Adabiy germenevtika va badiiy asar arxitektonikasi - Adabiyot - Referatlar

Adabiy germenevtika va badiiy asar arxitektonikasi

Yuklangan vaqt:

22.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

298.5 KB

Ko'chirib olish

Adabiy germenevtika va badiiy asar arxitektonikasi Reja: 1. Badiiy asar matnini tushunish adabiy germenevtikaning asosiy omili sifatida 2. Adabiy germenevtikaning taraqqiyot mezonlari 3. Badiiy matnni tushunish va aqliy faoliyat tizimi jarayonlari 4. Adabiy germenevtikaning boshqa fanlar orasidagi o’rni 5. Adabiy germenevtika tarixidan 6. Germenevtik tahlil va badiiy asar yolqini 7. Badiiy matnni o’zlashtirish jarayonida ijodiy yolqin imkoniyatlari 8. Badiiy matn germenevtik tahlilining munosabat kategoriyalari

Badiiy asar matnini tushunish adabiy germenevtikaning asosiy omili sifatida Inson borliqni aql va qalb bilan qabul qilar ekan, farosat, zakovat, fahm, idrok kabi ratsional kategoriyalardan farqli ravishda olamni ruhiy-psixologik, hissiy – emotsional tushunib etishi, his qilingan dunyo ranglarini izohlash germenevtika fanining asosiy omili hisoblanadi. Germenevtika ruhiy-psixologik, hissiy-emotsional o’zlashtirilgan dunyoning turli manzaralarini izohlaydi, individual o’ziga xoslik kategoriyalarini tavsiflaydi. Adabiy germenevtika – badiiy matnni tushunish va uning jarayonini o’rganadigan fandir. «Arxitektonika» termini yunoncha arhitektonike – «qurilish san’ati» ma’nosidagi so’z bo’lib, ilmiy doiralarda: 1) arxitek. qurilish ob’ektlari fasadi, arxitektura tuzilishlari konstruksiya tizimining badiiy g’oyasini aks ettirish; 2) badiiy asar qurilishining umumiy estetik rejasi, qismlari o’zaro munosabatlarining tamoyillarini aniqlash; 3) geol. geologik qurilishlarning umumiy kartinasi ma’nolarida qo’llanadi. Biz bu o’rinda arxitektonikaning ikkinchi-badiiy asar qurilishiga oid ma’nosidan foydalangan holda badiiy matn shakl qirralarining falsafiy-estetik, semantik-stilistik tomonlarini ochib berish, umuman badiiy matnning estetik modeli orqali g’oya yaratish imkoniyatlarini aniqlash uchun qo’llaymiz. Matnni tushunish degani inson mentaliteti, siyosiy-ijtimoiy, ruhiypsixologik, ilmiy-ijodiy tajribasini matnga, uning mazmuni, ma’no- mohiyatini egallash uchun yo’naltirilishi demakdir. Matn mazmuni va mazmun orqali shakllangan g’oyani egallash uchun yo’naltirilgan tajriba bir vaqtning o’zida individual (xususiy) yoki ijtimoiy bo’lishi mumkin: bir odamning tushunish imkoniyatlari ikkinchi odamning faoliyatida taraqqiy topsa, ikkinchi odamning muvaffaqiyatlari esa, birinchi odamning imkoniyatlarini kengayishiga xizmat qiladi. Shu nuqtai nazardan tushunish yoki ma’nolarni anglab etish jarayonining intersub’ektivligi haqida gapirish o’rinlidir. Filologiya fanida matnni tushunish mohiyati haqidagi masala eng muhim, dolzarb va murakkab muammolardan biridir. Shu sababli tushunish jarayonini

biror bir yagona yo’nalish asosida o’rganish mumkin emas. Tushunish jarayoniga dialektik munosabat uning yo’nalishlarini kengaytirilishini hamda tushunish tashkil topishini ham diaxronik asnoda o’rganishni talab qiladi. Tushunishning ta’rifi nisbatan qisqa, ya’ni ular fanning boshqa sohalaridan – ong, tafakkur, bilim kabilardan farqini aniqlashga qaratilgan. Yuqorida aytilganlar asosida tushunishning aniq yo’nalishlari belgilangan bo’lib, ular quyidagilardan iborat: Tushunish – matn arxitektonikasining ichki aloqalarini anglab etish jarayoni; Tushunish - matnning mantiqini anglab etish jarayoni; Tushunish – matnda shakllangan o’zga insonlarning ichki his-tuyg’ulari, fikri va qarorini uqib etish; Tushunish – bilimga intilish, bilimni ishlab chiqish; Tushunish – matnda muallifning ong, ruhiy-psixologik, emotsional harakatlari manzaralarini qayta tiklash. Bu ta’riflarning birortasi ham so’nggi va aniq hisoblanmaydi, ular faqat adabiy germenevtika tematik manzaralarining rang-barang ekanligini ko’rsatib beradi, xolos. Matnni anglab etishning barcha jarayonlarini o’rganishga intilgan inson sharoitning mohiyatini tushunib etgach, yana boshqa ta’riflarga ehtiyoj sezishi tabiiy hamda ularni kengaytirishga harakat qilishi aniq. Masalan, «tushunish – bu butunlikka qo’shilish» ta’rifini o’qib chiqqan odam anglab etadiki, «butunlik» turli odamlarda hamda turli davrlarda har xil kenglik va gorizontlarga ega. Shunda u ta’kidlaydiki, bu gorizont tushunishga intilish jarayonida cheksiz kengayib boraveradi. O’z vaqtida mana shunday kuzatuvlar asnosida quyidagicha ta’rif qabul qilingan edi: «to’laqonli tushunib etish bu – yangi gorizontlarga olib chiqadigan gorizont». Bu kabi ta’riflarning miqdori yana shu hol bilan xarakterlanadiki, matnni tushunib etish shakllari turli tiplarga bo’linadi. Aksar hollarda bu tiplar shunchalik farqlanadiki, ularni «tushunish» termini ostiga birlashtirishning o’zi ko’p hollarda ulardagi turli-tumanlik, hatto ko’p o’rinlarda qarama qarshilikka borib etadi va haqiqatni anglash yo’lini to’sib ham qo’yadi.

Xuddi shunday fikrni tadqiqot predmeti tipologiyasi bo’la oladigan «tushunadigan odam», «matn», «mazmun», «arxitektonika» kabilar haqida ham aytish mumkin. Aksar hollarda «aniq ta’rif» tushunchasi emas, balki har bir elementlarning borlig’idagi farq va qarama-qarshiliklarni aniqlashtirish matnlarning mohiyatini anglab etishga xizmat qilishi mumkin. Adabiy germenevtikani o’rganishning bu yo’lini egallash borasida shuni nazarda tutmoq lozimki, binobarin hayot haqiqatini aks ettirishning, inson fikriy faoliyati sistemasi murakkab komponentlarining bir muhim momenti borki, unga ko’ra hayot haqiqatini aks ettirish o’zining ob’ektivligini har qanday ulkan jarayonlarning vositachiligi holatida ham saqlab qoladi. Tushunish – yolg’iz insoniyatga xos faoliyat, chunki unda fikr va hodisalar tipologiyasining asosida faqat insonga xos bo’lgan belgi tizimi sifatida tildan foydalanish imkoniyati yotadi. Eng murakkab, eng yuqori usullarda matnni tushunish tiplarining kelib chiqishi (to’planishi emas) oddiy – so’zlashuv tilining belgilarining kodini ochish, ya’ni ma’no-mohiyatini tavsif qilish, sharhlashga asoslangan, chunki matn hayot haqiqatidagi inson munosabatlarini til shakllarida, ya’ni uni inson tomonidan egallangan shakllarda yoritib beradi. Avvalda aytilganidek, tushunish binobarida matn mazmunini egallashga bo’lgan intilish jarayoni amalga oshiriladi. Muhimi shundaki, bu egallash inson tomonidan hayot haqiqatini egallashning faqat bir tomoni xolos, chunki dunyoni anglab etishning usullari farqi (predmetli-amaliy, ilmiy, badiiy va boshqalar) matnni anglab etishning tipologik farqlarida birbirining o’rnini bosishi mumkin. Xuddi hayot haqiqatini egallash jarayonidagi kabi matn mazmunini egallashda (tushunishda) ham insoniyat haqiqatni anglab etishga intiladiki, bu faoliyat sub’ektivlikning asoslaridan biri, ya’ni uni ob’ektivlikdan farqlarini bartaraf qilishga qaratiladi. Shu sababli tushunish insoniyatning barcha faoliyatiga belgilar vositasida kirib keladi. Ma’lumki, sub’ektivlik nafaqat matn retsipienti (qabul qiluvchisi) da, shuningdek, uning protsudenti (yaratuvchisi) da ham mavjud. Matn faqatgina sub’ektga singdirilgan tayyor ob’ektdan iboratgina emas. Tushunish busub’ektning ob’ektga moddiy-amaliy, individual-psixologik munosabati hamdir. Shu bois

matnni tushunish insonga uni o’zlashtirish jarayonida muallif miyasidan o’quvchi miyasiga ma’lumotlarni oynadagi aksi kabi o’tkazib yuborish emas. Bu erda protsudent va retsipientlar muvofiqlashgan harakatlarining murakkab sub’ektivligi o’rin tutadiki, bu hol ijtimoiy – tarixiy sabablar bilan shartlashgan bo’ladi. (Bu haqda quyida yolqin kategoriyasida alohida bayon qilinadi). Matnni tushunish, uning mazmunini o’zlashtirish bu “mening butun tajribam”ni matnga aylantirish, binobarin, uning mazmunini shunday shakllantirish demakki, u keyinchalik “mening sub’ektiv dunyoim” ning bir qismiga aylansin. Keyin uning mazmunida “mening tajribam” asosida “begona tajriba”ni ajratib tashlash, bu bo’linishdan “o’z faoliyatim” uchun zarur bo’lgan qismini ajratib olish lozim, degan fikr yotadi. Bir vaqtning o’zida “men o’z sub’ektivligim asosida harakat qilishim va ob’ektiv informatsiyaga ega bo’lishim” kerakki, toki mazmun o’zlashtirish voqelikning ob’ektiv aks etishi bilan birlashadi. Tushunish jarayonida men qisman o’zgargan holda o’z holimcha qolishim meni tushunish jarayonining haqiqiyligini ta’minlashga bo’lgan intilishimni kamaytirmaydi. Xuddi shu hol doimo meni quyidagi tartibda tuziladigan savollarga javob izlashga majbur qiladi: «Men nimani tushundim, men tushundimmi o’zim? Agar men hammasini tushunmagan bo’lsam, qanday qilsam hammasini tushunaman? », yoki «Nima uchun men anovi tanishimday tushunmadim? », yoki «Qanday qilib hammasini tushunishim mumkin? » va boshqalar. Ko’rinib turganidek, biz uchun bu erda muhimi tushunishni tushunish, ya’ni tushunish refleksiyasi (bundan tashqari: bilim haqida bilim, xotira haqida xotira v.b.) dan iborat. Refleksiya tushunishga qarindosh bo’lgan tushuncha, tushunish esa refleksiyaning uyushgan holati demakdirki, bu hol adabiy germenevtikaning muhim holatlaridan biri: to’laqonli tushunishga erishish uchun inson refleksiyaga ham o’rganishi kerak. Kitobxondan kafolatli tushunishni talab qilish uchun reja asosida uni refleksiyaga o’rgatish kerak. Ma’lum bo’lganidek, agarda tushunish refleksiya bilan bir xil hodisa emas ekan, u holda refleksiya fikrlash faoliyatining tizimi sifatida, voqelikni

o’zlashtirish hodisasi sifatida tushunishning yaqin qarindoshi bo’lib chiqadi. O’zlashtirish jarayoni o’z ichiga tushunishdan tashqari bilim, fikrlash-tafakkur qilish kabilarni ham kiritadi. O’zlashtirish bu – keng ma’noda ozod energiya, shunday energiyaki, unda avvalda kuchga kiritilgan informatsiya tamomila yangi tizimda aks etadi. Bu hol falsafiy nuqtai nazardan «Men va ob’ektning identifikatsiyasi» - degan afsonaviy shaklda qayd qilinadi. Keyinchalik bunday afsonaviy fikrlar o’zlashtirishning muhim hodisasini shakllantirishda chuqurlashtirildi. Tushunishning oxirgi bo’g’ini bu – predmet (narsa) ni yoki voqelikni sifat nuqtai nazaridan anglab etishdan iboratki, uning ichiga narsa yoki voqelikning barcha mazmun xususiyatlari kiradi. Matnning mazmun xususiyatlari ichiga ob’ektiv voqelikning muallif tomonidan sub’ektiv aks ettirilgan barcha hodisalari kiradi: intersub’ektivlik, mazmun va xabar berilayotgan holatning ijtimoiy mohiyati kabilar ham unda mujassam bo’ladi. Ob’ektni o’zlashtirishning barcha holatlarida bo’lganidek, tushunish sub’ekti ob’ektga nisbatan faol munosabatda mazkur holatda esa, matn mazmuni bilan o’zaro hamkorlikda ishlash jarayonida bo’ladi. Shu sababli matnlarning mazmuniy xususiyatlari tarixiy o’zgarishlarga moyil, matnning tushunilish qirralari esa dialogik imkoniyatlar zamirida yotadi. Shunday qilib tushunish voqelikni aks ettirish va uni o’zlashtirish momentlaridan biri. Faoliyat turi sifatida tushunishning o’zi ham qator momentlarni mujassam qiladi. «Tushunish» so’zi tushunish jarayonini ham, (masalan: «U mutolaa jarayonida Oybek ifodalagan fikrlarni chuqurroq tushunib borar edi») tushunishga intilish jarayonini ham, binobarin tushunishning natijasini ham aks ettiradi: («Uning tushunchasi boshqalarnikidan farq qilar edi”), shuningdek, tushunish jarayoniga nisbatan qobiliyat va tayyorgarlikni ham («Uning qabuliga dadil kirib bordim, u odamni yaxshi tushunadi») aks ettiradi. Bu momentlar ko’pincha tushunishni muhokama qilish jarayonida aralashtirilib yuboriladiki, bu xatodir. Bularning ichida tushunish jarayoni etakchilik qiladi, tushunish jarayonisiz tushunishning o’zi haqida gap bo’lishi ham mumkin emas. Bu talabga har doim ham amal qilinavermaydi. Og’zaki nutqda «men bilaman»

gapi komil ishonch bilan tushunishga ishora qiladi, tushunish deb bu o’rinda o’zini komil ishonch bilan haq deb bilishga ishora qiladi. Tushunish jarayoni muhofazasi haqida gapirish o’rinli bo’lib, unda tushunishning aylanma holati yuzaga keladi: bu shaklda mavjud holatning kelib chiqishi va mohiyati niqoblangan holatda bo’ladi. Tushunishning me’yoriy jarayoni me’yordagi shakl bilan muvofiq davom etadi: «men har bir matn parchasida ma’lum fikrni nazarda tutaman, o’qiyman (eshitaman) davom etib, yana ma’lum fikrni nazarda tutaman». Nazarda tutish jarayonining ikkinchi bosqichi yoki ikkinchi fikrni birinchisiga qo’shish, yoki birinchi fikrning ikkinchisi bilan o’zaro aloqadorligini isbotlash, ya’ni o’zgartirilgan (yoki rad qilingan) ekanligini isbotlashdan iborat bo’lib, bu hol fikrlarning har qanday holatdagi taraqqiyoti natijasi sifatida yuzaga chiqadi. YAxlit matn ko’plab mitti matnlardan iborat bo’ladi, shu bois fikrlar taraqqiyoti bir matnning ikkinchisi bilan so’nggi nuqtasiga qadar bo’lgan to’qnashuvlari jarayonida amalga oshadi. Bu jarayon boshdan oyoq reflektiv, shuningdek, uning oxiri-natijasi ham reflektiv bo’lib, uning so’ngida refleksiya bilimga aylanadi. So’nggi reflektiv holat insonni «Men nimani tushundim? » savoliga to’qnashtiradi hamda unga ijobiy javob berish uchun inson shaxsiy kuzatishlari natijasini his qila olishi kerak. Boshqacha aytganda insonning so’nggi refleksiyasi, ya’ni badiiy asar o’qib yakunlanganidan so’ng o’zlashtirish– tushunish, fikriy talqin, fikrni rivojlantira olish jarayonlarining katta tajribasiga asoslanishi kerak. Binobarin, bu tajriba ko’plab izchil va mantiqan o’zaro bog’liq mitti matnlar mazmunlarining ichki harakati natijasida paydo bo’ladi. Tushunish jarayonini nazarga ilmaslik oqibatida inson tamomila o’zgacha natijaga ega bo’lish mumkin. Bunda refleksiyaning barcha amaliy faoliyati natijasi olinganidan so’ng harakatga tushadi. (Bu o’rinda refleksiya bu – aqlning o’z faoliyati va uning namoyon bo’lish usullari ustidan o’rnatgan nazorati demakdir. Shunday jarayonlardan biri epifenomenal tushunish bo’lib, bu hol tushunishning o’zgargan, buzilgan shakllaridan biridir. Epifenomen esa, haqiqiy mohiyatga yondosh, boshqa hodisalar bilan bog’liq qo’shimcha mohiyat, ma’no demakdir).

