Mumtoz badiiyat va germenevtika - Adabiyot - Referatlar

Mumtoz badiiyat va germenevtika

Yuklangan vaqt:

22.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

167.5 KB

Ko'chirib olish

Mumtoz badiiyat va germenevtika Reja: 1. Mumtoz she’riyatda badiiyat va badiiy til muammolariga doir 2. Z.M. Bobur asarlarida lingvopoetika masalalari 3. Qo’qon adabiy muhiti shoirlari ijodiy merosining badiiy- poetik tahlili 4. Ogahiy lirikasida g’oyaviy motiv va badiiy –lisoniy tahlil germenevtikasi

Mumtoz she’riyatda badiiyat va badiiy til muammolariga doir O’zbek mumtoz she’riyati, umuman, badiiy adabiyotning butun go’zalligi, nafosati uning badiiyligida, mavjud, real voqelikni o’ziga xos idrok etish usulida. Navoiy ta’biri bilan aytganda, dunyoni mehr ushlab turadi. Quyoshning erga mehri-muhabbati bo’lmaganda edi, u er yuzini yoritmas, nur sochmagan bo’lur edi va binobarin, erdagi tirik mavjudot zulmat va sovuqda halokatga mahkum bo’lur edi. Demak, ishq-muhabbat, mehr hayotning asosini tashkil qiladi. She’riyatda olam va odam go’zalligi, nafosatini tarannum etish eng muhim vazifa hisoblanadi. Aynan shu vazifa ijrosida she’riyatda turli ijodiy falsafiy tushuncha va misralar badiiylik in’ikosida shakllanadi. Pushkinda shunday misralar uchraydi: Qorong’u tunlar aro bahor, bog’lar unsizligida Gulning ishqida kuylaydi bulbul. Biroq eshitmaydi, tushunmayin jim Ishq kuyi ostida tebranadi jim. She’riyat o’zining bezaklari-she’riy san’atlarsiz o’z qimmatini, go’zalligini yo’qotadi, hissiz so’zlar zanjiridangina iborat bo’lib qoladi. She’rni tushunmoq, his qilmoq uchun uning badiiyatini mukammal tahlildan o’tkazmoq, badiiyatini anglab etmoq lozim. Buning uchun adabiyotda badiiylikni yaratishga xizmat qiladigan lug’aviy vositalar, ularning semantik-stilistik xususiyatlari alohida tadqiqot manbai sifatida olib qaralishi zarur. Zero, M. Fuller to’g’ri ta’kidlaganidek, «Poeziya- so’zlar musiqasi»dan iboratdir. She’riyat-go’zal olam, u qofiya, turoq, vazn kabi she’r o’lchovlari, tashbeh, mubolag’a, tazod, talmeh kabi badiiy san’atlar va arxitektonik elementlardan tarkib topgan murakkab imorat, turli ranglardan iborat bo’lgan manzaraviy rasm. Leonardo da Vinchi ta’kidlaganidek, «Rassomlik-poeziya, uni ko’radilar; she’riyat esa rassomlik, uni eshitadilar». Kishilik jamiyati bor ekan, inson go’zallikka intilar ekan badiiyat, san’at ham bo’ladi. She’riyatga jon baxsh etadigan hodisa –til, so’z. Uning bezaklari, kiyimi - badiiy san’atlar yoki poetika. Uni g’oyaga aylantirish esa germenevtika.

So’z g’ishtlari mantiqning a’lo ranglari bilan bo’yalib, so’z san’atining arxitektori, me’mori-shoir tomonidan farosat bilan ijodiy usulda o’z o’rniga qo’yilsa, muhtasham va yarqiroq she’riyat binosi vujudga keladi. Ana shundagina bu muhtasham so’z koshonasi ham salobatli, ham dilbar hamda adabiy qulamas bo’ladi. Asrlar mobaynida yashab kelgan yombidek zalvorli, pishiq va to’laqonli so’zlar – ona, ota-bobolar, er, daraxt, tog’, vodiy kabi so’zlardir. Ular astoydil aytiladigan, tillarning tub-tubidan chiqadigan chin so’zlardir. Bularning har biri cho’ponga ham, hukumat a’zosiga ham bab-baravar tushunarli. Ularning har biri nafaqat bizning aql-idrokimizni harakatga keltiradi, balki tuyg’ularimizni ham qo’zg’atadi, qalblarda xotiralar to’lqinini hosil qiladi, tasavvurlarimiz va sezgilarimizni junbushga keltiradi. Ularning har biri zamirida hech narsa bilan almashtirib bo’lmaydigan shunday mangu narsalar yotadiki, bu narsalarsiz yashab bo’lmaydi. Mumtoz o’zbek adabiyotining qator namoyandalari, ayniqsa, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Mashrab, Muqimiy kabilar she’riyatidagi go’zallik, nafosat, umrboqiylikning siri nimada? Avvalam bor, ular she’riyatining xalq diliga, ruhiga mosligi, qolaversa, ular she’riyatining go’zal, o’xshatishlar, bejirim so’z o’yinlari, musiqiylikka boyligidadir. «Daraxtni undiradigan, o’stiradigan va mevasini laziz qiladigan quyosh, er va suv bo’lsa, badiiy mahoratni undiradigan va o’stiradigan, samarasini jozibali qiladigan xalq hayotidan olingan ilhomdir» deb yozadi Abdulla Qahhor. Alisher Navoiy «Majolis un nafois» asarida 450 dan ortiq shoirning hayoti va ijodiy dunyosi hamda, badiiy mahorati haqida fikr yuritar ekan, ularning san’atini so’zdan qay darajada foydalana olishiga qarab baholaydi. Akademik Alibek Rustamovning fikricha, she’r zavq, hayajonning natijasi bo’lib, u shaxsning ruhiy olami bilan o’quvchini tanishtiradi, oshno qiladi. O’quvchida shavq-zavq uyg’otadi. Zavqni qo’zg’atuvchi asosiy omil badiiyatdir. Badiiyatning o’zi nima?

Izohli lug’atda «badiiy» so’ziga quyidagicha ta’rif berilgan: -Voqelikni nafis san’at vositalari, obrazlar orqali ifoda etuvchi, tasvirlovchi. -Yuksak estetik talabalarga javob beradigan. -Baland did va mahorat bilan bajarilgan, go’zal, nozik. Badiiyat-bu asarning arxitektonikasi, tashqi dunyosi, uning libosi. Asar qanchalar badiiy jihatdan etuk, barkamol va go’zal bo’lsa, u shunchalar kishiga tez va kuchli ta’sir ko’rsatadi, uni hayajonga soladi, unda kuchli ehtiroslar qo’zg’aydi. Bu erda yana inson psixologiyasi, ya’ni ruhiyati, muammosi ham bor. Masalan, kishi go’zal manzarani ko’rsa zavqlanadi, qalbi, vujudi shodlikka to’ladi, shu bilan birga u o’z dilida go’zal hislar quyilganini, ruhiyatida ko’tarinkilik yuz berganini sezadi. Ohangdor so’zlar, chuqur ma’nolar bilan bezatilgan she’r kishini o’ylantiradi, mushohada yuritmoqqa chorlaydi, lirik nafosatning sehrli olamiga g’arq etadi, zavqlantiradi, binobarin, uni ruhan va qalban go’zallikka oshno qiladi. Badiiy asarning estetik va ilmiy jihatdan mustahkamligi uning qator shakliy belgilari bilan bog’liq. Xususan, asar janri, unga muvofiq bayt, vazn, qofiya va yana qator poetik xususiyatlar lirik asar muvaffaqiyatining asosiy belgilaridan hisoblanadi. Sharq, xususan, o’zbek mumtoz adabiyotida g’azal baytlari, masnaviy she’rlar, bayt usuli yagona fikr tugalligini umumlashtirishga qaratilgan. G’azal yoki masnaviylarda vazn va qofiya talabi natijasida baytlarda mazmunlari ayrim hollarda ayri tushadigan gap va jumlalar qo’llanadi. Bu holat asarda germenevtik sharoitning taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. Baytdagi turli mazmun tashuvchi misralar talqini asarning yoki uning qismining umumiy mazmuni shakllantiradigan yagona g’oyaning ma’lum qirrasini ochishga yordam beradi. Bu hol turli mazmundagi baytlardan iborat parokanda g’azallarda ham kuzatiladi. Bundan olinadigan yana bir muhim konstatatsiya shundan iboratki, mumtoz adabiyot namunalarida g’azal va masnaviylarda kuzatiladigan turli mazmundagi baytlar asosiy g’oya ostida birlashadigan turli g’oyalarni tashir ekan asar arxitektonikasi orqali uning matn imkoniyatlarini oshirishga xizmat qiladi.

