llash

bilan cheklanib qolmasdan originallik va poetik talab da’vosi bilan so’zning nomumkin ma’nolarini axtarishi mumkin. Qo’llanilgan so’zning original shakl va ma’no xususiyatlrining o’rni va ma’no muvaffaqiyati shoir iste’dodi, mahorati va u murojaat qilgan tilning leksik-semantik imkoniyatlari bilan bog’liq. O’rta asrlar o’zbek adabiyoti naqadar katta hududda shakllangan bo’lishiga qaramasdan qator lingvopoetik vositalar deyarli hamma erda bir xil shakl va ma’noda qo’llangan. Xorazmda yaratilgan badiiy adabiyot yodgorliklari tilini Samarqand-Buxoro va Toshkent – Qo’qonda yaratilgan asarlar tiliga qiyoslab o’rganish bu xulosani tasdiqlash uchun imkon beradi. Muhammad Shaboniy asarlari ma’lum bir asnodagi an’analar doirasida yaratilgan bo’lib, asarlarning matn arxitektonik xususiyatlari, badiiylik, mazmun_mohiyat hamda asar poetikasini ta’minlovchi lingvopoetik qirralari o’sha davr poetik til an’analari asnosida shakllantirilgan. Albatta, shoirning poetik novatorligi, uning badiiy mahorati asarlarining muvaffaqiyatini ta’minlashga xizmat qilgan. Poetik matnning ifoda imkoniyatlarini kengaytirishda so’zlarning ko’p ma’noliligi muhim rol o’ynaydi. Shoir so’zning matnning qurshov arxitektonikasida yoki qurshovdan alohida ma’nolarini shakllantirish jarayonini tashkillashtirishda turli poetik usullardan foydalanadi. Originallik da’vosi bilan so’z – matnning nomumkin ma’no qirralarini axtarishi mumkin. Qo’llanilgan uslub, o’rin va vositaning muvaffaqiyati shoir iste’dodi, maorati va u murojaat qilgan tilning lingvopoetik imkoniyatlari bilan bog’liq. Poeziya, binobarin badiiy tafakkur tabiiy vositalarning inson ruhiy dunyosiga, ruhiyat tasavvuriga ko’chirishga xizmat qiladi. U bir narsalarni xarakterlash, tavsiflash uchun o’zga narsalardan o’xshatish, epitetlar izlaydi. Ma’lum predmetlar uchun qo’llanilgan epitetlarning muvaffaqiyatli chiqishi uni ramz (simvol) darajasiga ko’taradi, ammo bu o’rinda natija epitetning umumxalq tushunchasi sifatida ilohiylik darajasi bilan ham bog’liq. A.A.Potebnya tilning lug’at tarkibi boyishi jarayonida so’zning dastlabki ma’nosi yo’qola borishini ta’kidlab, simvolramzning paydo bo’lishi haqida fikr bildirganda, so’zning

obrazlilik ifodalash xususiyatini nazarda tutib, buni quyidagicha izohlaydi: «So’zning o’z unutilgan ma’nosini tiklashga bo’lgan talab ramz (simvol) hosil bo’lishining sabablaridan biridir». «Oq» epiteti o’zbek xalqida eng qadimgi davrlardan buyon adolat, ishonch, martaba, to’g’rilik ramzi sifatida epitet vazifasini bajarib kelgan. Tongning otishi (oq) maqsadga erishuv, tun, hijron va firoq (azob, qora) epitetlari davrlar mobaynida tadrijiylik xususiyatini o’zida kasb eta bordi va simvol-ramz darajasiga ko’tarildi: CHiqdi oq evdin sanam 75a. «sanam oq – muhabbat uyidan chiqdi». «Qora» metafora sifatida birinchi ma’nosida qosh, ikkinchi ma’nosida to’siq, parda. Zulf –sochning ortida, pardada berkindi (sanam). Bir o’rinda tun soch uchun epitet vazifasida kelgan bo’lsa, boshqa o’rinda zulf-soch tunning epiteti darajasiga ko’tarilgan. Dudog’ing ustida xolingni o’xshata bilman, Kora chibin yana qo’nib asalga berkandu. 142b. Natijada «qora» so’zi sekin-asta epitetdan simvol-ramz darajasiga o’tadi. Bu so’zning metafora sifatida ayrim o’rinlarda soch (zulf), xol, zindon, tun, ruhiy holat ma’nolarini anglatishi shoir ruhiy dunyosining ichki qirralarini ochish barobarida borliq, tabiat, jamiyat va inson munosabatlarining murakkab assotsiatsiyalari orqali yangi gipotezalarga asos soladi. Ular o’z navbatida inson aqli anglab etmagan yangi istilohlarni ochishga yordam beradi. Ramz-simvol va epitetlar o’rni-o’rni bilan obrazga aylanadi. Boshqa mumtoz adabiyot namoyandalari ijodida kuzatilganidek, Shaboniy g’azallarida ham bu obrazlar orasida murakkab geometrik-logik munosabatlar mavjud. Ular so’z ma’nolarining nafaqat semantik-grammatik imkoniyatlari, balki, behad ko’p qirrali etnik-etimologik va individual-biologik imkoniyatlari bilan ham xarakterlanadi. Xususan, «qora» so’zining falokat, yomonlik, zulm, shavqatsizlik, adolatsizlik va boshqa ijtimoiy murakkab munosabatlarning turli-tuman paradigmalarini ochib beradigan qirralari sharq xalqlari tilidagina uchraydi.

Mutanosib ravishda «oq» ezgulik, baxt, davlat, hokimiyat va yana qator inson romantik orzularining simvolini anglatadigan tuyg’ularni nomlashga xizmat qiladi. Demak, simvol tuyg’ular umumiy nomi sifatida sahnaga chiqar ekan, ularning tabiat vakillari nomlari bilan ataydi. Binobarin, ijtimoiy hissiyot tuyg’usi bo’lmish simvolni yana tabiiy asoslarga qaytaradi.

Adabiyotlar: 1. Abdullaev F.A. Arabizm ы v uzbekskom yaz ы ke. avtorefer. diss… kand. fil. nauk – T.: 1945. – 22 s. 2. Adabiyot nazariyasi. 2 tomlik. –T.: 1979. 3. Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – T.: O’qituvchi. 1989. 98b. 4. Abdurahmonov G’. Adabiy asar tilini o’rganish haqida // O’zbek tilini o’qitish metodikasi. –T.:1973. 5. Abdurahmonov G’., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T: 1982. 6. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai turk. – T.: CHo’lpon. 1992. 7. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai tarokima. – T.: CHo’lpon. 1995. 8. Aznaurova E.S. Pragmatika xudojestvennogo slova. – T.: 1988. 8. Alimuhamedov A. Antik adabiyot tarixi. –T.: 1969. 9. Alisher Navoiy. Xamsa. – T.: 1958. 10. Alisher Navoiy. Xazoyin ul- maoniy. I-IV tomlar. T.: 1959-1960.

O'xshashlar

Adabiy germenevtika va badiiy til poetikasi faniga kirish

Badiiy til tahlilining germenevtik mezonlari

Ijodiy metod va ijodiy uslub

Mumtoz badiiyat va germenevtika

Ijodiy metod