Bunday holatlarda munosabat masalasi tubdan o’zgaradi, me’yor buziladi. Inson mitti matnlarni birin-ketin o’qishi jarayonida mazmun tashuvchi belgilarning kodini ochib boradi. Masalan, A. Qahhor asarlaridagi fraza – iboralarda tushunarli mazmun shakllantirish uchun uning mohiyatini anglash lozim. «Og’riq tishlar» asarida Oqila Xumorxonga qarab, «Qaysi it ko’chada yotgan suyakni g’ajimaydi» deydi. Matnga muvofiq epifenomal tushunishda o’quvchi anglab etadiki, Oqila Zargarovni «it», Xumorxonni esa, «suyak» deb hisobladi. Agar o’quvchida refleksiya shakllanmasa, u matn mazmunini anglay olmaydi. «It» kim yoki nima, «suyak» kim yoki nima, bularni hazm qilish uchun o’quvchida ma’lum lisoniy muhitda yolqin vositasida shakllangan tajribaga asoslangan refleksiya bo’lishi kerak. Hamma belgilarning rasman kodi ochib bo’lingan bo’lsa-da, bu o’rinda mitti matnning mazmun shakli e’tibordan chetda qoladi. Uning o’ziga xos sintaktik tizimi, murakkablashtirilgan nutqiy avtomatizatsiyasi va boshqa xilma xil belgilari hisobga olinmaydi, chunki bu belgilar mazmun taraqqiyotini ta’minlamaydi. Badiiy asarda qahramonlarning hammasi ham bunday murakkab avtomatizatsiyaga ega bo’lgan tilda so’zlashmaydi. Ular faqat ayrim momentlarning qisqa va yorqin xarakteristikasi uchungina qo’llanadi, xolos. Qachonki, asar o’qib bo’linganidan so’ng, kitobxon matnning avvalidan boshlab oxiriga qadar bo’lib o’tgan voqealar tizimini tahlil qilar ekan shunday reflektiv savollar bilan to’qnashadi: asar nima haqida? Asarda nima aytilgan? Qahramonlarning qaysi biri muallif siymosini aks ettira oladi? Boshqacha aytganda, asardan g’oya izlash boshlanadi, biroq bu jarayon matn qabul qilish (retsepsiya) jarayonisiz mumkin emas, zero g’oya va ob’ekt orasidagi farq bartaraf qilinishi zarur. Shu sababli tushunish asar mazmunining o’zlashtirilishini ta’minlamaydi, faqatgina epifenomal mazmun yaratadi, xolos. Bunday tushunish natijaning o’tkinchi shakli sifatida qaraladi. Asar mazmunini xato tushunish bunday hollarda oddiy holat: epifenomal tushunish asar g’oyasining o’zgargan (yoki buzilgan) shaklini yaratadi hamda mazmun haqidagi har qanday deklaratsiya uchun turtki beradi. Masalan, Hamzaning “Boy ila xizmatchi” dramasida G’ofur shariat va hokimiyat peshvolariga qarata “Hoy

bo’rilar, bu niyatingdan qayt!”, deb hayqirar ekan, bu bilan u faqat o’z manfaati, Jamilani xotinlikda olib qolish uchungina kurashmaydi va bu jumlani o’rtaga tashlamaydi ham, balki o’sha davr jamiyati tizimi qonun-qoida himoyachilarining basharasini ochish orqali ulkan ijtimoiy-siyosiy xunrezlikni fosh qiladi. G’ofur taqdiri o’sha zamonning minglab insonlari taqdirida o’z aksini topganligi uchun ham bu jumla asar muvaffaqiyatini ta’minlagan. «Qutlug’ qon» romanida Yo’lchining Mirzakarimboyga qarata «Bundan ko’ra go’ng titganing yaxshi emasmi, qari tovuq», -degan xitobida ham mana shunday ulkan ijtimoiy adolatsizlikning izini anglab etish mumkin. Kitobxon epifenomal tushunish asosida matn interpretatsiyasini ishlab chiqar ekan, asarning asosiy g’oyasidan chalg’iydi, u faqat obrazli ifoda qurboniga aylanib qoladi, xolos. Uning uchun «bo’ri», «it» va «tovuq» kabilar iboraviy obraz bo’lib, ularni yozuvchi faqat asar tilini ta’sirchan yoki rang-barang bo’lishi uchungina qo’llagan, xolos. Asar matnidan o’zlashtirilishi lozim bo’lgan g’oya uning estetik fasadi soyasida qolib ketmasligi kerak. Shu zaylda biz adabiy germenevtikaning eng muhim muammosi qarshisida turamiz, bu muammo – asar matnini to’laqonli tushunish yoki matnda aks etgan asar g’oyasini to’g’ri tushunib etish, aniqrog’i, umuman asarni tushunib etish muammosi. Matnning arxitektonik imkoniyatlarini tushunmaslik germenevtik jarayonda sharoitni o’zlashtira olmaslik natijasida paydo bo’ladi. Germenevtik sharoit, bu - matnni yoki tushunish mumkin, yoki tushunish mumkin emas, degani. Shunga muvofiq ravishda germenevtik faoliyatning ijtimoiy ahamiyati qator holatlarda tubdan farqlanadi. Birinchi holatda adabiy germenevtika ta’kidlaydiki, tushunish mumkin bo’lmagan matnning o’zi yo’q, faqatgina ayrim odamlar tushunib eta olmagan matnlar bor, xolos. Ikkinchi holatda matnni tushunmaslik mumkinligi e’tirof etiladi va bu tabiiy hisoblanadi. Uchinchi holatda badiiy fantaziya asar matni arxitektonikasiga muvofiq kitobxonning o’zida ruhiy – psixologik kashfiyotlarga yo’l ochishi tan olinadi.

Ko’rinib turganidek, yuqoridagi ikkinchi holat kitobxonning badiiy ongi tarbiyasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Aslan olib qaralganda tushunishning bosh va o’zgargan (buzilgan) shakllari ham bilvositalikka asoslanadi. Epifenomal tushunish aynan mana shu bilvositalikning natijasidirki, ichki ta’riflarida o’zining paydo bo’lish jarayonini topa olmaydi. Haqiqiy tushunish esa aksari tavsifga asoslanadi. Qisman, badiiy adabiyot mutolaasi davomida badiiylik shaklining qator elementlari mayda matnlarni izchil tushunishni, mantiqiy takomillashtirish jarayonini tashkillashtiradi. Epifenomal tushunishda badiiy-tasviriy vositalar ortiqcha holat bo’lib ko’rinadi. Bu noto’g’ri, aslida asarning shakl arxitektonikasi mazmunda refleks uyg’otadi yoki shakl rang-barangligi g’oyalar rang-barangligiga olib keladi. Shu sababli tushunish jarayonida biz badiiy –tasviriy vositalar hamda ularda aks etgan predmetlashtirilgan ma’no-fikrlar paradigmalarini muntazam korrelyasiya qilib borishimiz kerakki, ular matn mazmunini reflektiv o’zlashtirish jarayonida egallab boriladi. Yuqorida keltirilgan jarayon va natijani farqlashga oid ma’lumotlar tushunilgan har xil uslubdagi tavsiflarni aralashtirib yuborishga qarshi zaruriy ehtiyotkorlik sifatida qaralishi zarur. Kategoriyalarni farqlash zarurati ayrim muammolarni tug’diradi, chunki matnni tushunish jarayoni vaqt jarayoni va fikrlash jarayoni hamda tizimli bilimning shakllanish jarayoni bilan bog’liq. Bu holatda bizning tushunchalarimiz “mazmun “ga aylanadi, qachonki, biz harakatga kelganimizda ular bizning faoliyatimiz amaliyotiga aylanadi. Bundan tashqari tushunish, fikrlash, bilim ta’limi kabi individual mentalitetga bog’liq holatlar bilan bir qatorda tushunayotgan sub’ektning ruhiy holati ham muhim o’rin tutadi va bu hol “kechinma”, “quvonch” yoki “qayg’u” shaklida sub’ekt tomonidan anglab etilgan yoki anglab etilmagan holatda ro’y beradi. Bu momentlarning bir vaqtda yuz berishi ularning o’xshashligini bildirmaydi hamda ularga tushunayotgan inson faoliyati tahlili davomida tegishli tushuncha va terminlar “o’zaro yopishtirilmasligi” kerak. Tushunish jarayoni masalaning mohiyatini to’la anglab etishga olib keladi, vaholanki, bu mohiyat tushunish orqali amalga oshadi. Shuning bilan bir qatorda

tushunchalarni egallash ham, ularni turli shakllarda ishlab chiqish ham tushunish jarayonining o’ziga teng emas. Mantiqan olib qaralganda “x (iks) ga teng bo’lmagan x ga olib keladi hamda x ga aylanmaydigan x ni tashkil qiladi” - tipidagi tushuncha qurilishi tushunish mohiyatini tasvirlashda eng muhim holat hisoblanadi. Bu hol matnni tushunishni tavsiflashda har doim ham hisobga olinavermaydi. Birinchidan, ba’zi hollarda tushunish jarayonini inkor qilgan holda tushunib etishga intiladilar, zotan ayrim mualliflarning fikriga ko’ra tushunish sub’ektda uning tushunib etganidek kelib chiqmaydi, aksincha, hissiyotdan tushunishgacha bosqichma-bosqich refleksdan ongli xulosaga qadar o’z-o’zidan yig’ilib boradi. Ikkinchidan, tushunish jarayonining tadqiqida matn interpretatsiyasining o’rnini alohida ta’kidlash lozimki, ko’pincha uni tushunish bilan almashtirib yuboradilar. Vaholanki, interpretatsiya refleksiyaning ongli tashkillashuvi sifatida muhim bo’lsa-da, matnni interpretatsiya qilishga tayyor bo’lmagan odam uni tushunmaydi, deyishga bizda asos yo’q. Bundan tashqari, ko’pchilik hollarda odamlar o’zlari tushunmaydigan matnlarni interpretatsiya qilishga intilayotganliklarini kuzatish ham mumkin. Boshqa bir holat “suhbat”, “xabar”, “kommunikatsiya”, “tushunish” kabi tushunchalarni aralashtirib yuborishda kuzatiladi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, “kommunikatsiya” “tushunish” tushunchasiga nisbatan juda ham keng, uni faqatgina axborot almashuv yoki axborotlar etkazilishiga tenglashtirish umuman noto’g’ri hol. Inson fikrlash tizimining aloqa kommunikatsiyasida aks etmagan momenti yo’q. Kommunikatsiya shakllari cheksiz: ikki insonning jonli dialogidan tortib, o’quvchining allaqachon hayotdan ko’z yumgan yozuvchi bilan asar orqali suhbati ham shu turkumga kiradi. Bularning hammasida tushunish muhim o’rin tutadi, toki, kommunikatsiyadagi mavjud yoki ehtimoldagi uzilishlar u orqali bartaraf qilinadi. Bu holatni hisobga olmaslik germenevtik sharoitlarni ajrata olmaslikka olib keladi, ya’ni shundoq ham tushunarli shaklda tushunishni (o’zidan va boshqalardan) talab qilish orqali yuzaga chiqadi. Matnni interpretatsiya qilish

jarayonida o’zining va boshqalarning imkoniyatlarini rejalashtirish hamda germenevtik sharoitdagi nihoyatda ko’p holatlar aynan mana shu ajratishning jiddiy tavsifi uchun materialni rejalashtirish orqali kelib chiqadi. Umuman har qanday holatda ham shuni nazarda tutish lozimki, inson bolalikdan kommunikatsiya daryosida cho’milar ekan, ko’p narsani tushunadi va ko’p holatda bunday tushunish o’z-o’zidan tabiiy holatda ro’y beradi (xuddi reflektiv hodisalar kabi), shuning uchun tushunish tabiiy bir holat sifatida qabul qilinadi. Aynan shu holat inson ruhida va tafakkurida yolqinni tashkil qiladi. YOlqin vositasida kommunikatsiyadagi uzilish joylarini aniqlanadi. Ular tushunishning tabiiy jarayonida germenevtik kuchlanish, ya’ni fikrlash faoliyatining alohida shakli sifatida amalga oshirilishi zarur. Tushunish holatining tabiiyligini ta’kidlagan holda bu jarayondagi yana bir nuqtani unutmaslik lozim. Bu – individning ijtimoiy imkoniyatlari yoki mentalitetini oshirib yuborish, ya’ni tushunishni individning ijtimoiy holati sifatida qabul qilish. Ayrim hollarda individning kallasida qandaydir “tushunish mexanizmi” bor va u talantli odamlarda mukammal ishlaydi, deb tasavvur qilinadi. Miya fikrlash jarayonining substrati ekanligiga shubha yo’q, biroq har qanday holatda ham tushunish yolg’iz psixologik imkoniyatlar bilan cheklanmaydi, uning ijtimoiy imkoniyatlari ham muhim. Ya’ni, individ tushunish jarayonini uning jamiyatdagi imkoniyatlari, ya’ni mentaliteti doirasida egallay oladi. “Men tushunishni xohlayman” psixofiziologik motivatsiya mo’ljalli refleksdan kelib chiqadi. Biroq hayotda o’z o’rnini topishga uringan inson uchun bu “men tushunishni xohlayman” shaklidagi qaror ijtimoiy zaruriyatga aylanadi, chunki “men odamlar orasida inson bo’lib yashashni xohlayman” shaklida talqin qilinadi. Tushunish bu-ikkita “men” ning kontakti emas. Jamiyatda ijtimoiy sharoitlargagina bog’langan “men” ning o’zi yo’q: “inson dunyodan alohida yashaydigan mavjudot emas”. Inson bu-insoniyat dunyosi, bu-jamiyat, davlat. Shu vaqtga qadar shunday mualliflar bo’lganki, ular badiiy matnlarni tushunishning umumiy qobiliyatlarini “qo’zg’atish jarayonining kuchi” yoki oliy nerv faoliyatini tiplashtirishning insonga xos usullari ta’siri ostida tavsiflashga intilganlar. Bu hol

individual qalbni emas, balki jamoa qalbining namoyon bo’lishi deb hisoblangan. Tushunish jarayonining murakkab dialektik holati shundan iboratki, jamoa tajribasi matnga murojaatda matn mazmunini o’zlashtirishning individual shakldagi kuchini o’zlashtirish demakdir. Individual shakldagi o’zlashtirish ham o’ziga xos ijtimoiy ahamiyatga ega, biroq tushunish texnikasining samarali usullari (germenevtik usullar tartibi) har bir inson tomonidan alohida tanlab olinadi. Shaxsiy reflektiv harakat orqali individ tushunish qirralarini qayd etadi – matn mazmunining shunday tomonlarini topadiki, ularning ayrimlari shaxsiy va ijtimoiy germenevtik holat uchun alohida ahamiyatga ega bo’ladi. (muallif nima demoqchi edi; yoki tushunilgan matndan men o’z faoliyatimga nima olib kirishim mumkin; kabi qirralarni anglab etish). Individual va ijtimoiy dialektikani tushunib etmaslik germenevtik holatga nafaqat zarar keltiradi, balki adabiy germenevtikaning o’zini fan sifatida mavjudligini ham inkor qiladi. Dialektikasiz germenevtikani tushunish haqidagi gaplar oddiy ko’chaning gapiga aylanib qoladi. Bunday ko’cha gaplarining asosida “har kim o’z bilganicha tushunadi”, degan fikr yotadiki, bu hol matnning ob’ektiv mazmuni bilan bog’lanmaydi, binobarin tushunuvchi sub’ekt ijtimoiy ahvoli taraqqiyotining serqirra (har tomonlama) ekanligini inkor qiladi. Shu o’rinda psixologik naturalizm ustunlik qiladi: “Odamlar tabiatan turlicha, shu sababli ular qancha bo’lsa, tushunish ham shuncha” shaklida fikr yuritiladi. Vaholanki, matnni ilmiy tushunib etish yoki tushuna olish, bu donolikka erishish demakdirki, bu fikr ikki ming yildan buyon o’z dolzarbligini yo’qotgan emas. Yoki, tushuna olish bu – shaxs darajasiga ko’tarila olish demakdir, ya’ni jamiyatda shaxslar, o’zaro bir-birini tushunadigan odamlar yashaydi. Matn orqali inson kommunikatsiyasini takomillashtirish - jamiyat a’zolarining fizik va intellektual imkoniyatlarini birlashtirish – jamiyatning eng muhim vazifasidir. Yuqorida keltirilganlarning barchasi nafaqat ishning mohiyatiga munosabatda tushunishni aniqlashga yordam beradi, balki adabiy

germenevtikaning statusini aniqlashga ham xizmat qiladi. Adabiy germenevtika badiiy matnni tushunish fani demakdir. Binobarin, tushunish faoliyati ham demakdir. Aynan shu o’rinda ta’kidlash lozimki, borliqning ishonchli tavsifini shakllantirish va uni yoritilishida tushunushning fikriy faoliyatida tushunish qator jarayonlar va faoliyatning boshqa kategoriyalari bilan aralashib ketadi. Biz bu o’rinda tushunishning o’zini nima va qanday hodisa ekanligi farqlab, aqliy faoliyat tizimining boshqa jarayonlaridan ajratib olishimiz kerak. Adabiy germenevtikaning taraqqiyot mezonlari Badiiy adabiyot olamida eng muhim muammolardan biri bu- tasvirlanayotgan voqea-hodisalarning ma’lum makon va zamonda shakllanishini belgilash muammosi. Vaholanki, bundanda muhimrog’i tasvirlangan voqeahodisaning ma’lum sikl va maydondagi geometrik progressini anglab etish. Biz quyida badiiy asarni san’at sifatida inson borlig’idagi abstrakt kuch va qudratini hamda bu kuch – qudratning inson tarbiyasi uchun naqadar ahamiyatli nuqtalarini belgilashga harakat qilamiz. Buning uchun tasavvurda aks etadigan voqeahodisalarning san’at namunasi sifatidagi o’zligini tushunib etishga intilamiz hamda buning barobarida ularning makon va zamondagi hissiy (sentimental) dunyosini tahlil qilamiz. Sentimentalizm badiiy adabiyot san’ati, aniqrog’i umuman san’at dunyosining borlig’i, chunki san’at borliqni faqatgina hissiyot, tasavvur bilan qabul qiladi, tasavvur bilan yaratadi, tasavvur bilan o’zgartiradi. Bas shunday ekan, san’at dunyosida inson tasavvur bilan yashaydi, tasavvurning negizi esa, hissiyot, borliqni hissiy anglab etishdir, bu holat esa– sentimentalizm. Shuningdek, tasavvurda makon va zamon kategoriyalarining ham umuman ahamiyati yo’q. CHunki ular buyuk ramziy, ilohiy tushunchalar bilan istifoda qilinadi. Ilohiylik esa, har qanday makon va zamondan tashqarida bo’ladi.

Mavzuni yoritishda ko’zda tutilgan eng muhim holat bu-inson tasavvurining mobil shakllarini yaratish. Vaholanki, germenevtika ham insonni tushunish uchun eng avvalo uning tasavvurini o’rganish, va uni yangilash, takomillashtirish, binobarin, har bir insondan uning borliq haqidagi tasavvurini yangilash orqali uning o’zini o’zgartirishga intiladi. Bizning vazifamiz har bir insonga o’zini o’zgartira olishi uchun imkoniyat yaratish. Hech qanday boylik insonning ichki dunyosidagi uning ruhiy boyligiga teng kela olmaydi. Toki inson o’z ichki dunyosida tasavvur orqali cheksiz makon va zamonda sayr qiladi. CHeksiz makon va zamonda hukm suradi. Biroq tasavvurning pozitiv yoki negativ bo’lishi uning mentaliteti bilan bog’liq. Mana shu erda insonga germenevtika yordamga keladi. CHunki tasavvurlar har xil ekan, xulq, inson tabiatining birligi haqida gap bo’lishi mumkin emas. Biz san’atda uning umuminsoniy qudrat orqali yorqin tasavvurlarni, insoniy nurlar bilan boyitish hamda keyinchalik mukammal tasavvurda paydo bo’lgan poetik fantaziyalarni bashariy ufqlarini butun insoniyatda birday yoritilishini ta’minlashga intilamiz. Metamorfoza, katarsis kabi holatlar umumbashariy kontekstda odamlarning nafaqat qiyofa birligi, balki dunyoqarash, tasavvur kabi ruhiy-psixologik jabhalarining birligini ta’minlay oladi. Biz faqat insonga ularni umumlashtirish va yangi dunyoqarashni shakllantirish uchun buyuk insonlarning hayotbaxsh tasavvurlarining ko’chma shakllarini ko’rsatishimiz va ularni boshqalarga o’rgatishimiz kerak. Universal insoniy tasavvurlar yaratishimiz kerak. Mana shu o’rinda insonning borligi va mavjudligidan dalolat beruvchi nutq vositalari unga yordamga keladi. Xususan, undov, chaqiruv orqali insonni buyuk ishlarga yo’llash yoki uning ichki dunyosiga turtki berish mumkin. Siz haqiqiy san’at namunasi bo’lgan asarlarni o’qiganingizda shuuringizda mana shunday undov va chaqiruvlarni his qilasiz, o’zingizni, borlig’ingizni va o’z dunyoingizni o’zgartirish vaqti kelganligini anglab etasiz. Dialoglarda inson psixologik kechinmalari to’qnashadi, qarama-qarshi fikrlarda haqiqat toblanadi, uning tovlanishi orqali rangorang qiyofalari so’zga