Badiiy asar tarbiya ta’sirchanligining ortishiga va ma’rifiy ahamiyatining yaxshi o’zlashtirilishiga yordam beradi. Asardagi tarbiyaviylik o’quvchining ma’rifatga bo’lgan intilishini va badiiyatning ta’sirchanligini oshiradi. Ma’rifiylik o’z navbatida badiiy asarning tarbiyaviy va badiiy tomonlarini mustahkamlaydi. Asarning tarbiyaviy va ma’rifiy tomoni uning ma’nosini (mazmunini), badiiy jihati esa, suvratini (shaklini) tashkil qiladi. Surat-tashqi ko’rinish, ma’no-mohiyat, asos. Asarning barcha adabiy vositalari, til va uslubi asarning suvratini tashkil etadi. Fikr esa ma’nodir. Aruz ming yillar davomida o’zbek mumtoz adabiyotining shaklan va mazmunan taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shib kelgan. Hozirgi adabiyotimizda ham aruz mustaqil O’zbekistongning dilrabo taronalarini, zamondoshimiz qalbidagi nozik va murakkab tuyg’ularni shaffof manzaroalarda aks ettirish ishiga munosib xizmat qilib kelmoqda. Mumtoz adabiyotda badiiy – tasviriy vositalar, ya’ni she’riy san’atlar ma’naviy va lafziyga bo’linadi. Atoulloh Husayniy bu haqda shunday yozadi: «San’atlarning 1-nav’i zotiy go’zalliklardurkim, dilbarlarning tabiiy husni yanglig’dur va 2 - nav’i oriziy go’zalliklardurkim, alardagi ko’rsatma bezaklari singaridur. 1-nav’ining bayonini balog’at ilmi derlar, 2-nav’in balog’atqa tobi’ derlar. Biri maoniy ilmi va ikkinchi bayon ilmidir» 6 . «Badoyi’us san’oyi’» asarida muallif ma’naviy san’atlar guruhiga tashbeh, mubolag’a, talmeh, tajohuli orif, lutf, istiora, tamsil, tafri’, tadoruk, takrir, husni ta’lil, laffu nashr kabi san’atlarni kiritgan. Shoirlarda san’atlardan foydalanish, ularni qo’llash usuli turlicha bo’ladi. Bu adibning mahorati, iste’dodining qay darajadaligiga bog’liqdir. Navoiyning fikricha, elga biron asarni manzur qilish uchun kishi bor iste’dodini, qobiliyatini sarflashi lozim. Yuksak badiiylik bilan yaratilgan asargina jamiyat uchun manfaatli bo’ladi. Navoiy asarlarida badiiy adabiyotga nisbatan yuqori talablar qo’yish, chin fikr bayon etish kabi fikrlarni ko’p uchratamiz. Mutafakkir shoirning bu talablari o’z davrida juda muhim ahamiyat kasb etgan, ijodkorlarni rostgo’ylik va haqiqatga undagan:

So’zda Navoiy ne desang, chin degil Rost navo nag’mag’a rahmat degil. (Hayrat ul-abror) Ma’lumki, har bir g’azalning o’z shakliy va ma’naviy arxitektonikasi bor, binobarin, bir-biriga ulanib ketgan baytlar orasida ko’rinmas mantiqiy zanjir mavjud. Asarda u yoki bu obraz ichki kechinmalari haqida so’z boradi, yor go’zalligi tavsiflanadi, tasvirlanadi, qiyoslanadi. Obrazning ruhiy kechinmalari, o’y-fikrlarini misralarda mahorat bilan aks ettirish shoirdan katta mahorat talab qiladi. She’riyat-hissiyot mahsuli. U sufiylikning sano vaqtidagi holati kabi chin qalbdan quyilib keladi. Tasavvufda ikki xil sayohatdan bahs yuritilgan. Biri – vujud sayohati, ikkinchisi- halb sayohati. Bular moddiy va ma’naviy sayohat ham deyilgan. Boborahim Mashrab lirikasi o’zbek mumtoz adabiyotida yuksak badiiylik va badiiy iste’dod namunasi hisoblanadi. Uning she’rlarida kishini hayajonning yuqori holatiga chiqaruvchi holatlar ko’p. Misralarda ma’no, so’z jilosi odamda tez ehtiros uyg’otadi. Ularni o’qib turib kishi o’z ruhiyatida ma’lum darajada jilolanish, mavjlanishni tuyadi. Oshiq ko’nglining dardu hasratlari, iztiroblari, uning soddaligi, samimiyligi badiiy obrazda “menga”, ya’ni shoirga (she’riyatda ko’pincha badiiy obraz «men»i tagida shoirning o’zi bo’lardi) bo’lgan munosabatini shakllantiradi, o’quvchi va shoirni birlashtiradi: Ohi dilimga zohido, masjidu minbaring kuyar- Qochmasang emdi olibon tasbehu darbaring kuyar. Boz ruku’ sajdada g’ayrati shahnorang qoqib Men borur erni ko’zlash, ey Jabroil, paring kuyar. Mashrab g’azallarida turli-tuman badiiy-tasviriy vositalar qo’llangan. Uning g’azaliyotida eng ko’p uchraydigan san’at tashbeh bo’lib, tashbeh yoki o’xshatishni qo’llashdan maqsad tasvirlanayotganning sifat yoki vazifasini ravshanlashtirish, o’tkirlashtirish va shu bilan o’quvchi yoki tinglovchining hissini uyg’otishdir. Olimlar o’xshatishda leksik-grammatik vositalarning qo’llanilishiga qarab tashbehni ikki turga bo’ladilar: 1. Bevosita tashbeh; 2. Vositali tashbeh.

Bevosita tashbehda bir narsa ikkinchi narsaga o’xshatishning leksik (so’z o’xshatishlar: kabi yanglig’, monand, xuddi), grammatik (dek, day) vositalarida to’g’ridan to’g’ri o’xshatiladi. Za’farondek sarg’ayib qoldim firoqing cho’lida Yoki: Jismimg’a samandar kabi o’t pirohan ettim. Vositali tashbexda bir narsani ikkinchi narsaga o’xshatish uchun biror narsa vosita qilib olinadi. Masalan, nurlilik, nafislik, go’zallik va shu kabilar. Orazing ochilgan gul, sochlaring erur sunbul. YOki: Falakka qo’l uzotib shamsi anvorni olib bo’lmas. Birinchi misolda yuz dumaloqligi va yorug’ligi misolida oyga, ikkinchisida oftobga, ya’ni yor balandda, inson imkoniyatidan tashqarida ekanligi, yoruqligi, nurliligi vositasida ham shams (quyosh) ga o’xshatilmoqda. Mashrab lirikasida asosiy o’rin g’azal janridagi asarlarga berilgan bo’lishi bilan bir qatorda uning ko’plab she’rlarini qo’shiq, maktub, elegiyaga ham o’xshatish mumkin: ularning muhim xususiyati mazmundagi asosiy g’oyaning ulug’vorligidir, zero, shoir o’sha g’oyaga nisbatan madhiyabozlik qilmaydi va ilhom otashida yonib, o’z predmeti bilan talashib tortishmaydi, balki mutloq bir hukmron maqomida turib, uni bus-butun va atroflicha ocha boradi, oddiy, ammo qulay qofiya va ohang vositasida yorqin, yangroq so’z va obrazlar bilan o’ziga xos shoirona fikrni his tuyg’ularning yuksak parvozini, bor narsani bag’riga oluvchi mushohada ko’lami va joziba kuchini namoyish eta boradi. Sharq she’riyatida eng ko’p qo’llanilgan san’atlardan yana biri talmehdir. Talmeh arabcha so’z bo’lib, lug’aviy ma’nosi ko’z qirini tashlash, demakdir. Badiiy asarda biror voqea, hodisa, she’r yoki maqollarning o’zini zikr etmasdan unga ishora qilish talmeh san’ati hisoblanadi. Talmeh she’riyatda lirik qahramonning ruhiy holatini, uning ichki kechinmalarini, ma’naviy olamini asar muallifi yoki qahramonlari nomiga ishora qilish orqali ifodalashda, mazmunni kengaytirishda asar badiiyatini oshirish imkonini beradi. Talmeh shoirdan tilning ma’no xususiyatlariga e’tibor berishni,

xususan, qo’llangan qahramon nomiga xos xarakter yaratishni, qo’llashni talab qiladi. Talmeh to’rt turga bo’linadi: 1. Ochiq talmeh. Bunda afsona yoki asarning qahramoni simvol, ramz sifatida tilga olinib, asardagi holat qiyos orqali umumlashtiriladi va tipiklashtiriladi. Lutfiy bir g’azalida Hazrati Hizr bilan bog’liq rivoyatni o’zining yor bilan munosabatiga tatbiq qilishga intiladi. Rivoyatni eslatish uchun Hizr suvi ma’nosida talmeh qo’llaydi: Mangu yashar kimki ko’rsa sizni bir Vah ne Hizri chashmai hayvonisiz? Yana bir g’azalida Lutfiy o’zi bilan yor o’rtasidagi munosabatni mashhur dunyoviy muhabbat timsollari nomini eslash bilan ta’riflamoqda: Shakar dudog’indin manga hasrat tegar anjoq Shirin magar ul bo’ldi-yu, Farhod zamon men Ogahiy she’riyatida mashhur badiiy obrazlarga (Majnun, Farhod, Layli, Shirin, Uzro) ishora qilish orqali ochiq talmeh san’ati hosil qilish hollari ham ko’plab uchraydi. Shoir bu nomlarga ishora qilish orqali lirik qahramonning ruhiy holatini batafsil bayon qilib o’tirmaydi. Balki, uning in’ikosi bir so’z, bir ism doirasida ma’lum bo’lishiga ishora qiladi. Bu bilan o’z ichki kechinmalari, samimiy muhabbati va sadoqatini aks ettiradi: Shirin dahaning shavqida, ey sho’xi diloro, rahm etki necha yil Farhod kabi qazdirur ko’ngluma davron g’am tog’in yolg’uz. 1. Yashirin talmeh. Talmehning bu turida ishora etilayotgan asar qahramonlarining ismi emas, balki uning laqabi aytib o’tiladi. Xususan, mumtoz lirikada bu borada eng keng tarqalgan usul Iso payg’ambar bilan bog’liq rivoyat. Bu rivoyatda shoir ishora qilish borasida yor visoli uning uchun xuddi jon kabi muhim ekanligini o’quvchiga bir laqab – Masih orqali tushuntiradi. Boburda bu borada shunday misralar uchraydi: Masih anfosi yanglig’ jon berur farsuda jismimg’a Sabo keltursa nogah hajr aro ul yor payg’omin