tushadi, javobsiz so’roqlar inson o’z ruhi bilan yuzma-yuz qolganda paydo bo’ladi. Xuddi shu paytda odam o’zidagi, o’z qiyofasi va mentalitetidagi bor haqiqatni tan oladi. Germenevtikaning vazifasi mana shu haqiqatni insonning o’ziga o’z ruhi orqali tushuntirish, unga tasavvurlar kechinmasi va tasavvurlar uyg’unligi orqali yangi dunyoni, u hali tushunib etmagan dunyoni kashf qilish, poetik fantaziya orqali borliqning cheksiz imkoniyatlaridan foydalanib o’z haqiqat sayyorasini yaratishga yordam berish hamda aynan shu orqali uning borlig’ini, mentalitetini tubdan o’zgartirishdan iborat, mana shu holat germenevtika, boshqa til bilan aytganda borliq va insonning muvofiqlashuvi deb aytiladi. Vaholanki, borliqning har qanday nuqtasi, yoki holati insonda eng avvalo tasavvurida paydo bo’ladi. Bizning vazifamiz buyuk idrok sohiblari buyuk ijodiyot sohiblari ekanligini nazarda tutgan holda ularning poetik dunyoqarash olamida yaratgan durdonalarini boshqalarga tasavvur orqali ko’chirishga yordam berish toki har qanday insonni tushunish, kashf qilish uning tasavvurini o’zlashtirish orqali yuz beradi. Badiiy asarni anglab etish, tushunish, o’rganish, tahlil va tarjima qilish barobarida inson o’z tafakkuri saviyasiga muvofiq turli usul, uslub va metodlarga tayanadi. Albatta, tarjimaning to’laqonli chiqishi jarayonida uni asarning barcha qirralarini shakllantirish orqali amalga oshirish zarurati bilan bog’liqligini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Men bu o’rinda badiiy asarni ruhiypsixologik nuqtai nazardan egallash, o’rganish va asarni to’laqonli hazm qilish borasida zarur bo’lgan ayrim momentlarga e’tibor qaratmoqchiman. Vaholanki, asarni so’zsiz, ovozsiz tushunish, his qilish, boshqa til bilan aytganda asarni ruhiypsixologik egallashning o’ziga xos imkoniyatlari ham bor. Faqatgina his qilingan holatni tasavvur orqali idrok etishning o’zi inson psixologik faoliyati mislsiz imkoniyatlarining in’ikosini yaratadi. Tasavvur, hissiyot, fahmlash, tuyg’u... bular – badiiy asarni borliqning umumparadoksal aksi sifatida to’laqonli tushunishning turli variantli bosqichlari bo’lib, ular har xil shakllarda psixofiziologik jarayonlar bilan amalga oshadi. Biz bu o’rinda umuman san’at yoki so’z san’ati namunasini borliq, jamiyat, inson

hamda uning mentalitetini ko’rsatuvchi san’at bilan bog’liq holda tushunish aspektlari haqida fikr yuritamiz. Bu holat yoki hodisani bir tomondan tushunish, ikkinchi tomondan esa, tarjima yoki talqin (interpretatsiya) deb ham atash mumkin. Zero, asar namunasini borliqning xususiy bir in’ikosi sifatida olib qarash borasida alohida individual inson psixologik mamlakatiga, uning xususiy borlig’i, dunyosiga duch kelar ekanmiz, uni tushunish, his qilish hamda atrofdagilarga tushuntirib sharhlab berish uchun avvalo uni o’zimiz tomonidan etarli o’zlashtirilishini ta’minlashimiz zarur. Bu esa, tushunish orqali yuz beradi. Vaholanki, tushunish jarayoni germenevtik metodning asosida yotadi. Germenevtik metod ildizlari antik madaniyat davriga borib taqaladi. Evropada bu fan m.a.3000 yilda paydo bo’lgan. Uning asl vazifasi o’zga tildagi fikrlarni tushuntirish-sharhlashga asoslangan edi. Germenevtika (yun. Hermeneutica // “hermeneno-tushuntiraman, izohlayman” dan olingan) fani XX asr o’rtalarida ekzegetika (yun. exegetike//exegomai dan olingan-sharhlash haqidagi ta’limot) ga o’rin bo’shatib bergan. Germenevtika ibtidosida (ko’p hollarda eskirgan, dastlabki ma’nolari turli o’zgarishga uchragan) matnlarning birlamchi ma’nolarini tiklashga qaratilgan ta’limot edi. Qadimiy matnlarning dastlabki ma’nolari davr o’tishi bilan o’zgarishlarga uchraydi yoki etarli darajada e’tibor berilmaganligi sababli ular shaklan shikastlanadi hamda to’laqonli o’qib o’rganish va tushunish imkoniyati yo’qoladi. Mana shunday mohiyati o’zgargan matnlarni tilning leksik-grammatik imkoniyatlari orqali tadqiqdan o’tkazib, dastlabki ma’nosini tiklashga qaratilgan fan germenevtika demakdir. XXI asr boshlarida bu fanga yangicha rakursdan qarashlar boshlandi. Germenevtik metodning asosida tushunish jarayoni yotar ekan, shu o’rinda tushunish jarayonining o’zi nima va u qanday yuz beradi, nimani va qanday tushunish kerak, degan savol tug’iladi. Vaholanki, germenevtika ulkan haqiqatni, shu qadar ulkanki, inson izmi va hattoki, farishta va payg’ambarlar izmidan ham yuqori bo’lgan ulkan haqiqatni tushunish jarayonini shakllantiradigan fan yoki metod. Borliqni o’rganish aslida falsafaning vazifasi. Falsafa borliqning yaratilish qonun-qoidalari tizimini yaratadi, tizimlashtiradi va izohlaydi. Germenevtika esa,

mana shu tizimning muttasilligini tushunishga yordam beradi. Vaholanki, borliq inson izmidan tashqarida ekan, undagi voqea-hodisalar ham inson izmida emas. Qolaversa, hatto jamiyatda ham hamma narsa inson xohish-istagi bilan yuz beravermaydi. Biz buni tushunish uchun germenevtik metod qoidalaridan foydalanamiz. Aynan shu holat uni ontologik fanlar qatoriga tenglashtiradi. Biroq germenevtika ontologik fan emas, u faqat metod xolos, biz yuqorida aytib o’tgan falsafiy muammoni echishning yo’llarini o’rganish va o’rgatishga qaratilgan metod. Shu kunga qadar germenevtikaga murojaat qilgan olimlar uni dastlab diniy falsafa doirasida paydo bo’lganligini va diniy asarlar tafsiriga qaratilganiligini qayta va qayta takrorlaydilar. Borliqning yaratilishida uning Ulug’ zot g’oyasidan paydo bo’lgan degan diniy qarash ustunligini e’tiborga olsak, bu erda hech qanday tushunmovchilik yoki ikki xil fikrlashga o’rin yo’q. Keyinchalik, germenevtika jamiyatning turli sohalarida turlicha qo’llanadigan bo’lib qoldi; xususan, diniy, huquqiy, ijtimoiy va san’at germenevtikasi kabi. Bizning tadqiqot mavzusi bo’lgan adabiy germenevtika san’at germenevtikasi doirasida o’rganiladi. Zotan, borliqni poetik (badiiy) qabul qilish xoh tosh, bo’yoq, sopol, yog’och yoki so’z orqali bo’lsin baribir san’at doirasiga kiradi. San’at borliqni psixologik qabul qilishda tasavvurga asoslanadi. Biz tasavvur doirasida nafaqat borliq va undagi muvozanatni, balki inson va tabiat ichki dunyosidagi muvozanatni shakllantirishni ham o’rganamiz. Germenevtika badiiy asarni o’rganishga metodik yondashuv doirasida bu jarayonning muttasil dinamikasini ta’minlaydi. Uning asosida badiiy asarni to’laqonli tushunish, uni egallash muammosi yotadi. Tushunish bir tomondan olib qaralganda intellektual hayot uchun hech qanday muammo tug’dirmaydigan hodisa, vaholanki, asarni tushunish, uning mundarijasini egallash til bilgan odam uchun hech qanday qiyinchilik tug’dirmaydigan jarayondek tuyuladi. Ammo bu shunchaki, yuzaki holat xolos. Aslida matnni, badiiy asarni tushunish, uni egallash, hazm qilish juda katta ruhiy-psixologik jarayonlar faoliyatini talab qiladi: chunki har bir inson o’zga bir

olam, uning o’ziga xos ichki dunyosi bor. Mana shu dunyo badiiy asardagi obrazli tushunchalar vositasi orqali oziqlanadi. Mavjud dunyo asardagi obrazli dunyo elementlari bilan boyitiladi. Shundoq ekan biz badiiy asar tahlilida faqatgina ijodkor mentaliteti bilan chegaralanib qolmasligimiz darkor, chunki obrazli tasavvur, obrazli dunyo badiiy asar yaratilgan va u o’qilishi lozim bo’lgan jamiyat a’zolarining ruhiy-psixologik tayyorgarligiga ham bog’liq. Biz butun boshli jamiyat mentaliteti haqida fikr yuritganimizda shuni nazarda tutamizki, unda faqat ijodkorninggina emas, balki ikkinchi bir odam, ya’ni o’quvchi-kitobxon mentaliteti ham muhim. Asar muallifi bilan o’quvchi o’rtasidagi fikrlash qobiliyati jarayonining o’zaro yaqin ruhiy-psixologik, ma’naviy-ma’rifiy uyg’unligi kongeniallik deb ataladi. Xuddi shu o’rinda o’quvchi- kitobxon mentaliteti shtrixlarini chizishda bizga germenevtika yordam beradi. Germenevtik metodda Shleyermaxer ikki aspektni ajratib ko’rsatgan: 1lingvistik aspekt, 2-psixologik aspekt. Bularning birinchisida asarning mundarijasini tashkil etgan so’zlarning grammatik, leksik-semantik imkoniyatlari asosida yaratilgan mazmun, mohiyat, voqea-hodisa, syujetning birlamchi mazmuni etakchi hisoblanadi. YA’ni so’zlarning lug’aviy-grammatik ma’nolariga tayaniladi hamda shular vositasida ma’lum bir voqea-hodisa in’ikosini yaratadi. Bu oddiy holat. Biz uchun muhimi esa, asar matnining mana shu birlamchi mazmuniga tayanilgan holda undan yangi turli mazmun va ma’no, syujetlar, boshqacha qilib aytganda yangi voqea-hodisalar dunyosini yaratish, fantaziya qilish imkoniyatini shakllantira olish muammosi. Bunday tahlil psixologik aspekt deb nomlanadi. Va binobarin, bunday tushunish ham bir qancha metod va usulga tayanadi: 1. Sillogizm, ya’ni voqea-hodisalar shakllanishini induktiv va deduktiv metodda o’rganish yoki butunning qismga, qismning butunga munosabatini shakllantirish; 2. Transformatsiya, ya’ni voqea-hodisalarni ruhiy-psixologik aspektda bir jarayonni ikkinchisiga ko’chirish, ya’ni rivoyat qilingan asar syujetini kitobxon tasavvurida turli sharoit va obrazlar ishtirokida turli mazmun, turli makon va zamonda shakllantirish.(Bu o’rinda butun adabiyot borliqni masal sifatida taqdim

qilishi bois badiiy asar rivoyat sifatida olib qaraladi, undagi makon, zamon va antroponomik chegaralar yo’qoladi hamda insonga ruhan borliqning yolg’iz kuzatuvchisi va yaratuvchisi statusiga chiqa olishi imkoniyatini yaratadi); 3. Tasavvur, illyuziya, ya’ni asardagi voqea-hodisalarni tasavvurda yaratish, ko’rish, shakllantirish, ya’ni badiiy asardagi konkret borliqni abstraktlashtirish imkoniyatidan foydalangan holda asar voqealar tizimini tasavvurga ko’chirish va uni o’z tasavvurida ichki dunyosiga aylantirish. Bu metodlarning birinchisida biz barcha asarlardagi katta yoki kichik voqealarning umumiy yoxud xususiy birligini tushunamiz. Har bir asardagi xususiy bir voqea-hodisa bir tomondan ulkan va cheksiz borliqning bir ko’rinishi bo’lsa, ikkinchi tomondan o’ziga xos bir dunyo. Ularning o’rni va ahamiyati eng avvalo o’zlari uchun muhim, chunki biz, ya’ni jamiyatning boshqa a’zolari ularning borligi va faoliyatini ko’pincha sezmay ham qolamiz. Asarni o’qish jarayonida o’quvchi uchun hayot, borliq, butun jamiyat faqat shu qahramonlarning atrofida mujassamlashganday bo’ladi. Bu borada kognitiv tilshunoslik ilmida ham ma’lum fikrlar ilgari surilgan: “Bilish metodlarini tanlashda birini ikkinchisiga (mas. induksiyani deduksiyaga) qarama qarshi qo’yish noto’g’ri. Binobarin, yaxlitlik va yakkalik (alohida bo’laklar) munosabatini olsak, bunda bilish jarayonining yo’nalishi faqatgina yaxlitdan yakkalikka (induktiv) yoki aksincha, yakkadan yaxlitga yo’naltirilsa, kutilgan natijaga erishish amri mahol. Faylasuflarning ta’biricha, induksiya va deduksiya tafakkur harakatining mustaqil shakllari bo’lishiga qaramasdan ular doimo jonli aloqada,”. Bu o’rinda taqdim qilingan bilish metodi borliqni ratsional o’zlashtirishga qaratilgan. Germenevtik tushunish esa, uni badiiy – sentimental tushunish kategoriyasi sifatida qabul qiladi. “Germenevtika bu – eng avvalo tushunish san’atining amalda qo’llanilishi demakdir... va bu o’rinda tuyg’uning alohida ahamiyatini ta’kidlash zarur” Bunday tushunishda badiiy obrazlar butun jamiyatni o’rab turgan muhitni boshqaradilar. Kitobxon uchun mutolaa jarayonida o’sha muhit ruhan yagona

jarayon bo’lib tuyuladi. Masalan, CHingiz Aytmatovdagi Jamila, Doniyor, “Choliqushi” dagi Feride, “Shaytanat” dagi Asadbek taqdiri o’sha asar doirasida etimon, hal qiluvchi ahamiyatga ega. Aslida esa, real hayotda, ularni o’rab turgan jamiyatda ularning hayoti sezilmasdan, tinch va osoyishta, ortiqcha shovqinsuronlarsiz kechadi. Biroq o’quvchi tasavvurida ular butun insoniyat taqdirida ulkan burilish yasayotgan siymolardek, butun jamiyat faoliyati ularning atrofida uyushgandek bo’lib ko’rinadi, ularning atrofidagi hayot ular uchun to’laqonli bo’lsa, butun jamiyat uchun umumiy hayotning bitta zanjiri, xolos. Biroq jamiyat va umuman borliqning o’zi mana shunday zanjirlardan iborat ekanligi ularning taqdiri to’g’risidagi syujetni umumbashariy hayotning ko’rinishi sifatida tasavvur qilishimiz uchun imkon beradi. Badiiy asar mazmuni va syujetini transformatsiya qilish jarayonida biz butunlay begona inson taqdirini asardan olib o’z taqdirimizga aylantiramiz, ya’ni ijodkor yaratgan obrazlar bilan bo’lib o’tayotgan voqea-hodisalar xuddi biz bilan, kitobxon bilan yuz berayotgandek, bo’lib ko’rinadi. Xuddi shu asosda biz asar syujetini o’z taqdirimizga transformatsiya qilamiz. Xuddi asar ichida, uning voqeahodisalari ichida yashayotgandek, tasavvur qilamiz o’zimizni. Bunday tasavvurni bizga ruhiy-psixologik transformatsiya taqdim qiladi. Bunda bir xil voqealar oddiylashtiriladi, boshqalari esa, globallashtiriladi. YUrakda jo’sh urayotgan his – tuyg’ular umumfazoviy global muammo bo’lib ko’rinadi, biz har bir ishimiz, har bir qilmishimiz uchun butun insoniyat oldida o’zimizni mas’ul sezamiz. Binobarin, jamiyatga zid ishlarni qilmaslikka intilamiz, o’zimizni ruhan ulkan taqdirga tayyorlaymiz. Har qanday azob-uqubatga, har qanday sinovga ruhan tayyorlanamiz, o’zimizda ulkan sabr-toqat, ulkan kuch va matonatni eng avvalo ruhimizda shakllantiramiz. Bunday transformatsiya o’quvchi-kitobxonda ijodiylikni yaratadi, takomillashtiradi, uni ruhan chiniqtiradi. Uning vositasida buyuk adabiy asarlar har bir inson tasavvurida yangi syujet holatida aks etadi. Asar qahramonlarining yuksak insoniy fazilatlarni tarannum etuvchi faoliyatlari o’quvchida mana shunday faoliyatga ruhiy ishtiyoqni uyg’otadi, uni ulkan hayotga munosib shaxs bo’lishga undaydi.

Transformatsiya talantli odamlar faoliyati va taqdiri uchun eng muhim hodisa bo’lib ko’rinadi. Zero, “Jo’shqin xayolot egalari hech qachon hech narsani xotirlab qololmaydilar. Ehtiroslar, ishtiyoqlar, ayniqsa, ushalmay qolgan yoki namoyon bo’lmagan orzular, tushlar, timsollar, qiliqlar, xavotirlar, uyat tuyg’usi, xullas, har bir odam o’z yolg’izligini nima bilan to’ldirsa, shularning hammasi san’atkor uchun uning ijodiy laboratoriyasi bo’lib xizmat qiladi”. Transformatsiya jarayoni alohida salohiyatga ega talantli odamlar tomonidan keng va mazmundor amalga oshiriladi., zero ijodkorlik aynan mana shunday jarayonni talab qiladi. “Gyote chinakam ijodkorda dunyoni bilish tug’ma va har gal uning oldiga qo’yilgan vazifalarni uddalamoq uchun unga shaxsiy tajribaning xojati yo’q, deyishga haqqi bor edi”. Tasavvur kategoriyasi germenevtik tushunishda ijodiy fantaziyaning bazisi bo’lib xizmat qiladi. Unda biz o’zimiz uchun har bir asar doirasida har bir qahramon va har bir hodisa borasida alohida tasavvur yoki tasavvurlar tizimini yaratamiz. Shu tizim orqali ularning ustidan hukm chiqaramiz, ularni o’z dunyomizning mulkiga aylantiramiz. Albatta, tasavvurning barkamolligi muammosi ijodkorning mentalitetiga chambarchas bog’liq. Uning YAratgan tomonidan berilgan alohida iste’dodi, talanti va qobiliyati binobarida badiiy-estetik dunyoqarashini shakllantirgan hayotiy tajribasi, insoniy fazilatlari ham muhim rol o’ynaydi. “Hayot ularning xarakterini shakllantirgan. Irodalarini, qalblarini, aqlzakovatlarini toblagan, o’pkalarini toza havoga to’ldirgan, aynishlariga, munkillab qolishlariga yo’l qo’ymagan, tajriba bilan boyitgan, odamlar haqida, olam to’g’risida bilim bergan. Avvalo inson bo’lmoq kerak, keyin san’atkor bo’lasan – bu fikrni ba’zilar baland ovozda baralla aytishgan, boshqalar esa, o’z hayotlaridan misollar keltirib, uni hech qanday shubha tug’dirmaydigan haqiqat ekanini tasdiqlash bilan cheklanishgan. Ma’lumki, Dikkens, Gamsun, Peymont, Konrad, Gorkiy hayotda xilma-xil mashaqqatlarni ko’rganlar, uning turfarang sinovlariga dosh berishga majbur bo’lganlar. Xo’sh, mana shu mashaqqatlar va sinovlar ularning ijodi uchun juda qimmatli material bergan emas, deb kim ayta

oladi? Uitmendan boshlab to bugunga qadar butun Amerika adabiyoti haddan tashqari g’ayrioddiy yo’llardan o’tib kelgan odamlar tomonidan yaratilgandir. Ular shaxsiy hayotlarida shunaqa ishlarni va sharoitlarni ko’rganlarki, bunaqasini boshqa mamlakatlardagi ko’pgina yozuvchilar hatto tushlarida ham ko’rgan emas. Ular o’z faoliyatlari bilan o’z asarlari uchun xomashyo barpo etishgan”. Bu o’rindagi yana bir muhim holat bu – fantaziya. Yuqori saviyada yaratilgan badiiy asarlar bizga fantaziya uchun material beradi. Shu sababli asar doirasida o’zimiz yaratgan dunyoda o’z fantaziyamiz ichida o’zimiz hukmronlik qilamiz, o’zimiz yaratamiz, o’zimiz yo’qqa chiqaramiz. Fantaziya faoliyati jarayonida kitobxon o’zini yuqori insoniy fazilatlar doirasida ko’rishga intiladi. Chunki uning nochor bo’lsa-da mavjud tajribasi shuni ko’rsatadiki, jamiyat e’tibori, jamiyat izzat-hurmati markazida aynan shunday odamlar turadi. Bunday ruhiy-psixologik jarayon insonni qalban, ruhan poklanishga olib keladi. Har qanday fantaziyaning bazasi tasavvur. Illyuziya-tasavvurni uyg’otish va shakllantirishdagi eng muhim holat bu – pafos. Pafossiz hech qanday san’at hech qanday poetika haqida gap bo’lishi mumkin emas. Chunki aynan pafos inson ruhini uyg’otadi, uning yaratuvchilik ishtiyoqini boshqaradi. Aynan pafos fantaziyadagi eng asosiy boshqaruvchi kuchdir. Adabiyotda ijodkorning shaxsi, kundalik hayotdagi axloqi, tarbiyaviy mentaliteti unchalik muhim emas, balki uning yaratuvchanlik talanti, iste’dodi muhim, chunki har bir ijodkor siyrati, qalbi, ichki dunyosining bir ko’rinishi uning asarlarida namoyon bo’ladi. Uning real borliqdagi yurish-turishi uning kimligini ko’rsatmaydi. Vaholanki odamlarning asl qiyofasi ularning niyatida aks etadi. Ulug’ bir alloma aytganidek, “til insoniyatga uning asl maqsadini yashirish uchun berilgan”, xolos. Asarda aks etgan alohida dunyo biz uchun ideal dunyoga aylanadi. Biz o’zimizni aynan o’sha dunyodagina baxtli his qilamiz. Biz mutolaa jarayonida ruhlanamiz, ilhomlanamiz va o’z-o’zimizdan buyuk ishlarga chog’lanamiz, zero bilamizki, “G’oyaning ulug’ qo’ng’irog’iga zang urish vaqti keldi.” Aynan shu holatni Aristotel katarsis deb atagan edi.

Vaholanki, hayot, dunyo, borliq o’tkinchi, undagi vaqtning parametrlarini ham hech kim belgilab bera olmagan. Shu bois biz san’atda faqatgina uning mavjudligi haqidagi o’z fantaziyalarimizni ijod qilamiz, xolos. Hayotning nimaligini, uning qandayligini faqat tasavvurda his qilamiz. Uning oldida o’z ojizligimizni o’zimiz yaratgan asarlarda aks ettiramiz: Est tolko mig, est tolko mig... Mejdu proshlimi budushem. Imenno on nazivaetsya jizn Ba’zi olimlarimiz lirik asarlar germenevtik tahlil uchun material bera olmaydi; germenevtika faqat yirik epik asarlarda borliq manzarasini yaratishga mo’ljallangan, shuning uchun lirik asarlardagi voqea yoki holat ko’lami bunday metod uchun asos bo’la olmaydi, degan fikr bildiradilar. Keyingi vaqtda germenevtika borasida yaratilgan asarlar bunday qarashlarning noto’g’riligini isbotladi. Har qanday germenevtika etuk tugallangan asarga tayanadi, bu aniq aksioma. Biroq lirik asarlarni tugallanmagan deyish muammosi munozarali va shubhali. Lirik asarlarning hajman kichik ekanligi ularni tugallanmagan asar deyishga asos bermaydi. San’at asari o’zi qalamga olgan mavzuni to’laqonli ochib berishi shart emas. U shuning uchun ham san’at asariki, unda voqea-hodisalarning umumiy mazmun – mantiqiga faqat ishora bilan, allegorik tarzda havola qilinadi. Vaholanki, san’at asari mazmun va mantiq bilan ta’minlanishi ham shart emas, chunki lirik asar oniy ruhiy-psixologik ekstazning mahsuli, undan qanday ma’nomazmun olish yoki uni qanday istifoda qilish har bir kishining o’z shaxsiy mentaliy atmosferasidagi holatiga bog’liq Biz bu o’rinda yuqoridagi sillogizm metodini yodga olishimiz lozim. Undagi induksiya va deduksiya bizning fantaziyamizga ilhom beradi, makon yaratadi. Lirik asar esa, bunday fantaziyaning shakllanishiga xamirturush vazifasini o’taydi. Aforizmga aylanib ketgan boqiy misralarning ulkan ma’nolar ummoni hech kimni befarq qoldirmaydi. Lirik asarlar-inson qalbining mitti kartinalari. Ularda shoir o’z qalb manzaralarini kichik, biroq nihoyatda yorqin rangli manzaralarda jilolantiradi. Har bir rang: u xoh takror, xoh original bo’lsin inson qalbining betakror bir shtrixini

chizishga yordam beradi. O’quvchi asar mutolaasi davomida yangi manzaralarni kashf etarkan hayratlanadi, ehtiros dunyosi ochiladi, borliqning yangi holatini qalban sezadi, tafakkur dunyosining yangi sarhadlariga chiqib olganini his qiladi. Xuddi shu holat unga yangi fantaziya uchun ilhom beradi. Bu o’rinda yuksak mahorat bilan yaratilgan Navoiy g’azallari, Umar Xayyom ruboiylari, Shekspir sonetlari, CHo’lpon she’rlarining tugallangan asar ekanligi hech kimda shubha tug’dirmasa kerak. Ularning har biri original qalb manzarasi ekanligi aniq va tan olingan holat. Tushunishni san’at sifatida qabul qilganimiz bois uni san’atning rang-barang va betakrorligi zamirida tushunishning ham paradigmatik manzarasi haqida gapirish o’rinli. Har bir inson o’z mentaliteti, o’z iste’dodi va yashab turgan muhitidan kelib chiqqan holda tegishli voqea-hodisani o’z holicha tushunadi. Uning biron bir sharoit yuzasidan tushunchasining noto’kisligi uning aybi emas, balki uning ibtidosida unga taqdir qilingan hayotning originalligi, ya’ni uning o’zini shunday yaratilganligi sababidandir. Biz hech qachon mushukdan yo’lbars yasay olmasligimiz qanchalik haqiqat bo’lsa, ikki xil sharoitdagi odamdan bir xil natija talab qila olmaymiz. Sog’lom raqobat muhitida eng avvalo shuni tushunib etish kerak. Biroq bu o’rinda korrupsiyani keltirib chiqaruvchi anarxiya istisno qilinadi. Har bir inson unga Alloh tomonidan taqdir qilingan hayotni yashab o’tadi. O’z taqdiri in’ikosi davomida inson faqatgina yaxshi xulq, odob va ezgu ishlar tufayli umr mazmunini o’z foydasiga hal qilishi mumkin. Bu borada din falsafasi beqiyos adabiyotlar xazinasini yaratgan. Ammo yana biz hali tushunib etmagan shunday holatlar borki, ular faqat yolg’iz YAratganning o’zigagina ayon. Turli taqdir jarayoni mobaynida ayrim insonlar o’zlari bilmagan holda borliqning yangi ranglarini kashf qiladilar, bu kashfiyotni his qilganlarida o’zlarini geniy deb o’ylaydilar va o’zlarini ulkan hayotga chog’laydilar. Biroq tan olishimiz kerak, har bir inson faqat taqdir qilingan hayotni yashaydi. Biz uning zimmasiga o’z tasavvurimiz, o’zimizga taqdir qilingan vazifalarni yuklab qo’yishga haqqimiz yo’q. Aksar hollarda jamiyatning turli jabhalarida odamlar o’rtasidagi

kelishmovchilik mana shunday oddiy haqiqatni tushunmaslik oqibatida kelib chiqadi. Har bir inson tirik sayyora: uning o’z haqiqati, o’z zamini, o’rmonlari, daryo va ko’l, dengizlari bor. Uning o’ziga xos xarakteri, nimalarga qodirligini, biz undan kutishimiz mumkin bo’lgan vazifani tayinlash borasida aynan shu holni nazardan chetda qoldirmasligimiz kerak. Tasavvur qiling: bir-birini mukammal tushunadigan odamlar jamiyatida hayotning qanday to’kis bo’lishi mumkinligini?! Badiiy adabiyotda biz bu holatni ancha murakkab ruhiy-psixologik manzarada ko’ramiz. Bizga taqdim qilingan badiiy asar namunasi bu – alohida o’z dunyoqarashiga ega bo’lgan iste’dod sohibining bizga g’oyibdan olib kelgan dunyosi. Biz bu dunyoni o’z holicha qabul qilishga majburmiz. U dunyo bizga qorong’u, biz ijodkor kashfiyotini o’z tushunchalarimiz o’lchovida o’lchashga haqqimiz yo’q. Taqdim qilingan badiiy asar namunasi bizning mentalitetimiz, ruhiy-psixologik tayyorgarligimiz, sodda til bilan aytganda es-hush, aqlzakovatimiz doirasida bizning ruhimizda aks etadi hamda ruhan tarjima qilinadi. Badiiy asarning so’zsiz tarjimasi deganda biz aynan shu holatni nazarda tutamiz. Badiiy asar tahlili, talqini va tarjimasida asarning hamma qirralarini mukammal o’rgangan holda amalga olshirish zarur ekan, uni san’at namunasi sifatidagi vazifasini ko’zda tutgan holda inson psixologik dunyosining bir qismiga aylantirishning o’zi ham bir san’at. Badiiy matnni tushunish va aqliy faoliyat tizimi jarayonlari Tushunish jarayoni natijasida bilim shakllanishini hisobga olgan holda yana ta’kidlash lozimki, tushunish bilim emas . Tushunish va bilim ikki alohida holat emas, balki bir butunlikdan iborat. Bu boradagi xatolar asosan ularni o’zaro qiyoslash orqali paydo bo’ladi, shundan kelib chiqqan holda “San’at asari bilish ob’ekti” tipidagi mavzularga alohida e’tibor paydo bo’ladi. Bunday mavzular, umuman, germenevtikadan ayri holda yotadi, chunki ularni shakllantirishda ko’p

hollarda germenevtik kirish yozishni unutadilar. Bunday kirish shuning uchun zarurki, bilish, ayniqsa, badiiy bilish, tushunishning darajasi va tushunish jarayonining xarakteridan kelib chiqadi. Bilish bilan tushunish xuddi egallash bilan o’zlashtirish o’zaro farqlanganday farqlanadi, bundan tashqari bilish xotirada saqlashga asoslanadi. Bilim miya faoliyati orqali harakatni qisqartirgan holda harakatdagi narsani aks ettiradi, tushunish esa, aksincha, harakatdagi ob’ektning barcha tomonlarini qamrab oladi. Shuning bilan bir qatorda xotirada saqlanayotgan bilim tushunishga ta’sir o’tkazadi, uning gorizontlarini kengaytiradi. Tushunish fikrlash emas . Qaerdaki tushunish bilan chegaralanish imkoniyati bo’lsa, u erda fikrlash shart emas. Matn bilan ishlashda inson uchun germenevtik sharoitlar behisob, biroq fikrlash (qaerdaki ideal ob’ekt akslantirish vositasi bo’lganda) kam. Agar kommunikatsiyada uzilish yuz bermasa, tushunish engil ko’chadi, biroq fikrlash bu-azobli ijodiyotdir (ayniqsa, matn bilan “suhbat” jarayonida). Shuning uchun individual inson matn retsipienti sifatida nazariy jihatdan kam fikrlaydi, ko’proq tushunadi. Fikrlash xuddi bilim kabi tushunishdan kelib chiqadi, keyin o’zaro faoliyatga kirishadi. Inson fikrlash faoliyatining har qanday shakli uchun tushunish fundamental jarayon hisoblanadi. Ko’pchilik holatlarda odamlar fikri tushunish orqali yaraladi, ayrim hollarda tushunish fikrlash orqali paydo bo’ladi. Shu sababli tushunilgan matnni talqin (interpretatsiya) qilish imkoniyati mavjud va kengroq, shuningdek, interpretatsiya orqali tushunmaslikni bartaraf qilish mumkin: inson tushunishdan interpretatsiyaga qarab keladi, undan esa, yanada yaxshiroq tushunishga qarab boradi. Keyingi jarayonlar interpretatsiyani takomillashtirishga xizmat qiladi, keyin yanada mukammal tushunishga va hokazo. Bir narsaning mohiyati boshqa narsaning mohiyatiga aylanadiki, bu hol matnni tushunishda qo’llanganda tushunish darajasini chuqurlashtiradi. Tushunish va fikrlash birligi bu-tushunish va shakliy xulosalar birligi emas. Tushunish nafaqat ratsional jarayon, balki u hissiy-ratsional jarayon ham hisoblanadi. Ixtiyor, istak sensor soha, uning tezlashuvi emotsiya – kechinmalar faoliyatining qaydiki, bu komponentlar qaydisiz hech qanday

tushunish yuz bermaydi. Vaholanki, tushunish tushunchalarni hosil qilish imkoniyati, xolos. Aslida esa, tushunmaslik borliqni o’zlashtirishning nonazariy shakli demakdir. Intuitsiyada tushunishning ko’plab bosqichlari paradoksal holatlar yaratadi. Ularni bartaraf qilish maqsadida alohida old bilim (idealistik fenomologiya) yoki intuitiv talantga urg’u beriladi. Tushunish ong emas. Ong tushunishdan farqli ravishda borliqni aks ettirish, taxmin qilish, boshqarish va munosabatlarni shakllantirish bilan farqlanadi. Ong bu-anglab etilgan borliq, ya’ni “men” ning “men emas”ga munosabati. Boshqa til bilan aytganda ob’ektiv borliqning sub’ektiv obrazi, ya’ni psixik aksning oliy shakli sifatidagi ideal. Ongni tushunib etishning o’zi uni ong bilan bir xil hodisa emasligini ko’rsatadi. Binobarin, matnda aks etgan mazmunning o’zlashtirilishi ongni o’zlashtirish shaklida aks etadi. Tushunish bu ong emas ekan, ya’ni ongning bir shakldan ikkinchisiga o’tishi emas ekan, xalq tilidagi “men tushundim”, “men angladim” shaklidagi birliklarning teng ma’noda ishlatilishi ilmiy terminologiyada bir ekvivalent sifatida qo’llanmaydi. Mohiyatan olib qaralganda germenevtik sharoitni bozordagi baho talashish bilan qiyoslanishi mumkin: savdogarlar va xaridorlar baholash mexanizmini anglab etmaydi, biroq hammasi sharoitni tushunadi. Tushunish anglab etilgan holat ekanligi aniq, zotan refleksiya tanlangan interpretatsiyaning xarakterini egallab oladi. Biroq bu refleksiya va tushunish o’zaro munosabatlarining bir shakli, xolos. Ko’plab holatlarda esa, tushunish nafaqat ongga teng bo’la olmaydi, balki unga muhtoj ham bo’ladi. Bizning ongimiz xotira hajmi shu darajada torki, u hatto bir dona uzun gapni ham yaxshi qamrab ololmaydi. Vaholanki, shu narsani tushunish esa, ancha oson kechadi. Tushunib etish jarayonida ma’noni takomillashtirish shu tartibda kechadiki, aytaylik kitobxon uchun 41-betdagi voqealar mundarijasi uning 1-40 – betlardagi matn mundarijasidan xabardor bo’lganligi uchun tushunarli hisoblanadi. Biroq, bu degani, asarning shu qismdagi barcha ma’nosi anglab etildi, degani emas. Tushunish bularning hammasidan yuqori va ulkan hodisa bo’lib, bu jarayon insoniylikning YAratgan tomonidan berilgan buyuk mo’’jizasi. Aynan tushunish,

insoning ruhiy borlig’ini Alloh yaratgan borliq bilan muvofiqlashuvining in’ikosini yaratadiki, biz aynan shu holat orqali borliqni his qilamiz, tushunamiz, uni o’rganamiz, yangisini topamiz, yo’g’ini yaratamiz. Adabiy germenevtikaning boshqa fanlar orasidagi o’rni Adabiy germenevtikaning predmeti aniq bo’lganidan keyin u boshqa hodisalardan ajratib olinadi va uning ilmiy fan sifatida o’rni va ahamiyati aniqlanadi. Bu fanning ahamiyati muhim: uning predmeti – matnni tushunib etish - ijtimoiy hayotda, shaxsiy hayotda, ta’limni tashkil qilishda jarayonida muhim rol o’ynaydi. Matnni tushunish jarayoni keng shakllangan, biroq kam o’rganilgan, chunki hammaga ma’lum hodisa sifatida bu fanning ilmiy qirralari ishlanmagan, o’zlashtirilmaganki, uning tegishli muammolari ayrimlar tomonidan e’tiborga olinmaydi, yoki boshqalari unga butunlay o’zga muammolarni tiqishtirishga intiladilar va uchinchi guruhdagilar esa, bunday muammolarni yo’qqa chiqarishga harakat qiladi. Shuning bilan bir qatorda matnni tushunish – germenevtikaning predmeti sifatida borliqni matn orqali o’zlashtirishni ham tashkillashtiradiki, bu hol xulosa chiqarish, dunyoqarashlarni shakllantirish, sharoitni baholash, insonga o’z harakatlarini tavsiflash, bilim va munosabatlarni ishlab chiqish, kommunikatsiyaning barcha turlari – bola bilan muloqotdan tortib to madaniyat vositalarini nashr orqali etkazib berishgacha bo’lgan jarayonlarni qamrab oladi hamda ular orqali aks etadi. Germenevtika predmeti XX asrning 80-yillarida alohida ahamiyat kasb eta boshladi, zero ilmiy-texnika taraqqiyoti inson sub’ekti rolining ortishiga olib keldi. Buning natijasida ommaviy axborot vositalarida etkazilayotgan ma’ruza matnlarida aks etgan g’oyaviy kurashning minglab insonlar tomonidan tushunish yoki tushunmaslik orqali ijtimoiy-siyosiy hayotga ta’siri bu holatga omil bo’ldi. Ilmiy-texnika inqilobi davrida tushunmaslik muammosi keng ahamiyat kasb etdi: tushunish kerak bo’lgan material hajmi ortdi, binobarin matnning tushunish zarur

bo’lgan qirralari ko’paydi. Bunday sharoitning noma’lum, qorong’i tomonlari ham ochila bordi: ko’plab odamlar o’zlari uchun kerak bo’lgan tushunish yo’llarini tuta boshladilar, ya’ni tushunishda ijtimoiy garmoniya, tolerantlik tamoyillarini buzish hollari kuchaydi. Eng oddiy misol sifatida: “sen madaniy matnni bunday tushunasan, men esa yo’q, ammo men o’z ishimni zo’r bilaman” tipidagi mulohazalarni qayd qilish holatlari kuchaydi. Ma’lumki, madaniyat asarlarini tushuna bilmaslik har qanday odamning o’z ishida salbiy ta’sir ko’rsatadi, avvalo texnika, savdo, maishiy xizmat sohalarida. CHunki bu sohalarda ko’plab odamlar bilan kommunikatsiyaga kirishish ularda kasb talabi. Kommunikativ faoliyatda sharoit refleksiyasi, ovozli va yozma nutqning turli tuman shakllarda aks etgan asar namunalarini bilish bunday kasb egalarining imkoniyatlarini oshiradi. Shu bois adabiy germenevtikaning oxirgi maqsadi insoniyatga turli germenevtik sharoitda kommunikatsiyaga yordam berish – “til topishuv” yo’llarini o’rgatishdan iborat. Bu jumlaga nutqiy yoki boshqa tipdagi madaniyat yodgorliklarini retsepsiyasida “qalb manzaralarini o’qish” va boshqa odamlarning kommunikativ faoliyatini tushunish hamda insonni inson tomonidan tushuna olmaslikni bartaraf qilishdan iborat kommunikativ qirralarni mujassam qilsak, uning ahamiyati benazir ekanligi ma’lum bo’ladi. Germenevtik faoliyatning pedagogik qirralari insonni kommunikativ refleksiyaga o’rgatishga qaratiladi, ya’ni germenevtik sharoitning ob’ektiv tomonlarini anglab etish (“U nimani etkazmoqchi”), shuningdek, sharoitning sub’ektiv tomoniga ham munosabatni shakllantirishi zarurligini ta’kidlaydi (“Men buni bilamanmi, agar bilsam, qay darajada bilaman”). Bunday holat natijasida germenevtik tadqiqotda belgilash lozimki, refleksiya qanday kechadi, qanday qilib tushunish matnni to’g’ri, ob’ektiv talqin qilishga olib keladi, qanday qilib etkazilgan xabarning ob’ektiv va sub’ektiv (masalan, “Ahmad zo’r” degan gapning o’z va ko’chma ma’nosi yoki gapiruvchining unga munosabati) qirralarini birlashtirish imkoniyatlari ko’rib chiqiladi. Matnni tushunib etishda mana shu tomonni birlashtira olish – chegaralarni birlashtira olish tushunish optimumlarining variantlari zaruriy namunalarini yaratish kerak bo’ladi.