2. Konkret talmeh. Bu san’atning asosiy xususiyati shundan iboratki, unda tarixiy shaxsning nomi qo’llanadi. Shoir o’z ustozi, uning badiiy mahorati, ijodining ahamiyatini tavsiflab o’tirmaydi, balki unga ishora qilish orqali lo’ndalakonizm usulida o’z niyatini namoyish qiladi. Ogahiy kim topqay erdi sozi nazmingdin navo, Bahra gar yo’qtur Navoiyning navosindin senga. 3. Murakkab talmeh. Ikki turga bo’linadi: murakkab va tarkibli talmeh. Agar asar tarkibida birdan ortiq nomga ishora etilsa, murakkab talmeh, bir necha nomga ishora bir baytda, bir asarda tizilsa, tarkibli talmehni hosil qiladi. Talmehning bu turi yuqoridagilardan farqli ravishda faqatgina lirik qahramonning ruhiy holatini emas, balki uning ijtimoiy holatini, jamiyatdagi holatini tasvirlashga xizmat qiladi. Tarixdagi shu holatga oid misollarga qiyoslaydi, qiyosni analitik shaklda amalga oshiradi: Ishq aro Farhod ila Majnunga hargiz etmadi, Munchakim etdi falakdin dard ila mehnat senga 4. Tarkibli talmehda g’azal yoki bayt tarkibiga singdirilgan har bir afsona yoki tarixiy shaxs nomi ma’lum bir mazmun bilan rivojlantiriladi, o’zaro bog’lanadi: Ey muallo borgahing arsh a’zam bo’ldi tut Xilvati xosing aro Jabrail mahram bo’ldi tut. Joh ila xashmat aro topg’il aningdek rutbakim, Har qulung Iskandaru har chokaring Jam bo’ldi tut. Ofarinashg’a Sulaymondek topib hukming nufuz Tobiu farmonu amring jumla olam bo’ldi tut. Arsai olamg’a sig’may lashkaring kasvat aro Har biri oning shijoat ichra Rustam bo’ldi tut. Xashmating ovozasi xayli malak ichra tushub Bir sano xoning sening Isoyu Maryam bo’ldi tut. Ilmi hikmatda o’tub haddin kamoli donishing Yuz Falotun ajz ila oldingda mulzam bo’ldi tut. Er yuzining naqdiyu ostida Qorun moli ham Jam o’lub sarto qadam ganjingga munzam bo’ldi tut Muddati umrung ziyoda Hizr umridin bo’lub

Har kuni bu umrining Navro’z bo’yram bo’ldi tut Asarning badiiyati, unda qo’llanilgan badiiy - tasviriy vositalar, san’atlar uning tashqi tomonining jozibadorligini ta’minlagan. Asarning mohiyati-ma’nosi uning ma’lum bir maqsad-g’oyani qay tarzda aks ettira olganligida. Bu borada ijodiy iste’dod, tilning lug’aviy imkoniyatlari ortida aks she’r arxitektonikasi shoirga ma’lum ijtimoiy-lisoniy doirada o’z g’oyasining original misralarda in’ikos ettira olish imkoniyatini beradi. Binobarin, shoir o’z dahosi orqali til, ong va ijtimoiy dunyoqarashning yangi eshigini so’z kaliti orqali ochadi. So’z kalitining tutqichibadiiylikdir. Badiiylik esa, olam va odam go’zalligining his qilish, in’ikos etishning yagona etimoni-mehvaridir. Mumtoz adabiyotda badiiylikni konkret ijodkor va uning ayrim asarlari misolida tahlil qilish, uning germenevtik qirralarini ochib berish asar matni arxitektonikasining ifoda imkoniyatlarining paradigmalarini o’zlashtirishda muhim omil bo’ladi. Z.M. Bobur asarlarida lingvopoetika masalalari 1) Bobur lirikasidan bir ruboiy tahlili Biz qanchalar o’zimizni anglaganimiz sari, shunchalar tarix tomon intilaveramiz. Tarix pardasi ortidagi buyuk siymolar, o’zlarining nurafshon faoliyatlari bilan yo’limizni yoritib turadilar. Zotan, bizning kimligimizni o’shalar belgilab bergan va biz ular talqinida dunyo yuzini ko’ramiz. Mana shunday ulug’ siymolardan biri Zahiriddin Muhammad Boburdirki, o’zining jonbaxsh g’azallari, jahonshumul «Boburiynoma» asaridan tashqari, qator ilmiy asarlari bilan ham olamga tanildi. Angliya Hindiston, Vengriya, Rossiya kabi xorijiy mamlakatlarda uning ijodiy dunyosi keng ko’lamda o’rganildi va o’rganilmoqda. Bobur tahlikali hayoti davomida Markaziy Osiyoning ko’p joylarida bo’ldi. Xalq tilini, madaniyatini, o’simlik va hayvonot olamini o’rgandi. g’alaba nashidasini surdi, mag’lubiyat azobini tortdi. Uning ijodiy merosida hayotning

mana shunday ikir – chikirlari o’z ifodasini topdi. Bu-bir xususiyat. Ikkinchisi uning shoh avlodi sifatida dunyoviy ilmlardan chuqur ma’lumot olganligi va o’zining talant va qobiliyati bilan ularni tahlil qila bilishi orqasida kelajak uchun nodir ilmiy manbalar qoldirganligi. Biz uning lirikasini germenevtik yoki arxitektonik nuqtai nazardan ham mantiqan, ham shaklan o’rganganimizda undagi mana shu iste’dod va achchiq hayot tajribasi naqadar uyg’unlashganligining shohidi bo’lamiz. Yana muhimi, shu uyg’unlikni ifodaga keltirgan shoir asarlarida tilning qudrati. Misol tariqasida uning bir ruboiysini tahlil qilamiz: Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir, Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidir, Yaxshi kishi yomonlig’ ko’rmagay hargiz Har kimki yomon bo’lsa, jazo topqusidir. Shu bir ruboiyda Bobur eski o’zbek tili imkoniyatlaridan mukammallik bilan foydalangani holda ulkan badiiy g’oyani tashiy oladigan ruboiy yaratishga erishgan. E’tibor bering, ruboiy arxitektonikasi markazida ikki tip ustida so’z boradi, birinchisi vafodor, yaxshi; ikkinchisi jafokor, yomon. Birinchi va ikkinchi misralarda xislat egalari xislatining uyg’unligi uning javobi, ya’ni: Vafo – vafodor, Jafo – jafokor. Bu erda badiiy mahorat shundaki, inson o’zining xislati kabi abstraktlashtiriladi va ikki mavhum xislat bilan barobarlashadi, bir nom ostidagi sinonimiyani (ma’nodoshlikni) hosil qiladi. To’rtlikning uchinchi misrasida antiteza inkor yuklamasi (-ma) bilan beriladiki, shoir xususiyatni (yomonlikni) doimo nisbiylashtirishga intilganligi ochiq ko’rinib turadi va aytadiki, «yaxshi kishi yomonlig’ ko’rmagay hargiz», ya’ni yaxshi –yaxshi, biroq sen yomon bo’lma, yaxshi bo’l. Bunda «yaxshilik» bilan «yomonlik» antitezasi dunyodagi barcha ijobiy va salbiy fazilatlarning umumiy timsoli sifatida gavdalanadi. Bir “yaxshi” so’zining ortida fazilat, saxovat, mehr, jasorat, himmat, qo’yingki, boriki insoniy fazilatlar mujassam bo’lsa, bir “yomon” so’zi ham dunyo-dunyo ijtimoiy kategoriyalar mujassamiga aylangan.

Ruboiyning butun mantiqi, falsafasi uning so’nggi satrida ochilyapti: Yomon bu – yomon – jazo. Shoir o’z salbiy xususiyatli qahramonini harchand yomonlikdan asramasin, ilojini qila olmadi va uni jazoladi. Ruboiy g’oyasning sxematik mantiqi shunday: Vafo - vafo jafo - jafo (yaxshi) (yaxshi) (yomon) (yomon) Yaxshi – yomon Yomon – jazo. Butun munozara shu to’rt so’z (vafo, jafo, yaxshi, yomon) vositasida yagona falsafa – jazo bilan xulosalangan. Shu shaklda ruboiyning janr arxitektonikasi inson ma’naviy dunyosining shunday nozik sirlarini kashf etadiki, bu kashfiyot badiiyati o’tkir til vositasida jarangdor yangraydi. 2) «Boburnoma»da joy nomlari germenevtikasi Bobur adabiy merosi matn xususiyatlari tahlili borasida uning asar poetikasini shakllantirish jarayonida qo’llagan usullari tadqiqi muhim rol o’ynaydi. «Boburnoma» asari bir tomondan tarixiy-memuar asar bo’lsa, ikkinchi tomondan unda qator adabiy-badiiy ma’lumotlar mujassam qilinganligi bilan ahamiyatlidir. Asar matnini shakllantirish, unda adabiy-badiiy ma’lumotlarning berilish usuli o’ziga xos. Shoir asar matnini shakllantirish jarayonida Sarguzashtnoma janridagi tarixiy – memuar asar sifatida «Boburnoma» ning (Bobur Z.M, Boburnoma. –T.: 1989. Misollar shu nashrdan olingan) Markaziy Osiyo toponimikasiga qo’shgan hissasi beqiyos. Asarda keltirilgan toponimik ma’lumotlar uning germenevtik g’oyasini mukammallashtirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Bobur qiziqish saviyasining kengligi asar toponimikasi ahamiyatini yanada oshiradi. Asardagi kishi nomlari, sifat (rang nomlari) bilan, «bog’» so’zi qal’a, navohi kent, -zor, -iston, -pur, -sti. – iya, dara, g’or, o’lang, rabot kabi qo’shimcha va so’zlar bilan o’simlik va hayvon nomlari bilan, narsa, daryo, ko’l, ariq nomlari bilan va qo’shma otlar bilan yasalgan joy nomlari uchraydi. Ba’zan joylar qabila nomlari bilan ham yuritiladi (masalan chakrak eli – CHakrak 32-bet).