Adabiy germenevtikaning bosh maqsadi mana shu sharoitni hammaga o’rgatishdan iborat. Bu talabning ahamiyatini baholash mushkul, chunki “inson har qanday holatda ham matn bilan bevosita ish olib boradi, binobarin, real ob’ekt unga yoki oddiy, yoki tor ixtisoslikda berilgan”. Inson faoliyatining eng ko’zga ko’ringan tomonlaridan biri matnni tushuna olish va matnni yaratish imkoniyatlari bo’lib, bu matn o’zga inson ichki dunyosini ochishga qaratilgan bo’ladi. Shu sababli matn nafaqat borliqning aksi, balki uning qismi hamdirki, bu, ayniqsa, ijtimoiy dolzarbligi bilan farqlanadi. Qachonki, til harakatdagi ong sifatida talqin qilinganda langue emas (ya’ni til munosabatlari sistemasi sifatida), balki langage – butun nutq faoliyati, boshqa til bilan aytganda, nutqni ishlab chiqarish va uni asarda qo’llash faoliyati nazarda tutiladi. YA’ni verbal (tanlab olingan) matnlar: aks holati til sistemasiga (langue), yoki tovushlar, so’zlarning qo’shilishi aktlariga (parole) emas, balkibu tizim qoidalariga muvofiq faqat nutq ishlab chiqarishgainson faoliyatining kommunikatsiyaga yo’naltirilgan maqsadli va ongli faoliyatiga aytiladi. Aynan matnda, til sistemasida emas, inson sub’ekti moddiylashadi. Qachonki, “til-sub’ektivlikning ob’ektivatori”, deb aytganlarida hamda buni etimologik jihatdan isbotlashga uringanlarida uning isbotini doimo qadimgi matnlarga olib borib taqaydilar. Langue va langage orasidagi farqni ajrata bilmaslik turli noto’g’ri nazariyalarni paydo bo’lishiga olib keladi. Xususan, inson borliqni ob’ektiv aks ettira olmaydi, chunki ong bu-til sistemasi. Shu sababli, matnlarni ob’ektiv tushunish imkoniyati yo’q. Bu o’rinda matn tushunchasining o’zini keng va tor ma’nolarini hisobga olgan holda shakllantirib olish zarurati tug’iladi. Har qanday matn adabiy germenevtika uchun ahamiyatli, binobarin adabiy germenevtika fan sifatida faqat ajratib olingan matnlar bilan shug’ullanadi. “Matn” so’zining eng keng tafsili shundan kelib chiqadiki, matn moddiy predmet bo’lib, uning genezisida inson sub’ektiv faoliyati ishtirok etgan holat, inson maqsadli faoliyatining mahsuloti sifatida qabul qilinadi. Tor ma’noda esa, matn-ishlab chiqarilgan nutq.

Keng ma’noda matn yaratish jarayoni o’zi ishlab chiqargan mahsulotda qotib qolgan sub’ekt sifatida olib qaraladi. Uning g’oyaviy, aniqrog’i badiiy mahsulotga aylanishida yuqoridagi narsalik belgilari ruhan talqin qilinadi. Shunday qilib, badiiy matn sub’ektivlikning ruhiy narsalikka o’tishi sifatida baholanadi. Bu tizimda ongning real narsalikka aylanishi inson sub’ektiv faoliyatining mahsuloti sifatidagi holat tarzida kuzatiladi. Matn talqinining bunday usullari uni tushunish jarayonida madaniyat namunalarini butunicha tushunish, egallashga, o’zlashtirishga olib keladi. YOki uning xilma xil namunalarini (xususan, musavvirlik, me’morlik, badiiy matnni) ayricha holda tushunishni alohida-alohida qabul qilish holatini ko’zda tutadi. Bu hol adabiy germenevtikani madaniy germenevtikaning bir ko’rinishiga aylantirib qo’yadi. Ikkinchi xil munosabatda narsalik refleksiyaning natijasi sifatida qaraladi. Bunday holatda barcha germenevtik faoliyat ongning birlamchiligiga asoslanadi. Badiiy matnning haqiqiy mazmuni yoki mohiyati sub’ektiv reallik in’ikosi ekanligi haqidagi ta’rif banday holatda butun borliqqa nisbatan qo’llanadi. Germenevtik tadqiqotning bunday usuli falsafada Edmund Gusserl (1859-1938) g’oyalariga asoslanadi. Bunday qarashning eng muhim xatosi ayrim shaxsning hayot haqiqati haqidagi kuzatishlarini universallashtirishdan iborat. Bu hol bir xususiy xulosani ommaniki qilib ko’rsatishda namoyon bo’ladi. Gusserlning o’zi ta’kidlaganidek, bunday kuzatishlarda inson ichki dunyosi tasvirlangan badiiy matnda ruhiy kechinmalar moddiylashtirilgan bo’ladi. Keyinchalik bu metod Gusserlni “dunyo-inson hissiyotlarining moddiylashgan shakli” degan fikrga olib keldi. Gusserlning keyingi izdoshlari bu metodikani rivojlantirib, shunday xulosaga keldilarki, madaniyat yodgorliklari, xususan, badiiy matnlarni faqatgina idealistik nuqtai nazardan o’rganish mumkin. Shunday qilib badiiy matn yaratilishi va o’rganilishida zehn, uquv, farosatning “mutloq ustunligi” o’rnatildi. Dunyoni anglashning reflektiv asoslari inkor qilindi. Germenevtik faoliyatda matn fenomonologiyasi alohida metod sifatida faqat idealistik nuqtai nazardangina qo’llanishi mumkin. Binobarin, matn fenomonologiyasi real sharoitni inkor qiladi. Gusserl va uning tarafdorlari fikriga

ko’ra hissiyot yoki ong taraqqiyoti real sharoitdan ayri holda yuz berishi mumkin. Bu hol tarixda ma’lum muhitdan istisnoli holatda buyuk talantlarning paydo bo’lishi bilan ham izohlanadi. Shuning bilan bir qatorda ma’lum holatlarda badiiy asarning matn imkoniyatlari individ yashab turgan real muhitga ham bog’liq. Hattoki, real matn qirralari insonni o’rab turgan muhitga nisbatan refleksiya tarzida ham shakllanadiki, ma’lum bir matn materialini real muhitdan kelib chiqqan holda korrelyasiya qilishga qaratilgan bo’ladi. Umuman olganda matn fenomonologiyasi metod sifatida muallif ongida matn yaratilishining bir usuli sifatida olib qaralmog’i lozim. Adabiy germenevtikada matn tugallangan (nihoyasiga etgan) material sifatida olib qaraladi va aynan shu xususiyati uni adabiyotshunoslik, adabiy tanqiddan ajratib o’rganilishi uchun asos bo’ladi. Adabiy tanqid ma’lum bir asarning milliy madaniyat taraqqiyotida tutgan o’rnini o’rganadi. Shuning uchun adabiy germenevtikada, matnni tushunish jarayoniga asoslangan holatda matndagi uzilishlarni o’rganish yoki to’ldirish zarurati tug’iladi. Har bir uzilish muallif niyati, maqsadining birligini ta’minlaydi, shuning bilan bir qatorda asar g’oyaviy mazmunini ko’tarishda yordam beradigan fragment hisoblanadi. Hammaga ma’lumki, adabiyotshunoslik ham, adabiy germenevtika ham, lingvistika ham tushunish jarayonining turli tomonlarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Adabiyotshunoslik tushunishning epifenomenlarini ijtimoiy holat sifatida olib qaraydi. Germenevtika esa, tushunish jarayoni va uni optimallashtirish holatlarini tahlil qilsa, lingvistika matnni tushunishni tashkil qiladigan fragmentlarning shakl xususiyatlarini o’rganadi. Shu sababli adabiyotshunoslikning tadqiqot metodi matn “parcha” sini o’rganishni talab qiladi. Bunday parcha roman janridagi asardan kichik bo’lmasligi kerak. Lingvistika metodikasi esa, mana “parcha” dagi badiiy-tasviriy vositalarning tabiatini ochib berishga qaratilgan bo’ladi. Germenevtika uchun butun borliq matndan iborat, shuningdek, borliqdagi har bir ob’ekt va sub’ekt ham erkin va yaxlit matnni tashkil qiladi. Modomiki, har bir

holat o’ziga xos tugal shakl va mazmunga ega ekan, demak u matn. Matnning bunday tavsifi uni universallashtiradi. Sillogizmda induksiya va deduksiya butun va qismlarni o’rganganidek, germenevtika matnning dinamik va statik holatlarini uning o’z qismlaridan kelib chiqib, ratsional va psixologik parametrlarda o’rganadi. Germenevtika bilan shug’ullanuvchi filolog uchun adabiyotshunoslik va lingvistika imkoniyatlari noma’lum emas. Biroq u butun boshli matn bilan emas, balki uning parchasi bilan ishlaydi, uning g’oyaviy-mazmuniy birligini tashkil qiladigan parcha, epizodlari bilan shug’ullanadi. Bunda ma’no komponentlarining aloqasi va insonning o’rtacha mnemik (xotira) imkoniyatlariga muvofiq olingan parchadagi voqealar tizimi o’qilayotgan materialda boshdan oxiriga qadar voqealar tizimini yodda saqlashga mo’ljallangan bo’ladiki, inson mana shu yodda saqlangan parcha orqali ma’lum germenevtik talqinga erisha olishi darkor. Filologik fanlar orasida germenevtika adabiyotshunoslik va lingvistika orasidagi joyni egallaydi. Agarda bu uch fan bo’yicha tadqiqot ishlarida alohida shug’ullanish mumkin bo’lsa-yu, biroq nazariy tadqiqotlarda muvaffaqiyatga erishishning optimal yo’llari topilmasa, unda tushunishning amaliy, pedagogik yoyilishini ta’minlash borasida faqatgina bu uch fanning ilmiy-amaliy imkoniyatlarini birlashtirgandagina natijaga erishish mumkin bo’ladi. Bu uch filologik fan bo’limlari o’ziga xos axborot jarayonlarini yaratadiki, ularda sub’ektiv reallik matn vositalari bilan etkaziladi, biroq matnda aks etgan intellektning turli qirralarini ochib berish orqali amalga oshiriladi. Xususan, germenevtika yoki adabiyotshunoslik emas, balki aynan adabiy tanqid matn doirasida badiiy to’qima, fantaziyaning darajasini aniqlab beradi. Biroq ulardagi fikr – g’oyaning korrelyasiyasi aniq, real inson o’y-fikrlari, ruhiy kechinmalari bilan beriladi. Lingvistika bunday vositalarni til inventari sifatida qabul qiladi. Lingvistik tadqiqotda epizodda badiiy tasviriy vositalarning asar g’oyasini ochib beruvchi qurol sifatidagi ahamiyati uni qiziqtirmaydi. Xususan, lingvist yozadiki, “Navoiy” romanida Oybek ruhiy holat in’ikosini ochib berish

uchun holat fe’llari, ravish, ravishdosh, otlarning turli kelishiklarda qo’llangan shakllari, sifat, hol hamda o’xshatish yuklamalari va hokazolardan foydalanadi. Bunday aniq, ravshan ma’lumot o’quvchiga konkret matn mazmunini tushunishga yordam bermaydi. Vaholanki, adabiyotshunosning “Alisher Navoiy ijodiy merosi XV asr ensiklopediyasi” degan fikri kabi tushunarsiz bo’lib qoladi. CHunki o’quvchi bu frazadagi mazmunni tushuna olishi uchun Navoiy asarlarining matn mazmunini egallagan bo’lishi darkor. Adabiyotshunoslik ham, germenevtika ham, tilshunoslik ham matnni tushunishga mo’ljallangan fanlardir. Biroq bu tushunish ularning hammasini o’zaro uyushuvi asosida to’laqonli bo’lishi mumkin. Bundan tashqari germenevtikaning boshqa turlari ham mavjudligini hisobga olish zarur. Ular bevosita adabiy matnni tushunishga asoslanmagan bo’lsa-da, ularning tushunish borasidagi metodi va texnikasi bilan hisoblashish zarur bo’ladi. Bularning birinchisi semiotik germenevtika – tushunishning barcha jarayonlarini insonning reflektiv qobiliyatini abstraklashtirgan holda belgi shakllarini dekodirovat qilishga intiladi. Ikkinchisi san’at turlari germenevtikasi – adabiy germenevtikadan tushunish uchun tanlangan materialning xarakteri nuqtai nazaridan farqlanadi. Uchinchidan istoriografik germenevtika - tarixiy hujjatlar va guvohnomalarni o’rganishga qaratilgan. Unda ma’lum yoki noma’lum mualliflarning asarlarida aks etgan nutq shakllari tadqiq qilinadi. Asosiy e’tibor bu erda muallif sub’ektiga qaratiladi. To’rtinchidan yuridik germenevtika – og’zaki yoki yozma nutqdagi atayin yashirib qo’yilgan ma’noni aniqlash usullarini topish bilan shug’ullanadi. Beshinchidan falsafiy germenevtika – universal ontologiya va universal metodologiya vazifasini bajarishga intiladi. So’nggisi adabiy germenevtikaga eng kam dohil bo’lgan fan bo’lib, ko’plab hollarda uning tarafdorlari matn tahlilini ontologik xususiyatlari bilan izohlashga harakat qiladilar. Binobarin ularda tanlangan matnlar faqatgina g’oyaviy maqsadlardagina o’rganiladi. YA’ni “tilni tushunish” ularningcha “dunyoni tushunish” usuli bilan avtomatik ravishda almashib ketadi. Bu soha tadqiqotchilarining faolligi bunday tahlilga “metod” sifatida Freydning

psixoanalizini jalb qilganda yanada ortib ketadi, qachonki, inson sub’ektini individning o’ziga noma’lum turli manfur ishtiyoq va istaklar uyasiga aylantirib qo’yilganda. (mas. Habermas 1973). Ko’rinib turganidek, hozirgi filologik va nofilologik fanlar orasida germenevtika o’ziga xos o’ringa ega, shuningdek, o’z tadqiqot manbai va metodikasiga ega. Bu fan fanning hozirgi holati tasodifiy holat emas, chunki adabiy germenevtika bir necha asrdan buyon muvaffaqiyali faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Adabiy germenevtika tarixidan Qadimda faqat adabiy germenevtika bor edi, xolos, biroq uning natijalari eng qadim zamonlardanoq amaliy tilshunoslik va matnshunoslik taraqqiyotiga xizmat qila boshladi. Manuning sanskritda yozilgan qonunlaridayoq so’roq qilinayotgan odam ko’rsatmalarining paralingvistik belgilarini baholashda haqqoniylik kategoriyalari belgilanadi. Evropa va Sharq antik adabiy an’analarida doimiy takrorlanadigan umumiy holat shundan iboratki, asarning ifoda vositalari nutqda aks etgan holda sub’ektiv shaxsning ichki dunyosiga yo’l ochadi, chunki insonning ruhi uning so’zida, nutqida namoyon bo’ladi. Qator xalqlar paremiologiyasi bizga maqollar orqali buni tasdiqlash imkonini beradi. Suqrot, Goratsiy, Platonlar ham o’z asarlarida insonni nutqiga qarab baholanishini aytib o’tganlar. Hermeniya termini birinchi marta Esxil va Platon tomonidan qo’llangan. Germenevt deb tushunishga yordam beradigan yoki tushunish hunarini o’rgatadigan odamni aytishgan. Ta’kidlanishicha, “germenevt” so’zi Germes – Olimp xudolarining elchisi va ularning buyruqlarini ta’bir va talqin qiluvchi xudo nomidan kelib chiqqan. Bu borada antik germenevtlarning sharhi ham bor. “Qalb harakatlari” va nutqning ifoda vositalarining aloqadorligi haqidagi fikr hamda “ichki tajriba bayoni” imkoniyatlarini “oliy materiya”ga o’tkazishni falsafiy mashqlarga aylantirish xususida neoplatonchilarning fikrlari mavjud. Bu hol falsafiy germenevtikada verbal matnlarda “ichki ko’rishning nurlanishi” metodini

yaratishga olib keldi. Sub’ektiv reallik xristianlikda “tafakkur shakli” sifatida qabul qilindi. Tushunilgan mazmunning etakchi komponenti deb ongning umuman taqdimot imkoniyati degan fikrlarga asoslanildi. Ongdan tashqari psixik qabul mazmundan ham yuqori holat deb baholandiki, bular anglangan refleksiya orqali o’zlashtirilgan yoki hatto ratsional talqinning anglanilgan refleksiyaga bo’ysungan shakli deb hisoblangan. Tabiiyki, bir necha asrdan so’ng xristianlik ommaviylashgan davrda musiqiy matnlarga alohida e’tibor qaratildi, chunki musiqiy matn to’g’ridan to’g’ri nominativ belgilardan holi matn sifatida verbal matndan engilroq mazmunning irratsionalistik shaklini tashkil qilishga yordam beradi (erdagi hayotdan voz kechish, mistik mazmun, diniy ekstaz). Tushunish jarayonida doimo nonazariy intiutiv birlamchilik bor bo’lib, u diskursiv birlamchilik bilan dialektik birlikda bo’ladi. Antik germenevtikaga nisbatan o’rta asrlarda tushunilgan materialning – rasm, musiqa, badiiy asar sintezining tan olinishi bir qadam olg’a bosish edi. Shu sababli diniy manbalarda ritorik va germenevtik qarashlar chuqurlashdi. Notiq Prokopiy (gazlik) kartinalarni “badan a’zolari orqali qalb manzaralarini o’qish” tamoyili asosida tahlil qilgan. Filostrat Kichik (Vizantiya) qayd qiladiki, she’riyat va musavvirlik “ko’rinmas narsalarni ko’rnadigan” qilish imkoniyatiga ega. Antik davrda ma’no va uni ifodalovchi vositalarning birligi haqidagi tasavvurlar xritianlikda mazmunning mutloq ustunligi haqidagi ishonch bilan almashtirildi. Xristianlik allomalarining biri bo’lgan Grigoriy Nisekiy ta’kidlaydiki, san’at asarida kartinaning turli ranglarini yoki matnning “so’z bo’yoqlarini” emas, balki “g’oyasini ko’rish” kerak. Germenevtikaning his qilingan shakllar orqali mazmunni egallash shaklidan voz kechish, ma’noni “to’g’ridan to’g’ri ko’rish” oldidagi quvonch, ma’no va matn shakllarining muvofiqligi tahlilidan tiyilish- interpretatsiya (talqin)dagi sub’ektivlik manba sifatida talqin qilish holati haligacha saqlanib kelmoqda. Grigoriy Bibliyaning turli erkin talqinlarini yaratdi. Bu borada ayrim badiiy obrazlarni ma’lum bir voqeahodisalarning izohlash vaqtida foydalandiki, ularni o’ylab topish cherkov bid’atlarini istisno qilish va muallif sub’ektivizmining uyushgan ijodini tashkil