Bobur joy nomlarini keltirish bilan birga ularning ta’rifini, joy nomining qanday paydo bo’lganini ta’riflab o’tadi. Bu ishni u bevosita hikoya ichida, voqealar davomida bajaradiki, asarning tarixiy va ilmiy ahamiyati, binobarin, uning badiiyati zo’rayadi. 1. Hodarvish dashti haqida yozadi: Xo’jand bilan Kondibodom o’rtasida bir dasht tushuptur, Hodarvishg’a mavsumdur. Hamisha bu dashtta el borur. Marg’inong’akim. sharqidur, hamisha mundin el borur. Xo’jandg’akim g’arbidur doim mundin el kelur. Tund ellari bor. Derlarkim, bir necha darvish bu badiyada tund elga yo’luqub, bir-birlarini topolmay, «Ho darvish, ho darvish» dey-dey halok bo’lupturlar, andin bu badiyani Hodarvish derlar (7-bet). Biz bu ta’rif vositasida «Hodarvish» joy nomini undov (ho) va shaxs oti (darvish) dan yasalganini bilib olamiz. 2. Qo’shma so’zli joy nomlari «ot-fe’l» sxemasida uchraydi: Sayxun daryosining yoqasinda, Takasekretku degan erda, bu jihattin ul mavzu bu nomg’a mavsumdurki, tog’ domanasi jihatidin bu daryo andoq tor oqarkim, rivoyat qilurlarkim, ul erdin taka sekrigandur (10-bet). 3. Bobur joy nomlari ta’rifiga har taraflama yondoshadi. Terminning paydo bo’lishiga asos bo’lgan hodisalarga ham to’xtaladi. Joy nomiga to’la ta’rif berishga intiladi: Ba’zi derlarkim, bu o’lanning oti koni obgir ekandur. Vale tarixlarda Konigil biturlar (46-bet). YOki: Bahorlar sahrosi va shahri va bomi va tomi xo’b sabz bo’lur uchun Shahrisabz ham derlar (47-bet). 4. Joy nomlarining eski variantlarini keltiradi va yangisiga solishtirib, uning paydo bo’lishi uchun asos bo’lgan voqealarga bog’lab qaysi tildan olinganini ko’rsatadi: Yana Qarshi viloyatidurkim, Nasaf va Naxshab ham derlar. Qarshi mo’g’ulcha aytur, go’rxonani mo’g’ul tili bila qarshi derlar (47-bet). 5. Joy nomlarini bir-biriga solishtiradi, qiyoslaydi, joy nomi ma’nosiga izoh kiritadi: g’ayri Hindustonni Xuroson der, nechukkim, arab g’ayri arabni Ajam der (117-bet).

6. Biror hududda yashovchi aholining ayrim tovushlarni talaffuziga- tilining dialektik xususiyatlariga asosan kelib chiqqan joy nomini ajratib ko’rsatadi: Ba’zi mahal kof o’rnig’a g’ayn talaffuz qilurlar, bu jihattin g’olib bu viloyatni lamg’on debturlar (121-bet). 7. Qo’shma so’zli joy nomlarini har bir komponentini alohida-alohida ta’riflaydi. Qo’shib qo’llanishiga asos bo’lgan hodisani ko’rsatadi: Qo’ychi va cho’pon gohi gala va ramani bu yo’l va tani bilan indurur uchun bu yo’lni Go’spandliyor der emishlar. Yo’lni afg’on tili birla liyor dermishlar (134-bet). 8. Joy nomining paydo bo’lishiga asos bo’lgan predmetiga e’tibor qaratadi, predmetning joylashgan o’rnini ko’rsatadi. Uning o’sha er tilidagi nomi va ona tilisidagi tarjimasini beradi: «Filni xotiy derlar, darvozani pul. Bu darvozaning chiqishida bir filning suratini mujassam qilipturlar ...... Bu jihattin Xotiypul derlar» (313-bet). 9. Joylarning tabiati, yog’ingarchilik ko’p yoki oz bo’lishiga ishora qilingan joy nomlarini ko’rsatadi: «To’qquz rud ushbu tog’din chiqar, bu tog’din hargiz qor o’ksumas. Bu jihattin Ko’hi Safid derlar». (121-bet). 10. Hukmdorlarning tug’ilgan joylarini va ularning qabrlari joylashgan erlarni keltirib, joy nomiga bog’laydi: «Sulton Mahmudning, qabri g’aznining mahallotidadurki, sulton qabri anda uchun Ravza derlar» (126-bet). «Boburnoma» da 921 ta joy nomlarini uchratish mumkin. Ular mamlakat, viloyat, shahar nomlari; kentlar, navohilar. Tuzlar(maydonlar), bog’ nomlari, tog’liklar, qishloqlar, bodiyalar, dashtlar, cho’llar, dara nomlari, o’lanlar, bandlar, ko’tallar, rudlar, qo’rg’onlar va hokazo hududiy birliklarga nomlari ostida guruhlanishi mumkin. Joy nomlarining yuqoridagi hududiy bo’linishi hamda nomlar evolyusiyasini kuzatish milliy til, milliy adabiyot hamda tarixning hali ma’lum bo’lmagan qirralarini o’rganish uchun material beradi. “Boburnoma” da aks etgan joy nomlari ta’rifi asar badiiyati yuksaltirishi bilan bir qatorda uning arxitektonikasi orqali ifoda imkoniyatlarini ham oshiradi.

Qo’qon adabiy muhiti shoirlari ijodiy merosining badiiy- poetik tahlili XIX asr o’zbek mumtoz adabiyoti o’zining muhim badiiy – estetik hamda ijodiy – poetik xususiyatlari bilan o’zidan avvalgi adabiyotdan farqlanadi. Binobarin, bu davrda o’zbek adabiyoti va adabiy tili ma’lum yangiliklar, imkoniyatlar kasb etdi. Aytish kerakki, to XIX asrga qadar bo’lgan davr adabiyoti bevosita Navoiyning kuchli ta’siri ostida shakllandi (Ayrim istisnolarni hisobga olmaganda). Biroq XIX asrga kelib o’zbek mumtoz adabiyotiga Fuzuliy ijodiyoti, fors – tojik adabiyotining ta’siri kuchaydi. Qo’qon adabiy muhitida ijod qilgan qator shoirlar bevosita Fuzuliy asarlari, uning til xususiyatlari ta’siri ostida she’rlar yozdilar. Bu hol XIX asr birinchi yarmi o’zbek adabiyotining ba’zi poetik xususiyatlarida qator o’zgarishlar yasadi. Biz quyida mana shu o’zgarishlarning ayrim qirralarini, ularning badiiy matn germenevtik va arxitektonik hamda poetik til taraqqiyotidagi o’rni va ahamiyatini aniqlashga intilamiz. 1) Amiriy asarlarida til va uslub masalasi Shoir Amirsaid Muhammad Umarxon – Amiriy 1787 yilda Qo’qonda dunyoga keldi, 1810 yilda xon qilib ko’tarildi. U davlat rahbari sifatida ijtimoiy – siyosiy ishlar bilan bir qatorda badiiy – ijodiy faoliyati jarayonida o’zbek tili va adabiyotini takomillashtirishda muhim manba bo’la oladigan go’zal she’rlar yaratdi. Amiriy o’zbek va fors – tojik tillarida ijod qilib, kattagina lirik devon meros qoldirgan. Uning she’rlarida o’zbek, fors -tojik va qardosh ozarbayjon mumtoz adabiyoti an’analarining eng go’zal xususiyatlari aks etgan. Shoir devoni g’azal, muxammas, musaddas, musamman, tuyuq, ruboiy janridagi lirik she’rlarni o’z ichiga oladi. Devon debocha bilan boshlanadi. Amiriyning turli davrlarda ko’chirilgan 26 ta qo’lyozma devoni hisobga olingan. Bu qo’lyozma devonlar Sankt Peterburg, Toshkent, Samarqand va Buxoro kutubxonalarida saqlanmoqda. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida Amiriyning 17 ta qo’lyozma devoni saqlanadi. Bundan

tashqari shu institut fondida shoirning litografik usulda chop etilgan devon va bayozlari ham bor. Bular Toshkentda 1888, 1898, 1901, 1905, 1907, 1910 yillarda chop etilgan va Istanbulda 1881 yildan 1887 yilga qadar 8 marotaba qayta nashr etilgan asarlardir. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi qoshidagi «Fan» nashriyotida 1972 yilda mo’’tabar qo’lyozma va litografik devonlar asosida Amiriyning devoni kirill yozuvida chop etildi. Devon debocha bilan ochilib, unda 216 g’azal, 6 muxammas, 3 musaddas, 6 tuyuq hamda shoirning Navoiy, Lutfiy, Fuzuliy, Jomiy, Bedil, Kamol va Zaliliy g’azallariga bog’lab yozilgan muxammas janridagi she’rlari mujassam qilingan (Amiriy. Devon. –T.: Fan. 1972.; Misollar shu nashrdan olingan). Amiriy o’z asarlarida turli mavzularni istifoda etadi, buning natijasi o’laroq shoir tavsiflayotgan holat yoki xususiyat qator joy nomlari bilan bog’lanadi. Asar arxitektonikasida shoir ruhiy holatining in’ikosi sifatida aks etgan bunday lirik etyudlarni tushunish nafaqat ruhiy-psixologik, balki geografik, siyosiy-ijtimoiy masalalarga bog’liq ekanligi asar matnini tushunishda uning mundarijasida o’rin topgan toponimlar bilan bog’liq ekanligi ma’lum bo’ladi. Ayrim hollarda toponimlar g’azal mazmuniga muvofiq ravishda germenevtik jarayonda ishtirok etadi, o’ziga xos ma’no anglatadi: Bosh olib hajringda sayri Sabzavor aylay (274). Sabzavor “o’tloq”, “joy nomi” ma’nolari bilan asar mazmun doirasini, uning tushunilishidagi semantik paradigmani kengaytirish uchun qo’llagan. Shoir qator toponimlarni bir she’rda asar semantikasini shakllantirish uchun juftlab qo’llaydi: Gurjiston, Farangiston, Rum, Farg’ona, Turkiston, Hindiston (242). Yoki: Nahovandu Xrosonu Iroqu Sifahon (59). Shoir bir necha joy nomlarini bir asar, bir baytning ichida qo’llaydi: Mulki Turon (207), CHinu Xito (207), Bengalo (207), Kashmir (207) va boshqalar. Amiriy she’rlarida o’g’uz lahja belgilari ko’plab uchraydi. Qator so’zlarning shakl xususiyatlari turk, ozarbayjon, turkman tillariga xos fonetik, morfologik