qilar edi. Grigoriy davridan boshlab xristianlik germenevtik faoliyatda g’aroyib ravishda matndan olingan barcha g’oyalar va matnga kiritilgan mantiqning mutloq o’zgarmasligi haqidagi tasavvurlar ustuvorlik qila boshladi. “Muqaddas germenevtika” bir yarim mng yil davomida savodli odamlarni ilmiy matnlarni talqin qilishda, shuningdek, og’zaki va yozma nutq asarlarini tushunish texnikasini shakllantirishda chalg’itib keldi. Shu sababli filologiya va madaniyat taraqqiyoti uchun XVII-XIX asrlar oralig’ida yaratilgan F. Volfning (Fr/ A/ Wolf, 1979-1824) “Vorlesugen uber die Enzyklopedie der Altertumswissenschaft” nomli kitobi muhim rol o’ynadi. Volfning asar asosiga qo’ygan “boshqaning fikrini u o’zi qanday tushunsa, shunday tushunish kerak” shaklidagi mantiqi dialektikadan uzoq bo’lsa-da, har holda uning bu asari ilmiy kitoblarni talqin qilishda ijobiy rol o’ynadi. A. Bekning ilmiy tadqiqotlarida adabiy germenevtika va filologiyaning vazifasi “inson ruhi orqali yaratilganni bilish, ya’ni anglanganni bilish” deb hisoblandi. Bu erda “individual talqin” nutqda aks etgan sub’ektivlikka yo’naltirildi. Volf va Beklarning yo’nalishlari hozirgi filologiyada ham qo’llanmoqda. Bu yo’nalishning kamchiligi – ratsional interpretatsiyaning ustuvorligini tan olish, binobarin, tushunishni etarli baholay olmaslik, “yagona talqin”ga qat’iy ishonch, germenevtik sharoitda ongdan tashqari tushunish jarayonini (his qilishni) inkor qilish, germenevtik metodikada uzoq vaqt yangi g’oyalarning mavjud emasligidan iborat. Unda matn xuddi ma’lumot sifatida qabul qilinadi, o’zgarayotgan ijtimoiy muhitning qismi sifatida emas. Filolog-interpretator “haqiqatni eng oxirida biladi” degan g’oyaga ishonch yaratuvchi –ijodkorning “haqiqiy qalb manzaralari” haqida bilishi zarur, degan tushuncha germenevtikani sub’ektivizmga yanada yaqinroq olib keladi. So’nggi fikrlarga turtki beradiganholalardan yana birikeyingi vaqtlarda filologlar orasida tarqalgan pozitivistik metodologiya bo’lib, unda tushunishni tabiiy fanlarning modellashtirish uchsullari orqali o’rganish mumkin degan fikrlar. Bunda pozitivistlarning fikricha tushunish “materiya”, “ong”, “jismlashtirish” kabi tushunchalarga muhtoj emas.

Bu xil nazariyalar fan metodologiyasiga singar ekan antipozitivistik germenevtikani pozitizmdan avvalroq keng ommaga singib ketishi uchun imkon yaratdi. Xususan, F. Shleyermaxer (1768-1834), ob’ektiv – idealistik germenevtika asoschisi tushunishni xuddi “fikrlayotgan ruhning o’z-o’zini topishi”, ya’ni “bir ruhning boshqasi bilan uchrashuvi” yoki “ikki ruh birlashuvi” ning matnda materiallashgan ong sifatida olinishi sifatida talqin qiladi germenevtikani. Germenevtik maktabning yana bir namoyandasi Ast yozganidek, “hammasi yagona ruhdan tarqaydi va yana yagona ruhga birlashadi”. Ob’ektiv idealistik germenevtikaning bu iborasi ijtimoiy hodisa sifatida tushunish haqidagi tasavvurni afsonalashtirar ekan, hali tushuncha va “tushunish”, “ong” (ruh) termin siftida umuman qo’llanmagan pozitiv germenevtikaning tadqiqot usuliga tamomila qarshi chiqadi. Bilimning shakllanishi pozitivizmda “gapirish” termni bilan yuritilgan, gapirish tabiiy va ijtimoiy bilimlar in’ikosi uchun bir qo’llangan. Kategorial va umumiy tushunchalarning ishlab chiqarilmaganligi adabiy, falsafiy va boshqa turdagi germenevtikaning taraqqiyotiga to’sqinlik qildi. Germenevtikaning yangilanishi uning taraqqiyotidagi ma’lum bir muddatda bilim shakllanishi borasidagi ob’ektiv-idealistik qarashlar taraqqiyotiga munosabat sifatida shakllandi. Gapirishning tabiiy – ilmiy metodlarini absolyutlashtirishga yo’l qo’ymaslik borasida qoidalar ilgari surildi. O’xshashliklarni asossiz mutloqlashtirish tabiiy - ilmiy va ijtimoiy bilimlarda ularni asossiz ravishda qarama-qarshi qo’yish bilan almashtirildiki, bu dialektikani tan olishni istamagan idealistik maktablarning to’qnashuvidvan kutiladigan hol edi. Shuning bilan bir qatorda nazariy pozitsiyalarning bunday to’qnashuvi germenevtika taraqqiyotiga xizmat qildi. Biroq qarama qarshi tomonlar baribir germenevtik sharoitning tiplashtirish kriteriyalarini ishlab chiqish borasida tabiiy xulosalarga kela olmadilar. Har ikki germenevtik maktab tarafdorlariga xos bo’lgan holat ularning o’z yo’nalishlarini universallashtirishga intilish, ya’ni hamma uchun va har qanday holatda qo’llashga intilishdan iborat edi. Bu hol ularga matn mazmunini ham, bu mazmunni o’zlashtirish sharoitini ham, o’zaro ob’ektiv va sub’ektiv

munosabatlarda shakllanadigan germenevtik sharoitni ham, boshqa matnlarda aks etadigan faqat insonga xos kategoriyalarni ishlab chiqishda ham yangi holatlarni sezish imkoniyatini bermadi. Y. Drayzen tomonidan XIX asr o’rtalarida birinchi marta “izohlamoq” va “tushunish” terminlari qarama-qarshi qo’yildi. Bu borada “gapirish” termini tabiiy fanlarga nisbatan, ikkinchisi esa, gumanitar fanlarga nisbatan qo’llanildi. Xuddi shu shaklda “his qilish” (empatiya) talqin etildi. Shunga muvofiq nazariy g’oyalar V. Diltey tomonidan ilgari surildi va sintezlashtirildi. U o’zining qator tadqiqotlvridv shunday fikrni shakllantirdiki, “ruh haqida fan” da tushunish kechinmaga teng deb olindi, shu sababli germenevtika “tushunish psixologiyasi”, ya’ni kechinmalarni tavsiflash metodi deb e’lon qilindi. Kechinmalar ifodada jo bo’lganligi sababli, germenevtik tushunish o’ayotga intuitiv singishni amalga oshiradi, deb qayd qilindi. Shu o’rinda Diltey e’tiboridan chetda qolmagan bir holat shuki, inson uchun o’z shaxsiy va begona kechinmalarni tushunish bir xil narsa emas., shu sababli turli germenevtik metodlar taklif qilingan, xususan, introspeksiya va empatiya. Bu metodlarni mustahkam byuirlashtirgan holat shuki, tushunisho’ “men sendagi men” shaklidan qabul qilishdan iboratki, unga ko’ra “ruh faqat u yaratgannigina tushunadi” shaklidagi holatdan iborat. YUb’ektiv dunyo “kechinmalarning bir qismi” deb e’lon qilindi, tushunish esa, borliqning o’zlashtirilishigina deb emas. Hayotning ifodasi deb ta’riflandi. Bu kabi yo’nalishlar gernmmenevtikada chuqur umumnazariy xatoliklarga asoslangan bo’lsa-da, ya’ni ular hali afsonaviy xayolot darajasida bo’lsa hamularda ma’lum darajada ratsional asos bor edi. Birinchidan, matn “sub’ektivlikning yozma fiksatsiyasi” deb qabul qilindi. Bu ta’rif ma’lum germenevtik sharoitlarda badiiy matnlarga nisbatan qo’llash uchun to’g’ri keladi. V. Diltey bu ta’rifni tarixiy tadqiqotlvar metodologiyasi asosiga olgan holda universallashtirdi, biroq lirik adabiyot bo’yicha tadqiqotlarda bu nazariy fikrlar nihoyatda kuchli samara berdi. Ikkinchidan, adabiy germenevtika uchun xos holat shuki, turli shakllardagi matnlar bo’yicha tushunish orqali individual bilishning shakllanishi turlicha kechadi. Agar

men er gravitatsiyasi haqidagi matnni tushunmasam ham baribir gravitatsiya menga ta’sir qilaveradi.; agar men Navoiyning “Hayrat ul abror” dostonining matnini tuo’shunmasam, uning matnining hoyaviy-badiiy mazmuni menga zarur ta’sir o’tkazolmaydi. Agar har ikkala matnni tushunsam, ya’ni natijada bilimimni oshirsam, bu bilim har ikki holatda turlcha bo’ladi. Birinchi matn muallifi uni shunday tuzganki, unga ko’ra mening fikrlash jarayonim matn mazmuniga nisbitangina qo’llanadi. Ikkinchi matn muallifi matnni faqat bo’lajak bilimning qismini dasturlovchi mazmun sifatidagina tuzgan emas, balki menga tanish bo’lgan fikrlar dasturi asnosida tuzgan. Navoiy asari matnining mutolaasi jarayonida o’quvchida jonli ravishda hissiyot, holat va munosabat uyg’onadi, ularning reflekslashgan munosabati o’quvchi shaxsiga ongga ta’sir qilmagan holda ko’chadi hamda faqatgina reflektiv tajribani o’xshash natijasi sifatida shakllanadi. “Kechinma” termini qayd etilgandavrdan e’tiboran germenevtik tajribada matn orqali nurlantiilganongsiz yoki yarm ongsiz tajriba refleksiyaning his etilgan, holat va munosabatlari uchun qo’llana boshlandi. Binobarin, matn interpretatsiyasida kechinmalar ongli ravishda reflekslashadi hamda matn haqidagi bilimning belgisiga aylanadi. Ular turli lisoniy vositalar orqali yoki so’z bilan aniq va batafsil ifodalanishi mumkin., ya’ni xuddi ma’noli kechinmalar singari. Ma’lumki, kechinmaning “intuitivligi” uning ommalashtirilishning yagona usuli emas: badiiy matn interpretatsiyasi izohning bir turi, shuning bilan bir qatorda u xuddi ximik yoki fizik faoliyat kabi filologik faoliyatning zaruratidir. Ilmiy matn retsipientda (qabul qiluvchida) belgili kechinmalarni tug’dirishi mumkinki, ular ongli yoki ongsiz ravishda reflekslashadi. “Izohlangadigan” va “tushuniladigan” fanlar o’rtasidagi farqni absolyutlashtirish xatodir. Biroq aynan shu xato qarash mualliflari germenevtik sharoitdan kelib chiqqan holda tushunish jarayonlarini tasniflagsh uchun asos yaratdilar, vaholanki, ularning o’zlari bu tasnifni amalga oshirmadilar, chunki bunday tasnif tushunish muammosida metafizik universalizatsiya ususlingi barbod qilar edi.

Ko’rinib turganidek, adabiy germenevtikaning butun tarixi idealistik metafizik qarashlar ta’sirida o’tdi. Matn interpretatsiyasi metodikasi uchun xos bo’lgan topilmalar idealistik dunyoqarash tamoyillari sifatida mutloqlashtirildi. Madaniyatning faqat bir mahsuloti, voqelikning faqatgina bir in’ikosi va o’zlashtirish usuli bo’lgan verbal matnlar universal ontologiya qurish uchun murojaat qilinadigan so’nggi manzilga aylantirildi. Butun dunyoni matn sifatida (hatto belgi sifatida) qarash usuli idealizmda hozirga qadar davom etmoqda. Bu hol adabiy germenevtikaning statusi bilan muvofiqlasha olmaydi, chunki individual ichki dunyo mahsulotini butun insoniyat va hattoki butun borliq uchun tatbiq qilish, uni universallashtirish ob’ektiv borliqning matnda aks etgan yangi ranglarini aniqlashga qarshilik qiladi. Binobarin, tushunishning ob’ektivligi hamda undan kelib chiqadigan bilimning ob’ektivligi insoniyat jamiyatining voqeligida o’z aksini topadi. Insonning ijtimoiy holati tushunish jarayonida ulkan mavqega ega, vaholanki, aynan individual va ijtimoiy mentalitet insonning dunyoqarashini belgilaydi. Mentalitet, dunyoqarash va boshqa ijtimoiy holatlar matn retsipienti va talqinchining ijtimoiy pozitsiyasida birlashadilar. Alohida ta’kidlash lozimki, borliqni his qilishdagi nazariy tushunchalar dunyoni badiiy o’zlashtirishdan tubdan farq qiladi. Ayni vaqtda shunga e’tibor qaratiladiki, tushunishni tashkillashtirishda ilmiylik va badiiylik birlashadi hamda ular yagona badiiy birlikka aylanadi. Zamonaviy germenevtikada tushunishning ob’ektivligi haqida gapirilmaydi, biroq uning nisbiyligi ta’kidlanadi. Nisbiylikning absolyutlashtirilishi tushunish sharoitining ko’pbosqichliligi bilan bog’liq. Bu holatning kelib chiqishiga solgan holatlar tor fikrlovchi odamlarning “har kim o’zicha tushunadi” yoki “begona ko’ngilni bilishning imkoni yo’q” qabilidagi tushunchasidan kelib chiqadi. Hattoki, diniy falsafa uchun an’anaviy xarakterda bo’lgan “abadiy ruh” tushunchasi tarafdorlari germenevtik usulda pessimizmga asos bo’la oladi, agarda “begona ruh” bo’lsa-da uni hech kim o’z badanida his qilgan emas. Inson (retsipient) kechinmalarining ma’lum dasturini shakllanish texnikasi Gusserl tomonidan “fenomenologik reduksiya” deb atalgan. Gusserlning termini ham, uning interpretatsiyasi ham sirli, tushunarsiz xarakterga ega. Xususan,

“fenomonologik reduksiya” ni amalga oshirish uchun “voqelikni qavs ichiga olish” kerak hamda “shunday voqeliqda yashash kerak” ki, toki “” u shu dunyoni yaratsin Va hokazo, undan tashqari bunga retsipientning sub’ektiv holati ham ta’sir qiladi. Retsipientning sub’ektiv holatidagi o’ziga xoslik olingan matn bilan dasturlanadi. Madaniyat namunalari matnlarining tahriri jarayonida bu hol nihoyatda keng qo’llanadi. Xususan, tegishli rolni bajarayotgan aktyor (agar u talantli va o’z kasbiga (roliga) nihoyatda berilgan bo’lsa) atrofdagi real tashqi muhitdan ajralib qoladi hamda matnda aks etgan dunyoda yashab yuradi. Navoiyning yoshligiga oid rivoyatlar va esdaliklarda Farididdin Attor “Mantiq ut tayr” asari mutolaasi ta’sirida yosh Alisherning kuchli hissiyot girdobida yashaganligi haqida ma’lumotlar bunga yaqqol misol bo’la oladi. Bunday ruhiy qorong’ilik asarni o’zlashtiruvchida chuqur psixologik holtalr natijachsida paydo bo’ladi. Unda o’quvchi uchun kitob bilan hayot orasidagi farq yo’qoladi. U ruhan va qalban asar voqealari girdobida yashaydi., o’zini yuz berayotgan hodisalarning jonli ishtirokchisi sifatida his qiladi. Eng muhimi voqealar rivojini o’zgartirishga, kimnidir qutqarishga, kimnidir esa jinoyatdan qaytarishga intiladi. Ko’plab germenevtik sharoitlarda asarni qabul qilishning bunday shakli retsipientning amaldag badiiylikni mavhumlashtirishi orqali sodir bo’ladi. Bunday “ramka” texnikasi o’tmish tajribaning reaktivatsiyasi natijasidir. E. Gusserlning o’limidan keyin ham uning asrlari va qarashlari keng tarqalgan holda idealistik fenomonologiya mualliflik hamkorligining yagona usuli sifatida hukm surib kelmoqdaki, u sub’ektiv reallikni tadqiq qilish borasida ancha jadallab ketgan. Badiiy asar matni, matnda aks etgan g’oyaning milliy-ma’naviy qirralarini o’rganish jarayonida biz eng avvalo badiiy g’oya ijodi, badiiy kashfiyot qirralarini aniqlash masalasiga duch kelamiz. Badiiy kashfiyot, umuman kashfiyot sohasida eng avvalo shuni nazarda tutish lozimki, inson ongi, zakovati, buyuk haqiqat nurlarini yolqin asosida tushunadi Biroq u sha haqiqatga eltuvchi, nur turli y u l bilan namoyon b u ladi. Xususan, materialistlar fikriga k u ra ijod k u p yillik mehnat va tajribalar hosili. Uning

zamirida insonning asrlar osha yig’ilgan aqliy mehnati samarasi yotadi. Bu hol xuddi uzoqdagi ulkan va yorug’ sayyoraning mavjudligi va yorug’ligini biz faqat uning sochib turgan nurlari miqdorini aniqlash orqali erishamiz. Binobarin, yangi kashfiyot yoxud yangi g’oya ham mana shu minglab assotsiatsiyalarning s u nggi nuqtasi b u lib yaraladi. Idealistlar aksincha , u sha nur sochayotgan yulduz nurlarga nisbatan birlamchi ekanligini isbotlashga intiladilar. Shu holatga munosabat ijodning samarasi va jarayon urtasidagi farqni yaratadi. Samara muhimligi uning ommaviyligi, jarayonning esa xususiyligi bilan bog’liq. Idealist, aniqrog’i, romantikni yorug’ yulduzga eltuvchi yul qiziqtirmaydi. U balki yulduzga etib borishni ham uylamas. Uni faqat usha yulduzning mavjudligi qiziqtiradi, xolos. Va aynan shu mavjudlikka qiziqish uning hayoti mazmuniga aylanadi. Bizni qiziqtiradigan narsa esa, faqatgina shu yulduzning mavjudligigina emas, balki uning mavjudligi haqidagi tasavvur. Uning, ya’ni yulduzning qandayligi materialist, realist insonni qiziqtiradi. Idealist romantikni esa burch, joziba qandaydir buyuklikka, sirlilikka intilish nuqtai nazaridan qiziqtiradi. Ayrim odamlar bir umr sirli holatlar izlaydilar. Uni hayotining mazmuniga aylantiradilar. Mana shu izlanish jarayonida, unga intilish jarayonida uzlari ham ruhan poklanib, sayqallanib boradilar. Bunday yorug’ ideal yulduz ularga inson shaklida namoyon b u lishi ham mumkin. Bunga hayotida bir marta uchrashgan insonning kimligini bilmay turib sevib qoladigan inson misoliga yoshlarni yoki O’. Umarbekovning «Qiyomat qarz» asaridagi chol obrazini namuna qilib keltirish mumkin. YUqoridagi holatlar badiiy kashfiyot y u lidagi izlanishlarning turli qirralari har xilligini k u rsatar ekan, manzilning, maqsadning esa bittaligini tasdiqlaydi. Biroq bu manzilga eng yaqin va tug’ri yulni ijodiy yolqin egasigina topa oladi. Germenevtik tahlil va badiiy asar yolqini Badiiy asar germenevtikasi, badiiy katarsis, asar tili va umuman badiiy adabiyot poetikasi tahlili hamda matn germenevtikasini shakllantirish jarayonida

tadqiqotchi tomonidan unutiladigan eng muhim hodisa bu – yolqin. Yolqin matn mazmunini tushunib etish, tushunilgan mazmun orqali badiiy tafakkur vositasida shu’lalantiriladigan fikriy in’ikosdirki, aynan u orqali insoniyat jamiyatining erishgan barcha yutuqlari ongda nihoyatda qisqa soniyalarda yangi kashfiyot, yangi tafakkur dolg’alarini yaratadi. Yolqin asar moddiy qobig’i – so’zlarning bosh yoki birlamchi ma’nosiga bo’ysunmagan, ijod namunasining umumiy mazmunini turli shakllarda talqin qilish orqali erishiladigan germenevtik hodisa. Asar mazmuni yolqini turlicha qarashlar natijasi bo’lgani bois ko’p hollarda u adabiy - falsafiy oqimlar bilan birlashadi. Ya’ni, yolqin adabiy - falsafiy oqim quroli sifatida ijodiy metod, ijodkor uslubi orqali asarning umumiy mantiq - ma’nosi, g’oyasi zamiriga singdiriladi. Realistlar aniq, kundalik hayot muammolari haqida gapirsa, romantiklar orzu, xayol, tasavvur bilan tushuntiradi real manzaralarni. Ular reallikni badiiy tafakkurda tasavvurga ko’chirib, uni qayta ishlovdan o’tkazib o’quvchiga taqdim qiladi. Asar tili har ikki holatda ham umumiy lug’aviy qatlam doirasida qolishi mumkin. Biroq shoir, ijodkor bir xil lisoniy materialdan shunday matn yaratadiki, unda so’zlar o’z ma’nolarida kelganda ham ularning ma’no qirralari butunlay boshqa - boshqa yolqinni tashkil qiladi. Bu hol ichki, botiniy til, hissiyot bilan tushunib etiladi. Insonning milliy, individual, ilmiy mentaliteti shu vaqtda bosh o’ringa ko’tariladi, asar g’oyasini to’g’ri tushunishda etakchi rol o’ynaydi. Aynan shu hol badiiy adabiyot namunasining turli talqinlariga sabab bo’ladi. Individual ijod namunasi individual munosabatni ham talab qiladi. Germenevtika, ya’ni badiiy asar matniga individual munosabat badiiy asar namunasini tushunishning variantliligi, ko’p pog’onaliligi demakdir, biroq har qanday holatda ham haqiqatning ob’ektivligini saqlab qolgan holatda. Demak, bu hol, ya’ni variantlik asar g’oyasini tushunish, his qilish, anglash, o’zlashtirish asosida yotgan yolqinni ham variantli bo’lishini talab qiladi. Yolqinning shakllanishida badiiy kashfiyot, ijodiylik muhim rol o’ynaydi.

Badiiy kashfiyot, umuman kashfiyot sohasida eng avvalo shuni nazarda tutish lozimki, inson ongi, zakovati, buyuk haqiqat nurlarini yolqin asosida tushunar ekan, usha haqiqatga eltuvchi nur turli yul bilan namoyon b u ladi. Xususan, materialistlar fikriga kura ijod k u p yillik mehnat va tajribalar orqali hosil bo’ladi, uning zamirida insonning asrlar osha yig’ilgan aqliy mehnati samarasi yotadi. Bu hol xuddi uzoqdagi ulkan va yorug’ sayyoraning mavjudligi va yorug’ligini biz faqat uning sochib turgan nurlari miqdorini aniqlash orqaligina tushunib etganimiz kabi. Binobarin, yangi kashfiyot yoxud yangi g’oya ham mana shu minglab assotsiatsiyalarning sunggi nuqtasi b u lib yaraladi. Idealistlar aksincha , usha nur sochayotgan yulduz nurlarga nisbatan birlamchi ekanligini isbotlashga intiladilar. Shu holatga munosabat ijodning samarasi va jarayon urtasidagi farqni yaratadi. Samara muhimligi uning ommaviyligi, jarayonning esa xususiyligi bilan bog’liq. Idealist, aniqrog’i, romantikni yorug’ yulduzga eltuvchi y u l qiziqtirmaydi. U balki yulduzga etib borishni ham uylamas. Uni faqat usha yulduzning mavjudligi qiziqtiradi xolos. Va aynan shu mavjudlikka intilish uning hayoti mazmuniga aylanadi. Romantizmda bizni qiziqtiradigan narsa esa, faqatgina shu yulduzning mavjudligi emas, balki uning mavjudligi haqidagi tasavvur. Uning, ya’ni yulduzning qandayligi materialist, realist insonni qiziqtiradi. Idealist romantikni esa burch, joziba qandaydir buyuklikka, sirlilikka intilish nuqtai nazaridan qiziqtiradi. Bunday yorug’, ideal yulduz ularga transformatsiya orqali inson shaklida namoyon bulishi ham mumkin. YUqoridagi holatlar badiiy kashfiyot yulidagi izlanishlarning turli qirralari har xilligini kursatar ekan, manzilning, maqsadning esa bittaligini tasdiqlaydi. Biroq bu manzilga eng yaqin va tug’ri yulni ijodiy yolqin egasigina topa oladi. Asar matnini hazm qilgan, o’zlashtirgan holda badiiy tafakkurning germenevtik fantaziyasini yarata olish o’quvchidan ma’lum tayyorgarlikni talab qiladi. Yolqin ulkan masofadagi shu’la sochib turgan yorug’ yulduzni, ulkan kashfiyotni bir zabt bilan qamrab oluvchi ilohiy nur. Yolqin etapma-etap yul

bosmaydi, aksincha, bir vaqtda barcha etaplarni bosib u tadi. O’sha uzoqdagi yorug’ yulduz va unga eltuvchi masofa lahzalik operatsiyalar natijasiga aylanadi. Uning zamirida olam jarayonlarining moddiyligi, tajriba va kunikmalar natijasi ekanligi, yana millionlab materialistik g’oyalarni isbotlovchi psixologik jarayonlar soniyalarning juda mayda ulushlarida sodir b u ladi. Aynan shu jarayonlar tezligi hamma insonlarda ham bir xil kechmaydi. Shu hol insonlarni asosan ikki katta lagerga – talantli va odmi insonlarga ajratadi. Talantli odamlar mana shunday ilohiy tezlik jarayoni sohiblari hisoblanadi. Bunday odamlarni intragenlar guruhiga ham kiritish mumkin. Intragenlar ichki his-tuyg’ular bilan yashaydigan odamlar. Maqsad va his-tuyg’ularini ichki monolog orqali bildiradi , uz orzularini yashiradi. Talant kupincha yosh avlod, yosh inson faoliyatida namoyon buladi, bu vaqtda tajriba, uquv, bilim, zehn, idrok, kunikma ikkinchi darajaga tushib qoladi. Birinchi planga kutarilgan natija - yorug’ yulduz – kashfiyot tasodifiy holat, tasodifiy ruh samarasi ularoq paydo b u ladi. Demak, kashfiyot – ruhiy yangilik tajriba, bilim, aql – ongning natijasi b u lmasligi ham mumkin. Demak, uni – kashfiyotni yaratuvchi inson olis yorug’ ruhni bevosita his qilishi ham mumkin. Biz uchun eng muhim holat shu kashfiyotni his qilish, idrok etish. Bu idrokni yuzaga chiqaradigan, yaratadigan yul yolqindir. Yolqin usha ulkan g’oya – yulduzning mavjudligini k u rsatuvchi, unga etaklovchi iz-g’oya izidir. Germenevtik taraqqiyotda ommaviy mentalitet muhim rol u ynaydi. Xususan, urta asrlarda Evropada avval fan taraqqiyoti uchun amaliy zaruriyat tug’ildi. Yoki aniqrog’i amaliy ehtiyojlar, amaliy texnik vositalar, texnik taraqqiyot (par mashinalar, poezd, avtomobil, velosiped, va boshqalar) qaysidir ma’noda insoniyat dunyoqarashi va fikrlash dunyosini butunlay yangi o’zanga burib yubordi. Binobarin, ular uz navbatida qaysidir ma’noda tamomila tasavvurga sig’maydigan ilmiy kashfiyotlarga y u l ochdi. Xuddi shu zaruriyat natijasida tabiiy fanlar taraqqiyoti, aniq fanlar, aniq hisob-kitobga asoslangan fanlarning xususiy tomonlarini mukammal urganish ehtiyoji tug’ildi. Jamiyatning ruhiy – psixologik mentalitetidagi o’zgarishlar eng avvalo san’atda, xususan, badiiy adabiyotda o’z aksini topadi, binobarin, badiiy asar

namunasining tabiati, ya’ni uning adabiy tur, janr, uslub (metod), mavzu, motiv, xarakter, y u nalish kabi qator tashqi va ichki faktorlari asarning ma’lum g’oyaviy holat tashishi uchun y u nalish belgilaydi. Badiiy asarning tashiyotgan g’oyasi uning yuqoridagi xususiyatlari bilan chambarchas bog’liq. Biroq ularni tug’ri tushunib olish uchun, masalaning mohiyatini tug’ri belgilash uchun nafaqat ijodkor, balki bevosita u quvchi ham badiiy yolqinning aynan shu me’yorlardan, ya’ni badiiy ijodning germenevtik imkoniyatlari bilan bog’liq xususiyatlaridan xabardor b u lishi zarur. Angliya adabiyotining eng go’zal namunalaridan biri bo’lmish “Gamlet” tragediyasi Uyg’onish davri adabiyoti g’oyalariga muvofiq chuqur insonparvarlikni, optimizmni targ’ib qilishi lozim: biroq asar syujetiga asos qilib olingan voqea rivoji qurbonlikni talab qiladi. Gamlet otasi qotilini aniqlaganidan keyin o’ch olishi kerak. Dushmanlar ayovsiz yo’q qilinishi darkor. Asarning janr xususiyatlari qurbonlikni talab qiladi. Jangga har ikki tomon: qotil Klavdiy o’z xos ahli bilan, Gamlet adolat quroli bilan tayyorgarlik ko’radi. Gamlet dunyoda hukm surayotgan jaholatni enga olmasligini tushunadi. U o’zi tan olganidek, atrofidagi odamlardan ezgulik kutmaydi. O’sha vaqtda xristian dini peshvolari hali qudratli bo’lib, hokimiyatning barcha tizimida o’z hukmronligini o’tkazib turgan payt. Evropa diniy mutaassiblik botqog’iga botib, inson shaxsi, uning orzu-istaklari, sha’ni erga qorilgan payt edi. Shunga qaramasdan Gamlet (bu o’rinda muallif) insoniyat haqida ulug’ fikrlar izhor qiladi: “Inson qanday buyuk zot! U o’zining imkoniyatlari, o’y-fikrlari va yaratuvchiligida naqadar cheksiz! Uning g’aroyibot va mo’’jizalari aniq! O’zining murakkab fahmi bilan farishtani eslatadi! U xuddi Xudo kabi borliqni o’zgartira oladi! Borliqning eng go’zal mavjudoti! Borliq mavjudotining eng a’losi!” mana shu ulug’ fikrlarni Gamlet tili bilan Shekspirning o’zi mansub bo’lgan muhitning in’ikosidir. Vaholanki, o’sha davr Angliya jamiyati ichki nizolardan jabrlanayotgan bo’lib, qirollik, aristokratiya xunrezlikka yuz tutgan, ijtimoiy hayot, madaniyat va san’at chuqur tanazzulda edi. Inson insonga dushman, hamma bir- biridan o’ch olishga shaylangan zamonda inson qadri, uning ruhi, uning ilohiy

borlig’ini tarannum etish uyg’onish davri adabiyotining eng asosiy vazifasi bo’lgan. Asarda asosiy g’oya o’z davrining tarixiy kolliziyasini – ritsarlik qahramonlari va jinoyatkor qirollik hukumati orasidagi kurashni ochib berishga qaratilgan. Vaholanki, bu kolliziya faqat muallif bilan o’quvchining maxsus ichki yolqini vositasida yaratilishi mumkin. Badiiy asar yolqini til lug’aviy qatlami semantikasidan tashqarida bo’lishi ham mumkin. Bu borada lug’aviy qatlamdagi so’zlarning iste’mol imkoniyatlari, semantik maydonda tashiyotgan ma’nolariga muvofiq ikki kategoriyaga bo’linishini hisobga olmoq lozim. Birinchi kategoriyani kambag’al so’zlar guruhi tashkil qiladi, ya’ni muntazam harakatdagi so’zlar. Bunday so’zlar ko’p hollarda muntazam shakl va ma’noga ega bo’lmaydi, bu holatlar unda o’zgaruvchan bo’ladi. Xuddi jamiyatdagi nafaqat tashqi dunyosi, balki ichki dunyosi ham kambag’al odamlar singari. Kambag’al odamlar turmush tarzini tez-tez o’zgartirib turadi, qat’iy fikr, vafodorlik, sadoqatdan birmuncha yiroq turadilar: turmush tarzining kambag’alligi ularning hayot shakllarini ham o’zgartirib turishga majbur qiladi. Binobarin, ularning yo’qotadigan narsalari yo’q. Shu bois doimiy harakatda bo’ladilar. Yuki engil odam harakatchan va o’zgaruvchan bo’ladi. Aynan shu holat ma’lum bir jarayonda paydo bo’lgan, shakllangan so’zlarga ham xos. Hali jamiyatda, tilda o’rnini topib ulgurmagan so’z shakl va ma’nosini teztez o’zgartirib turishi mumkin. O’zgaruvchan so’zlarning ma’no qirralari ham kambag’al bo’ladi. Mana shunday so’zlarni kambag’al so’zlar deb ataymiz. Ikkinchi kategoriyani boy so’zlar tashkil qiladi. Ayrim so’zlarning ma’nosi ma’lum bir davr mobaynida keng darajada shakllanadi. Aynan shu holatda so’zning ma’no boyligi yuzaga keladi. Bunday so’zlar boy ma’noli so’zlar hisoblanadi. Davrlar mobaynida ularning ma’no imkoniyatlari kengayishi mumkin, aslo kamaymaydi, shakli ham juz’iy fonetik o’zgarishlarni hisobga olmagan holda dastlabki variantini saqlab qoladi. Turkiy tillardagi «bobo», «momo» so’zlari bunga yaqqol misol bo’la oladi. Boboning ruscha papa, inglizcha faze, forscha

padar hamda boshqa tillardagi shunga yaqin variantlari yoki momoning ruscha mama, inglizcha maze, forscha modar variantlari va hattoki, bobo-momoning o’zini ham bir so’zning fonetik varianti ekanligi hamda shu so’zdan yasalgan yana qator leksik-semantik vositalarning semantik-stilistik paradigmalari fikrimizni tasdiqlaydi. “Yurt”, “el”, “ota”, “ona”, “vatan” kabi so’zlarni ham shu jumlaga kiritish mumkin. Ayrim hollarda boy so’zlarning ham efemer – o’tkinchi ma’nolari shakllanib turadi. Efemer ma’nolar kengayib borib doimiy, mustaqil leksik-semantik kategoriyani hosil qilishi, mustaqil so’zga ham aylanishi mumkin. Masalan “kitob” so’zining “sinov”, “tajriba” ma’nolari “hayot kitobi” jumlasi orqali shakllangan edi. Keyingi vaqtlarda yakka holda qo’llanilganda ham bu so’zning shu ma’nosini anglash mumkin bo’lib qoldi. Yoki «so’z» leksemasi avvalda «gap», «fikr», «mulohaza» ma’nolarini anglatgan. Hozirda sportda «jismoniy imkoniyat, g’alaba», ilm-fanda «ruhiy imkoniyat, ruhiy ustunlik» va umuman jamiyatda inson «men»ligi ustunligining belgisi ma’nolarini anglatmoqda. Boy so’zlarning ma’no tarmoqlarini aniqlashda distributiv vaziyat shart emas, balki milliy, individual mentalitetning darajasi bilan bog’liq holda transformatsiya imkoniyatlarining o’zi kifoya. Distributiv zaruriyatni inkor qilgan holda ma’no tugalligini ta’minlash boy so’zlarning keyinchalik simvol - ramz darajasiga ko’tarilishiga olib keladi. Simvolga aylangan so’zlar boy so’zlarning aynan o’zidir. Bu qatorga hatto kishi ismlari, hayvon laqablarini ham kiritish mumkin. Xususan, Prometey nomi va obrazi Evropa adabiyoti, yunon mifologiyasi va yozma adabiyoti orqali ozodlik, insonparvarlik, hayotga va ezgulikka muhabbat, qalb harakatlari tasvirchisi timsoli sifatida shakllanib keldi. XIX asr Angliya adabiyotida Bayron, Shelli kabi shoirlar uning nomini ozodlik, erk timsoli, inson ruhiyatining ramzi sifatida ulug’lab, unga odalar bitgan. Shu bois Prometey nomini tilga olishning o’ziyoq inson ongida baxt, ozodlik, insoniylik yolqinini uyg’otadi. Taqdir xudosi Fortuna, muhabbat xudosi Afroditalar haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Pushkinning qator she’rlarida ilhom parisi sifatida oq qanotli Pegas oti simvol darajasida ishtirok etadi.