xususiyatlar bilan xarakterlanadi. Xususan, ko’randa (ko’rganda ma’nosida 55), o’lmisham (bo’lganman 38), xizra verding (xizrga berding 31), istaram (istayman 27), qararib (qorayib 275), oshiq bo’lan (oshiq bo’lgan 203), yig’laram (yig’layman 189) kabilarda bu hol aniq kuzatiladi. Shuningdek, ayrim so’zlar o’g’uz -qipchoq lahjalari tillarining lug’at qatlamiga mansubligi bilan ajralib turadi. Bular qatoriga al (qo’l 51), injitib (xafa qilmoq 78), kuchak (kichik 59), buzruk (katta 59), qavlama (quvlama 49), cho’x: cho’q (o’ta, zo’r), inonmoq (ishonmoq 267), o’sonmoq(uyalmoq), bengzatdim (o’xshatdim) kabilarni kiritish mumkin. Ayrim so’zlarning fonetik tarkibi arxaik shaklga ega: yidi (hidi 183). Shoir asarlarining lug’at tarkibiga nutqning og’zaki shakliga xos qo’pol so’zlarni (varvarizmlarni) ham kiritgan: O’zgalar husnini tamosho aylasam chiqsun ko’zum 293. Qofiyalarda o’zbekcha so’zlardan keng foydalanadi, badiiy asar tilini yangi lug’aviy elementlar hisobiga boyitadi.: bo’ydoshimudur 303, kokul 218, chopovul 218, podoshingiz 88, qoqimung 316, qalanmasun 179, qo’zg’almasun 207, itgali 274, ketgali 274, etgali 274, kengashingiz 83, chibin 198, ishonmaydur 267, inonmaydur 267, o’sanmaydur 267. Radiflar qo’llashda ham originallikka erishadi: cho’x 46, o’ltirgudek 112, suchuk 113, kirpuk 114, qorvu qirmiz 86, qo’zg’almasun 207, kokul 150, dasta-dasta 218. Amiriy real adabiy – lisoniy muhitda so’zlarning shakl va ma’no xususiyatlaridan mahorat bilan foydalanadi. Zid ma’noli so’zlarni juftlab qo’llash orqali tazod san’atini yaratadi, asar tilini jilolantiradi: 1. Men kibi dahr ichra yo’q - boridin aytilmasun 196. 2. Bir chuchuk so’z bitdim, achchig’i kelsa ul gul 95. 3. Baski har nodon uringan ishni dono aylamas 909. 4. Jahon sovuqlig’ida bor issiqlik, Ne uchunkim kelur qishdin keyin yoz 85. O’xshatish – tashbehlar qo’llash borasida XIX asr o’zbek tilining leksik – semantik imkoniyatlaridan mukammal foydalanadi. Shuningdek, yangi o’xshatishlar yaratishga erishadi:

Xolni chibinga o’xshatadi: Labi ustida xoli xush shakar uzra chibin taxsin 198. Kengash so’zini maqsad, fikr ma’nosida qo’llab yangi tushuncha hosil qilishga erishadi: Men jon nisor ettim, vale sizning nedir kengoshingiz 83. Boshqa o’rinda shu so’zdan o’xshatish uchun muvaffaqiyatli foydalanadi: Boshin egib bir-biriga kengashdi ikki qoshingiz 83. Forscha izofali birikma qo’llab o’xshatishni kuchaytiradi: Yidi vaslindin menga yuz dog’i xirmondur nasib, To qoshing yoyini yangi oyining qurboniman 183. O’xshatishlar qo’llash jarayonida etnik nomlarni semantik muomalaga kiritadi: Ko’zlari ishq ahlining dinin taroj ettilar Hech kim topmas omon ul turklar yag’mosidan (210). O’zlashma so’zni o’z qatlamdagi so’zlar bilan almashtirib yangi o’xshatish, binobarin, yangi tushuncha hosil qiladi: Kuygan yurakning sho’rini ashkim fuzun etar, Andoqqi tuz suyi bila bo’lg’ay kabob talx (45). Shoir badiiy san’aptlar qo’llash borasida o’zbek tilining lug’aviy imkoniyatlaridan muvaffaqiyatli foydalanadi. Fikrni lo’nda, jozibali ifodalash uchun turli antitezalar yasaydi: Xoh o’ltursun ko’ziyu xoh tirguzsun labi Mehribon derlar ani, nomehribon derlar ani (138). YOki Sebi g’abg’ablar firoqida bihidek sarg’arib (74). Jumlasida olma (seb)ning rangi bilan bihi rangini solishtirish orqali lirik qahramon holatini sharhlash uchun yangi lug’at, yangi o’xshatish, yangi tushuncha hosil qilmoqda. So’zlarni yangi, original ma’noda qo’llash bilan ularning semantik – stilistik doirasini kengaytiradi:

Nozaninlar va’dasin yolg’on bilurlar puxta el Va’dai xom ila bizni badgumon qilmoq nedur (72). Yuqoridagi qisqacha tahlil shuni ko’rsatadiki, XIX asr birinchi yarmida yashab ijod qilgan shoir Amiriy o’z davri badiiy tilining lug’aviy imkoniyatlaridan keng foydalangan holda yuqori saviyadagi badiiy asarlar yaratishga erishgan. So’zlarning semantik – stilistik imkoniyatlarini kengaytirib, badiiy san’atlar orqali yangi tushuncha, yangi mazmun ijod qilgan. Badiiy tilning leksik -semantik taraqqiyoti uchun hissa qo’shgan. 2) Nodira asarlarida badiiy til bo’yicha mulohazalar Mohlaroyim Nodiradan bizga qadar uchta devon etib kelgan. Ularda shoiraning Komila, Nodira va Maknuna taxalluslari bilan yozilgan o’zbek va tojik tillaridagi lirik asarlari jamlangan. Shoira o’zbekcha devoniga yozgan debochasida Navoiy, Fuzuliy, Amiriy devonlari qatori saroydagi xattot ayollar ishtirokida o’zi ham devon tuzganligi haqida ma’lumot bersa-da, haligacha shoira hayotligida ko’chirilgan yoki uning o’z dastxatidan iborat bo’lgan asarlar topilganicha yo’q. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida Nodiraning XIX asrning ikkinchi yarmida ko’chirilgan to’la bo’lmagan bir devoni (inv.4182), fors-tojik tilidagi Maknuna taxallusli devoni (inv. 7766), Qo’lyozmalar instituti fondidan olingan yana bir devoni (inv.313) saqlanadi. 1988 yilda shoiraning Komila taxallusi bilan yozilgan yangi devoni topilgach, shoira ijodi bo’yicha yangi ma’lumotlar aniqlandi. Devon tekshirilganda unga shoiraning o’zbek tilidagi she’rlari to’laligicha Komila taxallusi bilan kiritilganligi aniqlandi. Shunday qilib, Nodiraning bugungacha aniqlangan o’zbek va fors-tojik tillaridagi asarlari o’n besh ming misrani tashkil qilmoqda. Nodiraning o’zbekcha devonlari shoiraning kattagina debochasi bilan ochiladi. Ularda shoiraning g’azal, muxammas, musaddas, musamman, tarkibband, tarjiband va firoqnoma kabi adabiy janrlarda yozilgan asarlari asarlari jamlangan. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining «Fan» nashriyotida 1993 yilda shoiraning o’zbekcha iborat bayozi chop etildi (Nodira. Bayoz. –T.: Fan. 1993. Misollar shu nashrdan olingan bo’lib, raqam kitob sahifasini bildiradi).

Nodira asarlari tovush tizimi o’rganilganda ko’p hollarda singarmonizmning buzilganligini kuzatish mumkin. Ko’ngil, ko’cha, ko’shk kabi so’zlar jo’nalish kelishigining -g’a, -qa shakli bilan turlanadi. Aksincha, tufroq, qosh so’zlari bu kelishikning yumshoq -ga, -ka shakllarini olgan. Ayrim o’rinlarda tanglay va labial garmoniyaning saqlangan o’rinlarini ham kuzatish mumkin. masalan, ko’zlari, yig’ladi, uchurgandek, oyog’ig’a, elga, ko’zumga, ko’nglum, kelako’r, o’ldug’um, yuzlugum kabi so’z shakllarida bu hol kuzatiladi. Nodira asarlari tilining eng xarakterli xususiyati bu – zamondoshlarida bo’lgani kabi ko’p hollarda so’z va so’z shakllarining g’arbiy turkiy tillarga xos variantlari qo’llanganligidadir. Xususan, jo’nalish kelishigi – a(ya) bilan ifodalanadi: jahona, mug’a, ko’zguya, dog’a kabilarda. Qolaversa, berdi-verdi, bunday-bo’yla, yo’q-yo’x, ko’p ma’nosida cho’x qo’llanishi bu fikrlarni tasdiqlaydi. Nodira badiiy adabiyot tiliga qator yangi so’zlarni olib kirdi: beparda, sangdil (toshbag’ir), tanob, chaspon(vassa), osori muhabbat (muhabbat yodgorligi), burut, miyno(vino), tugma, magas, abrash, xarposh(toshbaqa), yovar va boshqalar. U o’z asarlarida eski o’zbek tilidagi sinonimik birliklardan mahorat bilan foydalanadi: al -qo’l, o’q - paykon, yuz – sad, maslahat –kengash, tufrog’ - turob, kiprik-mijgon kabi. Shoira asarlari tilida original o’xshatishlar ko’p uchraydi. O’xshatishlar uchun xalq jonli tilidan hamma uchun tushunarli bulgan lug’aviy vositalar tanlaydi: Ne maxfilda shahdu shakar yalanding Ki, bir – biriga chospondurlar ikki lab. 26. YOki Ko’zlarim yig’ladi zulfingni ko’rib Ki yog’in boisidur tiyra bulut. 98. Tazod san’ati hosil qilish uchun zid ma’noli so’zlardan unumlm foydalanadi6 Yor uchun ag’yor dardin tortamen, Ko’rmadim bir yorni ag’yorsiz. Yoki

Qizil qondur sirishkim, za’farondur chehrai zardim, Meni kim ko’rsa farq etmas, xazon birla bahorimdin. 76. O’xshatishlar yaratish borasida tarixiy shaxslarga ishora qilish ikki san’at hosil qilishga erishadi: Ko’zdagi mijgonlaringni kilki Behzod aylagach. 98. Nodira tilning lug’at qatlamini shakllantirishda ham o’ziga xoslikka intiladi. Asarlarida til lug’at tarkibining ma’lum bir mavzu guruhiga kiruvchi terminlarni keltiradi. Bu hol unga asar arxitektonikasi orqali ma’lum ijtimoiy ruhni shakllantirishga yordam bergan. Masalan: burut, miyno, sanjob, chaspon, pirohan, olma, jigar, mug’, foxta, bulbul, mor, qish, bahor, turra, soch, mug’ilon, xorposh, o’q, paykon, kilk, ko’zgu kabilar. Nodira zullisonayn shoira sifatida fors-tojikcha she’rlar yozdi. Ikki tilli ijod shoiraga ayrim fors – tojikcha lug’aviy birliklarni o’zbekcha she’rlariga olib kirishiga imkon berdi. Ayrim hollarda o’zbekcha so’zlar vositasida forsiy izofa yaratadi: tani log’ari, moyili ag’yor, mo’yi miyon, xoqoni Xito, xalifai Rum, gulshani g’am va boshqalar. Radif va qofiyalarni shakllantirishda turkiy so’zlarga murojaat qiladi. Xususan, keldi, o’lay, meni, ayru, o’rgilay, naylay, etmak, kerak, kengash, yo’x kabilardan qofiya va radif sifatida asarlarida keng foydalaniladi. Sinonimik qatorlar yaratishda ham o’z va o’zlashma qatlamga oid so’zlarga murojaat qiladi: Hajr ichra firoq shiddatidin Yo’q nolayu sad hazor faryod 87. Nodira asarlari til xususiyatlarini kuzatish orqali shunday xulosaga kelish mumkin: shoira o’z asarlari badiiy saviyasini oshirish maqsadida o’zbek tilidagi lug’aviy birliklarning semantik- stilistik xususiyatlaridan mahorat bilan foydalandi. O’zbek badiiy adabiyoti tilini yangi so’z va iboralar hisobiga boyitdi, uning arxitektonik ifoda imkoniyatlarini shakllantirish borasida o’z asarlarining germenevtik istifodasi variantlarini kengaytirdi.

3) Uvaysiy she’riyati tilida o’g’uz lahja belgilari Jahon otin Uvaysiy XVIII asr oxiri XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan iste’dodli shoiradir. Uvaysiyning 1857-1858 yillar orasida Muhammadshoh YUnusxon tomonidan ko’chirilgan devoni O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida inv. 1837 – sh raqami ostida saqlanadi. Devonga shoiraning 269 g’azal, 29 muxammas, 55 musaddas, 1 murabba va «Karbalonoma» yoki Shahzoda Hasan va shahzoda Husayn» dostoni hamda «Voqeoti Muhammad Alixon» nomli asarlari kiritilgan. Uvaysiyning hamma asarlari o’zbek tilida bo’lib, shuningdek, devondagi asarlar orasida Navoiyning 9, Fuzuliyning 3 va Amiriyning 5 g’azaliga muxammaslar mavjud. Uvaysiyning 1960 yillarda topilgan boshqa 3 ta devonida g’azal, muxammas, musaddas, musamman, murabba’, mustazod, masnaviy, ruboiy, qit’a, tuyuq va fardlar jamlangan bo’lib, ular o’n ming misradan ortiqroq she’rni tashkil qiladi. Uvaysiy she’riyatida g’arbiy turk tillari, xususan, Fuzuliy asarlari tilining kuchli ta’siri sezilib turadi. Uning asarlarida quyidagi o’g’uzcha so’zlar uchraydi: achmadug’im, qovlamoqlig’, o’ksutma, bulbuli banalayim, banga, bilman, ayturam, bo’lmisham, nachuk, ela, yo’qtur, dog’ o’ldi, cho’x, sak o’lub, qilan, solan va boshqalar. Uvaysiy devonida shevaga xos so’zlar ham uchraydi: shatta urdi, ketti mag’rib, himmat qo’rin belga tang’ib kirdim muhabbat yo’lig’a va boshqalar. Bu erda shatta tez va aniq harakat, tang’imoq esa, bog’lamoq ma’nosini anglatadi. Uvaysiy o’z she’rlarida so’zlarning arxitektonik imkoniyatlaridan mukammal foydalanib, yangi jumla, original tashbeh, eng muhimi original germenevtik assotsiatsiya yarata oladi. Binobarin, yangi tushunchalarga asos soladi. Masalan, «Bilsang meni jononima, dehqoni muhabbat» jumlasida forsiy izofadagi dehqoni muhabbat jumlasi o’zining turli ma’no silsilalari bilan inson tushunchalari dunyosini kengaytiradi. Bu kabi original assotsiatsiyalar murakkab lisoniy

vositalar bilan ta’minlanib, so’z o’yini orqali ma’noni kuchaytirishga xizmat qilgan. Shoira she’rlarida maqol va hikmatli so’zlarning salmog’i asar ma’no tashish imkoniyatlarini kengaytirgan. Ma’lumki, hikmatli so’zni g’azal tarkibiga singdirish alohida badiiy mahoratni talab qiladi. Toki ijodkor uni qayta ishlovdan o’tkazadi, unga yangi ma’no yukini ortadi, shakl va ma’no arxitektonikasini mukammallashtirgan holda taqdim qiladi: Til agar mazkurlig’da o’lsa, nodonlig’ bu dam, Karvon yo’ldin adashgay mohi tobondin judo. Mumtoz adabiyotda fikr mazmundorligini oshirishga xizmat qiluvchi badiiy tasviriy vositalar ichida takrorning o’rni muhim. Hatto eramizdan oddingi uchminginchi yillarda ham (Misr she’rlarida) misra boshidagi so’z takrori mavjud bo’lib, u eng muhim tushunchani ta’kidlar edi, misralar esa qofiyasiz edi yoki so’z takrori yo refren bilan tugallanardi. Boshlang’ich so’z takrori so’zlovchining hayajoni va diqqati qaratilgan tushunchani ko’rsatadi va ifodalilikni oshiradi, paralllelizmni mustahkamlaydi, misradorlik va banddorlik orqali kelib chiqadigan parallelizm esa she’riy shaklning xarakterli tomonidir. Uvaysiy ayrim g’azallarida ramziy timsollarni qo’llab, uni takrir san’ati bilan bezaydi, ma’no paradigmalarining yangi ranglarini topadi: Tog’ hamun sohibi Farhod, Majnun do’stlar, Majnuni Farhod, Shirin tog’ hamun do’stlar. So’zlarni juftlab qo’llash bilan qator san’atlar vositasida asar tilini shakllantirar ekan, leksik-semantik arxitektonika ma’noning ekspressiv, jarangdor, inson hissiyot dunyosining yangi jilolarini ochganligi bilan farqlanadi. Vaholanki germenevtik sharoit imkoniyatlari kengayadi: Kunduzum – tun, ko’kragim – xun, qomatim – nun do’stlar, Dahr-dun, hech kimu iqboli va jun do’stlar. Uvaysiy g’azallarida Xo’qand, O’ratepa, Ko’han, Mug’ yo’li, Arab, Ajam kabi joy nomlari Xojai Ahror, Qozixonum, Qozoqoyim kabi kishi nomlarining uchrashi asarlarida geografik ifoda xolatlari kengligidan dalolat beradi. Qolaversa,

shoiraning fikrlash, emotsional bayon zonalari milliy-hududiy qobiqlardan chiqib umuminsoniy ahamiyatga dohil ekanligini bildiradi. Shoira she’rlarning arxitektonik qirralarini tuzar ekan, radif va qofiyalarning leksik-semantik originalligini ta’minlashga intilgan. Vaholanki, bunday originallik o’tugum, ayru, dog’ o’ldi kabi radiflar, kurashqa, quyashqa, qarashqa, ashqa, qoshqa, oshqa kabi jonli til lug’at tarkibidagi so’zlar va so’z shakllarida namoyon bo’lgani holda shoira ruhiy holatining istisnoli, boshqalardan farqli manzaralarini aks etishi uchun zamin yaratgan. Badiiy adabiyotda asar originalligi leksiksemantik vositalarning yangi, tesha tegmagan, o’ynoqi bo’lganligi bilan baholanadi. Avvalda qo’llanilmagan yoki kam qo’llanilgan so’zlarga murojaat qilish hamda ularningg leksik-semantik imkoniyatlari bilan yangi germenevtik muhit yaratish Uvaysiy lirikasida g’azallarning arxitektonik imkoniyatlarini kengaytirgan. Bu jumlaga yastanibdur, tonmoq, nola, qabz, qayu va boshqalarni kiritish mumkin. Xulosa qilib aytganda, Jahon otin Uvaysiy she’riyati poetik qirralari germnevtik tahlili XIX asr o’zbek adabiy tilining ifoda imkoniyatlarini kengaytirgan, uni yangi shakl va mazmun bilan boyishiga, badiiy tilning lug’aviy imkoniyatlarini kengayishiga xizmat qilgan. Ogahiy lirikasida g’oyaviy motiv va badiiy –lisoniy tahlil germenevtikasi Muhammadrizo Ogahiy o’zbek adabiyoti tarixida o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan yorqin siymolardan biridir. Shoir ijodining xarakterli xususiyatlaridan biri - lirik asarlarining eng muhim g’oyaviy motivlarini tashkil etgan mavjud ijtimoiy muhitga nisbatan isyon, undan zorlanish motivlarining insonparvarlik va vatanparvarlik g’oyalari bilan uyg’un holda berilishi. O’rta asrlarning bo’g’iq- Ogahiyga zamondosh muhitida riyokor, aldamchi va mustabid hukmdorlarning ideologiyasiga aylangan din har qanday ozod va ilg’or fikr hamda harakatni bo’g’ishga xizmat qilar edi. Din muntazam ravishda hukmron sinflarning manfaatini himoya qilgan, holbuki, din peshvolarning aksari sotqin va

ikkiyuzlamachi bo’lib, ularning fatvosi esa qonun kuchiga ega edi. Ogahiy mana shunday muhitda xalqni ma’rifatga chorladi, katta jasorat ko’rsatgani holda ilmma’rifatni targ’ib qildi: Ilm andoq ganji nafe’dur bani odamg’akim Kimda ul bo’lsa, iki olam bo’lur obod anga Kasbi ilm etmay kishi gar qolsa mahzi jahl aro Ikki olam obro’si bo’lg’usi barbod anga. (Ogahiy. Asarlar. 1-jild. Toshkent. 1971-bet). Shoir g’azallarida shaxs hayoti bilan bog’liq bo’lgan masalalaridan tortib, davrning muhim ijtimoiy masalalari hamda falsafiy fikrlari aks etgan. ularda mavjud jamiyatda johil, fosiq odamlar davlatmand bo’lganligi uchun izzathurmatda bo’lib, aqlli, dono, halol mehnati bilan kun ko’ruvchi odamlar xorlikda yashaganliklari afsus bilan qayd qilinadi: Odam uldur bu jahon ahli aro Qaysi hayvonning esa siymu zari Kirmagay zarsiz kishilik sonig’a Sa’diy o’lsun fazl aro yo Anvariy II jild. 66-bet. Ogahiy hajviy asarlar yaratish borasida Navoiy va Munis an’analarini davom ettiradi. Munisning “Ro’za” g’azali ta’sirida “Ro’zi aylab mani base diltang” misrasi bilan boshlanadigan g’azalini yaratadi. Bu g’azal Ogahiyning uslub va til jihatidan eng sodda va ravon yozilgan asarlaridan biri bo’lib, uni o’qiganda o’quvchi ko’z o’ngida ko’zlari nursiz, rangi sarg’aygan, bukchayib xayolga tolgan kasalmand bir kishi paydo bo’ladi. Bu g’azal xalq qo’shiqlarini eslatadi, unda so’zlashuv tiliga mansub qator so’z va iboralar mavjud, bu hol, ayniqsa, she’rning qofiyasida yorqin namoyon bo’ladi. Davrning ijtimoiy bo’hronlari yaqqol aks etgan “Qish” radifli g’azalida Ogahiy mehnatkash xalqning, og’ir ahvoli, yuqori tabaqa vakillari, hokim sinflar, boylar, savdogarlarning munofiqligi va shafqatsiz ekanligini, insoniy fazilatlardan mahrum jamiyatdagi bir-biriga zid hayotni tasvirlaydi. Odamlarning yashash tarzi va qiyofasini ochib berish uchun shoir turli adabiy-lisoniy vositalardan: qahraton

qish, qaqshatqich sovuq kabilardan o’rinli foydalanadi va ishonarli manzaralar yaratishga erishadi: Ne bilursan kechalar faqr ahlidin ne o’tkanin, Bistari zarrin uza ey kin qilursan xob qish. Ul gado holig’a rahm etkim, sovuqdin har kecha. To sahar afg’on chekib ashkin to’kar yig’lab qish. Ey g’ani, boqg’il yalbig’lar holig’a bu shukr uchun Kim kiyarsan tuv-batu qoqim ila sinjob qish. Ogahiyning surati xolig’a boqkim ayladi Ashki har yondin oqib ruxsorin astarlob qish. 1-jild, 239-bet. Shoir moddiy va ma’naviy boyliklar yaratadigan, biroq o’zi hamisha muhtojlikda, qashshoqlikda yashaydigan, mehnatining rag’batini ko’rmaydigan, umri azobda o’tib borayotgan xalqning g’am-qayg’usini ifodalaydi. Mehnatsiz talon-taroj yo’li bilan boylik orttirib, umrini ayshu-ishratda o’tkazayotganlarga o’z nafratini yo’llaydi: Tarab bazmi aro bekorlar doim qilib ishrat Hamisha xizmat ahli mubtalodur ranju mehnatda. Alarkim behunardur dam-badam xil’at kiyib qat-qat Hunar ahli vale muhtojdur, bir ko’hna kisvatg’a. II jild, 33-bet. Ogahiy juda og’ir, mushkul zamonda yashadi. Bir tomonda xonlar, beklar o’rtasidagi betinim nizo, qon to’kish va tashvishlar, bir tomonda zamindor, davlatmandlarning zulmi, boshqa bir tomonda bu zulmlarga sabr-toqat bilan chidashga, mo’minlikka chaqiruvchi shayxu ulamolar va hakozo. Shoir zolim shohlarni, talonchi boylarni, fosiq, muttaham din peshvolarini fosh etish, tanqid qilish bilangina cheklanmadi, xalqqa qilingan jabr-zulmni hech narsa bilan oqlab bo’lmasligini aytdi: Zulm ila etkurgan zoring raiyat ko’ngliga Bir jarohatdurki, butmas hech bir malham ila. 1 jild. 84-bet. Ogahiy boshqa bir turkum she’rlarida bahor manzaralarini ajoyib mahorat va shodlik, ruhiy ko’tarinkilik va ehtiros bilan chizadi, kuylaydi, ularni sevinch, real

hayotga bo’lgan muhabbati bilan qorishtirib beradi. Shu orqali insonni tabiat go’zalliklaridan ilhomlanishga, shodlik va nafosatga intilishga chaqiradi, da’vat etadi. Ogahiy tabiat ko’rinishlari, mavsum manzaralarini tasvirlash orqali inson taqdirini, zamon olamlarini, o’zining yurak dardlarini ifodalaydi. Bahor fasli, bahorgi shahar va sahroni olqishlagan shoir bir g’azalini quyidagi satrlar bilan yakunlaydi. Firoq ichra dema so’z Ogahiyg’a shahru sahrodin, Kim anduhi g’amin daf’ aylamas ham shahru, ham sahro. 1 jild. 84-bet Ogahiy insofli-nomusli, ozod hayotni kuylaydi, inson dili hamda hayotini bezaydigan tabiat go’zalliklarini tarannum etadi, inson qadri, erkini, unga bo’lgan sevgi va sadoqati orqali insonning baxt-saodatini ardoqlaydi. Binobarin, u bir tomondan jamiyatdagi ayrim noqonuniy illatlardan nafratlansa, ikkinchi tomondan tabiat, tabiat fasllari, manzarasi, bog’u bo’stonlar, navro’zni olqishlab shunday g’azallar bitadiki, ularda tabiat manzaralarining sirli musiqasi, har qanday insonning ham ko’ziga chalinavermaydigan nazokatu latofati sehrli misralarda ufurib turadi: O’yla etkurdi jahong’a ziynatu oro bahor Kim bori er yuzi etti jannat- ul ma’vo bahor. Obi hayvondek suzuk suv har taraf aylab ravon Qildi sahrog’a tarovat o’zgacha paydo bahor. Toza jon etkurdi sarto-sar rayohin jismig’a Jon fizo el esturub har yon masih aso bahor. 1 jild. 177-bet. Ogahiy lirikasi hayotiy, real manzaralarga boy. Unda insonparvarlik vatanparvarlik g’oyalari bilan, inson taqdiri muammolari bilan, yomonlikdan nafratlanish, oliyjanoblikni ulug’lash bilan uyg’unlashib ketgan. O’zining she’rlarida real insoniy hissiyotlarni, ruhiy kechinmalarni, shodlik va qayg’u, dil iztirobi va intilishlarini ifodalaydi. Taassuf bilan ta’kidlash lozimki, ijtimoiy muhit har doim ham shoir qalb kechinmalari ijobiyligining saqlanib qolishini ta’minlay olmagan. Binobarin, shoir asarlarining ma’lum qismida yolg’izlik, ijtimoiy muhitdan nolish, mahzun

kayfiyatga chorlovchi misralar uchraydi. Shoir shaxsiy kechinmalari, shaxsiy hayotiga oid holatlarni ham yuksak mahorat bilan tasvirlaydi. Olloqulixon davlatida miroblik vazifasida xizmat qilgan Ogahiy xizmat vazifasi doirasida xalq hayotini o’rganadi, uning og’ir ahvolini yanada teranroq anglay boshlaydi. Shoir psixologiyasidagi demokratizm, xalqparvarlik xon boshliq saroy ahllari bilan shoir o’rtasida qarama-qarshilik paydo bo’lishiga olib keladi. Bu hol, albatta, shoirni ruhiy qiynoqqa soladi, azoblaydi. Natijada u saroyni tark etadi: Necha umrlar qilding ahli shohga xizmat Tark etib ani emdi, faqr eliga xizmat qil. 1 jild, 322-bet. Umrining oxirlarida shoirning ahvoli yanada og’irlashadi. U muhtojlikdan, yolg’izlikdan va qarilik azoblaridan zorlanadi. Umr yo’ldoshidan ayrilgan damlarida g’am-alamga to’la misralarni yaratadi: Qo’ying yig’layki ushbu kun sevar yorimdin ayrildim Muruvvatlig’, muhabbatlig’ vafodorimdin ayrildim Bahori vasl aro bir andalibi xush navo erdim Etib hijron xazoni toza gulzorimdin ayrildim Qarilig’ chog’ida quvvat ketib aftoda bo’lg’anda Juvon davlat, falak qudrat, madadkorimdan ayrildim Mani motam tunida Ogahiydek yolg’uz, ey ahbob Qo’ying yig’layki ushbu kun sevar yorimdin ayrildim. 1 jild, 368-bet. Yana: Bugun ey do’stlar xolim xarob o’lg’onga yig’larman Ki, ya’ni dardi dog’im behisob o’lg’ong’a yig’larman. 1 jild, 370-bet. YAna: Etib vaslingga bo’ldi barcha olam shod, man qoldim Dame bo’lmay firoqing bandidin ozod, man qoldim. 1 jild, 359-bet. Kabi misralar ham shoir kayfiyati, ichki kechinmalarining in’ikosi hisoblanadi.

Ogahiy lirikasida etakchi motivlaridan biri ishq-muhabbat. Bu motiv nafaqat ko’hna, balki an’anaviy, ayni vaqtda zamonaviy hamda betakror manzaralarga ega. Har bir davr ijodkori bu mavzuga murojaat qilish jarayonida unda o’z davriga xos hissiyotlarni, muhabbat manzaralarini yangi lisoniy vositalar, yangi tushunchalar vositasida tasvirlaydi. An’anaviy obrazlarga yangi ma’no, yangi mohiyat baxsh etadi. Ogahiy lirikasida muhabbat mavzusining in’ikosi ham bu imkoniyatdan istisno emas. Ogahiyning bu mavzuga bag’ishlangan asarlari markazida lirik qahramon oshiq-shoirning o’zi va uning mahbubasi turadi. Shoir –oshiq oddiy insonlarga xos fikr va xayol egasi sifatida boy ruhiy olam bilan yashaydi. Shoirning- oshiqning ruhiy holatini va ma’shuqaning sifatlarini tasvirlash uchun go’zal va obrazli badiiy-lisoniy vositalardan foydalanadi: Yuz ochib kelgan bu tun bazmimg’a dilbarmu ekan, yo shabi qadr ichra tuqqan mahi anvormu ekan. Yuzda la’limu ekan bergan manga jon lazzatin Yo’qsa jannat gulistoni ichra kavsarmu ekan. Ogahiy nazm aylagan so’zdurmu la’li vasfida Yo chekilg’an rishtag’a serob gavharmu ekan. II jild, 10-bet. Shoir o’z holi zori bayonida dialog usulidan ham muvaffaqiyat bilan foydalanadi: Dedim ul sho’xg’a: ishqingda xasta jonu zorimdur, Dedi: oning davosi no’sh la’li shahd borimdur. Dedim: tinmay chekar ko’nglum dami ohu fig’on, ey gul Dedi: ul andalibi zoru besabru qarorimdur. Dedim: har dam nedindur Ogahiyg’a lutf-ehsoning Dedi: bori g’ami ishqim chekarda ustivorimdur. 1 jild, 169-bet. Ogahiy olijanob, vafodor yor obrazini yaratadi. Uni tavsiflaydi, ko’klarga ko’taradi, unga sig’inadi. Shuningdek, ayrim she’rlarida aldamchi, bevafo yor obrazi ham ishtirok etadi. Bunday aldamchi va bevafo yorga shoirning munosabati juda murakkab: u go’zal, nazokatli, o’ynoqi va jozibali. Shuning uchun uni sevmasdan bo’lmaydi. U yurakni yondiradi, sergak ongni lol qiladi, hissiyot

tizginini o’z qo’liga oladi. Shu bilan birga u yolg’onchi va hiylakor. U o’zining yolg’onchi va hiylakorligi bilan g’ururlanadi: so’zda sodiq, vafodor, biroq amalda aldamchi, bevafo. Tunlarni ag’yor quchog’ida o’tkazadi, may ichadi, aysh qiladi. Natijada, shoir qanchalar go’zal bo’lmasin bunday mahbubadan voz kechadi: Vahki mandin yoshirun yor o’zgalarga yor ekan Kechalar xilvat aro bazmi nihoni bor ekan Oshkoro til uchi birla bo’lub moyil manga Ko’ngli mayli o’zga elga yoshurun bisyor ekan. Yor topmishlar raqibu muddaiylar olida Ogahiy, emdi senga ul kuy aro ne bor ekan. 1 jild, 396-bet. Ogahiy lirikasidan ag’yor obrazi ham keng o’rin olgan. Sitamkor ma’shuqa oshiqni qiynash, azoblash maqsadida ag’yor bilan hamsuhbat bo’ladi, unga nozli tabassumlar hadya qiladi. Bu holatni ko’rgan oshiq hasrat o’tida yonadi, betoqatlanadi: Yo’q ajab betoqat o’lsam o’zgacha, ey do’stlar Kim bu dam yorim erur ag’yorg’a yor o’zgacha. II jild, 50-bet. Sevish-sevilishni saodat deb bilgan oshiq sevikli yor xayoli bilan yashaydi, undan muruvvat istaydi, ag’yor visoliga talpinib, meni husni jamolingdan mahrum qilma, deb iltijo qiladi: Xilvati vasling aro ag’yorni mahram qilib, Aylama mahrum husni bemisolingdin meni. II jild, 64-bet. Ogahiyning lirik merosi orasida ruboiy, tuyuq va qit’alardan iborat to’rtliklar ham muhim o’rin tutadi. Shoir ruboiylari davrining eng muhim masalalari yuzasidan hukm chiqaradi, ezgulik va yaxshilikni ulug’laydi, yomonlik va jabrzulmni qoralaydi. Ogahiy bir ruboiysida Navoiyga xos motivlarni takrorlaydi: birinchi misrada tikanni parvarish qilgan bilan gulga aylanmasligini, ikkinchi misrada zog’ni tarbiya qilgan bilan undan bulbul chiqmasligini mushohada orqali ifodlalaydi. Keyingi ikki misrada yuqoridagilardan chiqargan xulosasini umumlashtiradi: yomon kishiga ming marta yaxshilik qilinsa ham, unda yaxshilik niyati paydo bo’lmaydi:

Qilmoq bilan parvarish tikan gul bo’lmas. Ham tarbiyat ila zog’ bulbul bo’lmas. Gar asli yomong’a yaxshiliq ming qilsang Yaxshiliq oning niyati bilkull bo’lmas. 11 jild, 277-bet. Ogahiy ruboiylari mukammal falsafiy tahlilning mevalaridir. Ruboiylar o’zlarining mavzu xususiyatlaridan qat’iy nazar etuk, teran hikmatlarga boyligi bilan ajralib turadi. Shoir sevgi sadoqati mavzusidagi bir ruboiysida bevafo kishi oshiq degan nomga loyiq emas, chunki uning yorsiz kechalarda chekkan hijron azobi yolg’on, degan fikrni ifodalaydi: Har kishiki tariqi ishq aro sodiq emas, Oshiqlik oningdin kishiga loyiq emas Har nechaki cheksa tunu kun ohu fig’on Bilgilki, jamoli yorga oshiq emas. 11 jild, 281-bet. Ogahiy tuyuqlarida ham o’ziga xos poetik mahoratni ko’rish mumkin. Shoir so’zlarining shakl va ma’no xususiyatlaridan mukammal foydalangan holda o’zbek badiiy nutqining go’zal namunalarini yaratishga erishgan. CHehrasining garchi muhriq nori bor, Bergusi doim niholi nori bor. Sig’mag’ung bazmi aro et, muddaiy, Termulub turma bu erda, nari bor. 11 jild, 290-bet. Shoir qit’alarida teran falsafiy fikrlar aks etgan. ularning bosh g’oyasi didaktika, ya’ni inson tarbiyasi. Qit’alarda qanoat, yaxshilik, adolatparvarlik va ilm ulug’lanadi, baxillik, pastkashlik kabi salbiy odatlar qoralanadi. Ogahiy bir qit’asida «Sevmaganga suykalma» degan xalq ta’biridan ijodiy foydalanadi, chin sevgida zo’rlik yoki zo’ravonlik emas, balki ikki sevishgan ko’ngilning o’zaro mayli bo’lishi zarurligini uqtiradi: Ey ko’ngul kimsakim seni sevmas, Qoch, oning tegrasiga aylanma Ki nasihat qilurda o’tkanlar Dedilar: sevmaganga suykanma. 11 jild, 266-bet.

Shoir yana bir qit’asida «Mehmon otangdan ulug’» degan xalq ta’birini misralar zamiriga singdirib, agar sening uyingga mehmon kelsa, unga uyingning to’ridan joy ber. Mayli u senga hoh do’st, hoh dushman bo’lsa ham, deydi: Agar mehmon senga o’lsa muyassar Agar joning uyin joy et muqarrar CHu mehmon do’stingdur, xoh dushman Ochiq yuzlikni-yu izzatni qil fan. 11 jild, 266-bet. Ogahiy lirikasining katta qismini muxammas, musaddas, musamman, mustahzod, tarji’band, masnaviy janrlarida yaratilgan she’rlar tashkil qiladi. Bunday asarlarida ham shoir o’z davrining xarakterini, inson va uning qismati, samimiy muhabbat va ezgulikni tarannum etadi. Shoir lirikasida umuminsoniy tuyg’ular barq uradi, lirik qahramon hayot go’zalliklari, visol lazzatidan mast bo’ladi. Zamon adolatsizliklari, turmush qiyinchiliklari, hayot ziddiyatlari shoirni vaqti-vaqti bilan umidsizlik kayfiyatlariga berilishiga majbur qiladi. Bunday o’tkinchi holatlar oz-bo’lsada Ogahiy ijodining ma’lum qismini tashkil qiladi. Biroq shoir lirikasining asosini, insonparvarlik, kelajakka umid, umuman, umidbaxsh orzular, hayotga muhabbat, sevinch, shodlikni tarannum etgan misralar tashkil qiladi. Bularning hammasi shoir lirikasining arxitektonik qirralarini tashkil qilgan badiiy – lisoniy vositalardan mukammal foydalanilgan misralarda o’zining yorqin aksini topgan. Ogahiy lirik merosi yuzasidan olib borilgan germenevtik tahlil badiiy matnda shoir ruhiy olami, qalb manzaralari parpdigmalari naqadar rang-barang va mazmundor ekanligini ko’rsatadi. Ijtimoiy hayot manzaralari tabiat manzaralari bilan uyg’unlashganda shoir insoniyat dunyosining sehrli manzaralarini badiiy matnda so’z ma’nosi ustiga yuklaydi.

Adabiyotlar: 1. Abdullaev F.A. Arabizm ы v uzbekskom yaz ы ke. avtorefer. diss… kand. fil. nauk – T.: 1945. – 22 s. 2. Adabiyot nazariyasi. 2 tomlik. –T.: 1979. 3. Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – T.: O’qituvchi. 1989. 98b. 4. Abdurahmonov G’. Adabiy asar tilini o’rganish haqida // O’zbek tilini o’qitish metodikasi. –T.:1973. 5. Abdurahmonov G’., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T: 1982. 6. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai turk. – T.: CHo’lpon. 1992. 7. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai tarokima. – T.: CHo’lpon. 1995. 8. Aznaurova E.S. Pragmatika xudojestvennogo slova. – T.: 1988. 8. Alimuhamedov A. Antik adabiyot tarixi. –T.: 1969. 9. Alisher Navoiy. Xamsa. – T.: 1958. 10. Alisher Navoiy. Xazoyin ul- maoniy. I-IV tomlar. T.: 1959-1960.

O'xshashlar

Germenevtika va poetika

Adabiy germenevtika va badiiy asar arxitektonikasi

Mumtoz arab adabiyoti

Adabiy germenevtika va badiiy til poetikasi faniga kirish

Bolalar folklori va mumtoz adabiyot namunalari