O’zbek adabiyotida Farhod, Majnun, Shirin va Layli obrazlari insoniy barkamollik, sadoqat, ezgulik, va boshqa insoniy fazilatlar, shuningdek, Ahriman esa yovuzlik timsoli sifatida timsoli sifatida asrlar osha xalq tili va dilidan tushmay keladi. Bu nomlarning tilga olinishi, zikr etilishining o’ziyoq inson dilida avloddan avlodga etib kelayotgan yuqoridagi xislatlar yolqinini uyg’otadi. Bu esa o’z navbatida takrorni istisno qilish vositasida asar matni va tilini mukammallashtiradi, o’tkirlashtiradi, o’quvchi ongi, zehnida simpatiya yaratadi, ko’p so’zli, qaytariqli izohni istisno qiladi. Mana shu holatning o’zi matn germenevtikasi shakllanishi uchun asos vazifasini o’taydi. Yolqin boy so’zlar - simvollarning mavjudlik - qayd tarzi bo’lib, uning ko’rinishlarini birlashtiradi, ya’ni simvol - ramz yolqinning bir ko’rinishi. YOlqinning eng muhim, eng ulkan imkoniyati, vazifasi, yashash tarzi badiiy asarda ijodkor aytgan yoki aytolmagan, biroq aytmoqchi bo’lgan gapini butun asarning yo’nalishi, moddiy qobig’i – so’zlarning ma’no imkoniyatlari orqali yoritishni tashkillashtirish iborat. Badiiy asar metodi, ijodiy yo’nalishi, u tashiyotgan g’oyani shakllantirish ham yolqinning vazifa turlaridan biri. Inson ongi xotirasida saqlanib kelayotgan materiallar yolqin vositasida bir vaqtning o’zida yagona g’oyaga uyushadi. Buning uchun ilk (old)tushuncha (predrassudka) muhim ahamiyatga ega. CHunki aynan shu ilk (old) tushunchalar yig’indisi inson xotira yolqini uchun material vazifasini o’taydi. Iqtidorli insonlarda – talantlarda ilk (old)tushuncha bo’lmasligi ham mumkin. Ular ilohiy nur orqali voqea - hodisalarning taraqqiyoti va nihoyasi yolqiniga ega bo’la oladilar. Qolgan hamma holatlarda yolqin inson tafakkur kompyuterining xotirasi vositasida shakllanadi. YOlqin kategoriyasi xotiradan keng tushuncha, chunki xotira faqatgina o’ziga kiritilgan narsalarni beradi, shunda ham o’z holicha, hech qanday ishlovsiz. YOlqin esa vaziyat talabi bilan o’zidagi ma’lumotlarni soniyaning nihoyatda qisqa oraliqlarida analiz va sintezdan o’tkazadi, yangi, uning egasi talabiga muvofiq shaklga keltiradi. Bu shakl zamirida ong, aql imkoniyatlaridan tashqari hissiyot ham muhim o’rin tutadi. Texnik kompyuterda

informatsiya shaklida yotgan argumentlar buyruq bilan chaqirilsa, inson kompyuterida yolqin ilohiy yo’l bilan yaratiladi. Badiiy asarning ijodiy metodi muammosini hal qilishda yolqinning o’rni beqiyos. Asarning kundalik moddiy tashvishlarga bog’liq muammosi yoki umidvor, xayolparast inson o’y-fikrlarining hosilasi asar matnida ko’zga chalinmaydi. Buni maxsus tayyorgarlikka ega shaxs farosati tajribasi yoki yolqin orqasida gavdalantirishi mumkin. Romantizm insonni yuksaklikka chorlaydi. Uni xayollar og’ushiga, insoniyatga bo’lgan cheksiz muhabbat qa’riga g’arq qiladi. Unda sen, tug’ilish bilan o’lim o’rtasidagi masofani aniq ko’rasan. Senda boylik, dunyo tashvishlari, ikir – chikirlarga nisbatan munosabat yo’qoladi. Sen endi ijodiy, samoviy tuyg’ular domiga giriftor bo’lasan: O’tar qancha yillar to’zoni, Yulduzlar - ko’z yoshi samoni, O’tar inson yaxshi – yomoni, Mehr qolur, muhabbat qolur. Qorachug’da porlagan o’sha, Iqboliga chorlagan o’sha. Dunyoni tor aylagan o’sha, Mehr qolur, muhabbat qolur. Ne deyursan ey g’ayir inson? G’iybatlaring qildi meni qon, Sen ham bir kun o’tursan, inon, Mehr qolur, muhabbat qolur. (Muhammad Yusuf) She’rda shoir dunyo o’tkinchiligi vositasida umuminsoniy tuyg’ular yuksakligi, uning kundalik tashvishlardan ustunligi haqidagi individual g’oyasini she’riyat vositasida global mehr, muhabbatga chorlash bilan ifodalamoqda. Global muhabbat bir yoki ikki inson o’rtasida emas, balki butun borliqning, insoniyatning muammosidir. Global muhabbat bor joyda urush, konflikt muammosi bo’lmaydi. Urush muammosi yo’q joyda etishmovchilik, kelishmovchilik yo’q. Demak, har qanday insonning baxti uchun etarli shart – sharoit mujassam. Vaholanki, badiiy adabiyotning eng muhim vazifasi insoniyatga mukammal baxt yo’llarini ko’rsatishdan iborat. Bu yo’lchi yulduz g’oya badiiy asar zamirida badiiy yolqin bilan ochiladi.

Aristotel tomonidan kashf qilingan katarsis – inson ruhiyatining poklanishi esa mana shunday yo’lchi yulduz g’oyaning yolqin vositasida insoniyatda mavjudligi bilan bog’liq. YUqoridagilardan ma’lum bo’ladiki, badiiy asar yolqini uning g’oyasini jamiyatga etkazishning vositasidir. Bu vosita asar matniy imkoniyatlarining germenevtik sharotida namoyon bo’ladi. Badiiy matnni o’zlashtirish jarayonida ijodiy yolqin imkoniyatlari Matn interpretatsiyasi o’zining qator lingvopoetik qirralari bilan xarakterlanadi. Tilshunoslik va pragmatika ham interpretatsiyaning muhim realiyalarini tashkil qiladi. Bu ikki fan matnni tilning kommunikativ, ya’ni badiiy nutqning uch shaxsdan biriga mo’ljallanganligi nuqtai nazaridan o’rganadi. Matn badiiy nutqning bir namunasi sifatida o’quvchilar ommasi, kitobxonga qaratilganligi hamda muallif nutqining reallashtirilgan hosilasi sifatida olib qaraladi. Germenevtikada matnning bu kabi real aspektlari unchalik muhim emas. Unda eng muhimi matn orqali muallif ichki dunyosining yangi ranglari yaratilishi, vaholanki, faqatgina muallifninggina emas, matn mutolaasi orqali o’quvchining o’zida ham fonli bir shaklda hissiy borliq spektrlari paydo bo’lishi ham uning tadqiqot doirasi ichida bo’ladi. Ijodiy yolqin egasi bo’lgan “shoir o’zining tasavvurga asoslangan dunyosida yashaydi. Uning uchun hayot haqiqati va tasavvur o’rtasidagi chegara yo’qoladi. Biz qator shoirlar hayotini o’rganish orqali bilamizki, ular o’z obrazlari dunyosida yashaydi, o’z she’rlarini xuddi tushda ko’rib turgandek yaratadilar hamda asarlarini ekstaz ilhom holatida yozadilarki, bu holat ularni tamoman tashqi dunyodan, jamiyatdan ajratib qo’yadi. Ro’yodagi hayot ular uchun tush, tush esa, ro’yo kabidir”. Badiiy asar namunasining tabiati, ya’ni uning adabiy tur, janr, uslub (metod), mavzu, motiv, xarakter, y u nalish kabi qator tashqi va ichki faktorlari asarning

ma’lum g’oyaviy holat tashishi uchun y u nalish belgilaydi. Badiiy asarning tashiyotgan g’oyasi uning yuqoridagi xususiyatlari bilan chambarchas bog’liq. Biroq ularni t u g’ri tushunib olish uchun, masalaning mohiyatini t u g’ri belgilash uchun nafaqat ijodkor, balki bevosita u quvchi ham badiiy tilning aynan shu normativlaridan, ya’ni asar mavzusi bilan bog’liq xususiyatlardan xabardor b u lishi zarur. Bu borada G.O. Vinokurning fikrlari muhim o’rin tutadi: «Adabiy asar nafaqat badiiy tilning ifodasi, balki tilda aks etgan o’y-fikr va hissiyotning ham ifodasidir». Ma’lumki, badiiy adabiyot hayotni obrazli aks ettirishdan iborat, obrazlilik badiiy adabiyot yashash tarzining eng muhim sharti. Binobarin, obrazlilik, badiiylik – badiiy adabiyotda hayotni bilish va aks ettirishning uziga xos usuli, vositasi, shaklidir. Bu holatlar badiiy asarda xarakterlar tasviri orqali r u yobga chiqadi: badiiy adabiyot – xarakterlar yaratish san’ati hamdir. Xarakterlar esa, ma’lum bir janrda yozilgan konkret badiiy asarda til, syujet, konflikt, kompozitsiya, peyzaj orqali yaratiladi. Badiiy asarda bosh mazmun muallif ifodalamoqchi va u quvchiga etkazmoqchi b u lgan g’oyani shakllantiradi. Adabiy asarning janr, til xususiyatlari hamda xarakterlar, syujet, konflikt, kompozitsiya, peyzaj va hokazolar esa shu g’oyaga nisbatan shakl rolini uynaydilar. YUqori saviyadagi badiiy asar yaratish san’ati bu– g’oyani yorqin ifoda eta oladigan va uning u quvchi zehnida engillik bilan tug’ilishiga sabab b u ladigan shaklni topa bilish demakdir. Ifoda etilmoqchi b u lgan narsa(g’oya) badiiy asarning mazmuni orqali ifodalanar ekan, barcha ifoda vositalari (til, xarakterlar, syujet, konflikt, kompozitsiya, peyzaj) shakldir. Badiiy asar talqini jarayonida g’oya va shakl munosabati xususida aytilgan Izzat Sulton fikri hozirda ham uz dolzarbligini y u qotmagan aksincha, keyingi vaqtlarda germenevtika sohasining taraqqiyoti bilan uning ahamiyati yanada ortdi, desak adashmagan b u lamiz. Ijodkor uzi ifodalamoqchi b u lgan g’oyani badiiy asarda xarakterlar yordamida yaratadi. Bu erda xarakterlar mazmunning shakli sifatida ta’riflanadi. Endi xarakterlarning badiiy asar tiliga nisbatan urnini tayin etib kursak, ma’lum buladiki, badiiy asarda xarakterlar mazmunning tashqi ifodasi

bulish bilan bir qatorda badiiy asarning (tug’rirog’i, badiiy ifodaning) shaklliligidan uning mazmuniga aylanadilar, chunki xarakterlar (ularning xulqi, uylari va harakatlari) adabiy asarda faqat til orqali tasvirlanishi mumkin. Demak, xarakterlar endi mazmun rolini, til esa xarakterlarga nisbatan shakl rolini uynaydi, ya’ni mavhum holatlar xarakter orqali reallashadi. Shunday fikrni badiiy asarning har bir komponenti haqida ham aytish mumkin. Masalan, syujet ham badiiy asarda hayotni aks ettirish vositasi, ya’ni shaklidir. Ammo syujet ham faqat til orqali ifodalanadi. Demak, bu erda ham til – shakl (syujetni tashqi ifoda etuvchi vosita) sifatida maydonga keladi. Ayni choqda til usha syujetning mohiyatini ifoda eta olishi zarur. Adabiy germenevtikaning badiiy til bilan bog’liq qirralari tadqiqi doirasida uning badiiy tafakkur shakllanishidagi imkoniyatlarini tahlil qilar ekanmiz shuni unutmaslik lozimki, germenevtika asar matni sintezi orqali ijodkor etkazmoqchi bo’lgan g’oyaning poetik shakllanishi demakdir. Adabiy asar arxitektonikasi yoki aniqrog’i matn arxitektonikasini ma’lum uslublarda o’rganish ham adabiy germenevtikaning muhim tamoyillaridan biri. Yaxlit matnning barcha tomonlarini mukammal o’rganish uchun eng avvalo uning arxitektonik parametrlarini ajratib olish lozim. Aynan shu parametrlarlar matnning barcha poetik-estetik va falsafiyg’oyaviy yoki boshqa tomonlarini qamrab oladi. Biz shu o’rinda matn arxitektonikasini quyidagi qismlarga bo’lib o’rganishni taklif qilamiz: 1. Poetik arxitektonika. Bunda badiiy matn qismlari kompozitsiyasining ma’noli uyushuvi nazarda tutiladi hamda ularni asarning bosh g’oyasiga nisbatan munosabati o’rganiladi. 2. Lingvistik arxitektonikada esa badiiy matnni tashkil etgan leksiksemantik, grammatik, fonetik va boshqa lingvopoetik hodisalarning asar g’oyasiga muvofiq original grammatik tuzilmalari hamda germenevtik sharoit yaratish imkoniyatlari tadqiq qilinadi. 3. Mavzu arxitektonikasi asar qismlari mavzulari hamda ularning asar bosh mavzusi va g’oyasiga munosabatini belgilaydi.

Quyida biz aniq bir mavzuda yaratilgan asarlar misolida aynan shu germenevtik sharoitning alohida tamoyillarini amaliy tahlildan o’tkazamiz. Badiiy matn germenevtik tahlilining munosabat kategoriyalari Badiiy matnning germenevtik tahlili tadqiqot jarayonida muallif yoki o’quvchining borliqqa munosabati hamda so’z ma’nosi orqali yasaladigan fikr mohiyatining transformatsiyasi darajasi va samaradorligi nuqtai nazaridan ikki kategoriyaga bo’linishi mumkin: 1. Global germenevtika. 2. Individual germenevtika. Global germenevtika insoniyat jamiyati uchun global hisoblangan, umuminsoniy jamiyat tomonidan qabul qilinadigan muammolarni, realiyalarni ijtimoiy muomalaga kiritadigan germenevtik sharoit demakdir. Individual germenevtika esa, alohida, individual insonning o’z orzumaqsadi, qalb harakatlari, o’y-xayoli, kundalik turmushi va tashvishlari bilan bog’liq germenevtik sharoit yaratadigan kategoriyadir. Har qanday badiiy asar namunasini (agar u yuqori saviyada yaratilgan bo’lsa) ham individual, ham global germenevtik sharoitini shakllantirish hamda har ikki kategoriyada tushunish mumkin. Buning uchun retsipientdagi yolqin orqali shakllanadigan transformatsiya muhim rol o’ynaydi. Shoirning ikki misra she’rida aks etgan global va individual germenevtik sharoit tahlili bunga misol bo’la oladi. Derazamning oldida bir tup O’rik oppoq bo’lib gulladi. (H. Olimjon) Global germenevtik sharoitning shakllanishida biz shu ikki misra orqali umuminsoniy g’oyalarga murojaat qilamiz. Ijodiy yolqin bizga misralarda lug’aviy birliklarning leksik-semantik paradigmalari orqali badiiy-ijodiy fantaziya yaratish imkoniyatini beradi. Agar misrada qo’llangan so’zlarning lug’aviy ma’nolariga murojaat qilib oddiy diskursiv munosabatni shakllantirsak, shoir o’z uyida o’tiribdi, uning hovlisidagi bir tup o’rik bahorda gullagan, uning gullaridan

taralgan hid shamolda atrofga tarqaladi va shoir dimog’iga urilgan muattar gul hididan ilhomlangan holda shoir yuqoridagi misralarni qog’ozga tushirgan, degan fikr paydo bo’ladi. Bu kabi oddiy semantik tahlilning mazmuni ratsional fikrlashning hosilasidan iborat. Biz bu ratsional fikrlashdan emotsional fikrlashga – sentimentga (hissiyotga) tomon o’tish jarayonida germenevtik sharoit yaratamiz. Global germenevtik sharoitda deraza bino arxitekturasining qismi darajasidan chiqib, borliqni o’zlashtirish vositasiga aylanadi. Shuning bilan bir qatorda insonning eng muhim sezgi organlaridan biri sifatida olib qaraladi. Sezgida aks etgan avvalgi bino qismi ma’nosida uy shoirning vatani, hovli jamiyat, hovlidagi bahor yangi, ozod, baxtiyor jamiyatning porloq, baxtli hayotiga, zamoniga, kuniga ishora. Shoir bir tup o’rikni ramziy ma’noda o’zi orzu qilgan baxtli jamiyat timsoli sifatida olib qaragan. Shoirning orzu daraxti oppoq gullar bilan o’ralgan, gullarning nafis hidi yangi, baxtiyor jamiyatning, inson baxtining, umuminsoniy, aytish mumkinki, global baxtning nishonasi, ramziy belgisi. Bu daraxtda orzu, maqsad, tilak, xohish, istakning hamma ko’rinishi gullagan. Bu gullar ertaga albatta meva beradi. Uning mevalari inson orzu kemasini yangi sarhadlarga olib chiqadi. Unda insonlar g’am, alam, qayg’u, ofat, kulfat, zulmatdan uzoqda yashaydilar. Umuminsoniy baxt – o’zaro kelishuvchilik, o’zaro ittifoqlik uning birlamchi va asosiy belgisi. Baxt mavhumlik emas, u orzu daraxtining gulidek real asosda namoyon bo’ladi. Global germenevtika faqat er sayyorasini emas, balki butun borliqqa nisbatan g’oyalarni ifodalar ekan, eng avvalo, “tomchida quyosh aksi” tushunchasiga asoslanadi. YA’ni, bir oddiy holat, voqea-hodisa, predmet-detalda, uning bir holati, mavjudligining bir ko’rinishida butun borliq umumiylikning ulkan bir qirrasini topadi. Aytadilarki, borliq tamomila garmoniyaga asoslangan ekan, har bir tomchi, nuqtada butun bir dunyoning, dunyodagi barcha hodisalarning aksi namoyon bo’ladi. Individual germenevtika jamiyatning ayrim bir shaxsi, bu o’rinda lirik qahramon-shoirning o’z hissiyoti, orzu maqsadlariga muvofiq shakllanadi. E’tibor

bering, derazaning oldidagi daraxt- orzu daraxti, bir inson-qahramonning o’z orzuumidiga muvofiqlashgan. Daraxt shohidagi gullar-uning gullagan orzulari. Gullar mevaga aylanadi, ya’ni orzular amalga oshadi, meva beradi. Uning orzulari real muhitda u izlagan, ko’zlagan maqsadlarning haqiqatiga aylanadi. Bog’da, aniqrog’i, shoirni o’rab turgan jamiyatda gullagan o’rik daraxti uning shaxsiy individual baxti mevasi. Har bir gul uning bir orzusi, bir baxti nishonasi. Insonning orzu daraxti gullari romantik dunyoning hadsiz ummonlari kabi chek bilmas baxt eshiklarini ochar ekan, dunyo muallif xayolida yaxlit oqimga aylanadi va bu oqim o’rik gullari hidlarini yana boshqa gullar, o’t-o’lanlar hidini mujassam qilgan sabo bilan butun borliqni qoplaydi, baxt dunyosini yaratadi. Olamda baxt insonning o’z hayotidan ma’no-mohiyat, eng muhimi qanoat, qoniqish topishligidadir. Baxtiyor insonga hayotning, borliqning har bir manzarasi go’zal ko’rinadi. Muntazam va muttasil baxt insonning o’z hayotidan roziligi demakdir. Yuqoridagi har ikki germenevtik tahlil misra orqali insonda yolqin vositasida ochiladigan she’r germenevtik sharoitining bir tavsifi. Bu kabi tavsifni globallashtirish orqali umuminsoniy yoki individual insonning borliq va jamiyat haqidagi falsafasining ko’rinishi sifatida talqin qilish mumkin. She’rning keyingi misralari germenevtik tavsifiga e’tibor beraylik. Yuqorida o’rik gullashining o’ziyoq shoirda va o’quvchida baxt daraxti gullashi ramzi sifatida talqin qilingan bo’lsa, keyingi misralarda bu baxtning poetik ranglari birma bir ochib berilmoqda: Novdalarni bezab g’unchalar Tongda aytdi hayot otini. Va shabboda qurg’ur ilk sahar Olib ketdi gulning totini. Daraxtning har bir nuqtasi vatanning bir burchagi, bu burchaklar baxt va shodlik guliga burkangan. Dumak, vatan har bir inson baxti uchun birdek sharoit yaratadi. Gullagan vatan, bahorni qarshi olgan vatan barcha uchun birdek baxt oshyoni (tasavvur qiling, novdada gullar birdek tizilib turadi). g’uncha potensial baxt belgisi, u hali ochilganda gul tugadi, gullar esa, mevaga aylanadi. Bu mevalar inson baxtini kamolga etkazuvchi ozuqa.

“Bezab” so’zining semantik-stilistik xususiyatlari ham potensial g’oyani mujassam qilgan: bu vatanning vakillari komil inson, ular vatanni o’z salohiyati, bilimi, jasorati, mehribon do’stligi, insonparvarligi bilan bezab turadi. Keyingi misra yuqoridagi g’oyalarning tug’ilishiga ishora qiladi: tong bu – yorug’lik, go’zallik, komillik, baxt tongi, barcha yaxshi narsalar tongda ro’yobga chiqadi. “Tug’ilmoq” – “hayot otini aytmoq” – ularning o’rik gullari timsolida dunyoga kelganligiga ishora. Ilk sahar – baxt tongida esgan shabboda baxt gulining totini butun dunyoga tarqatadi. Dunyo bo’ylab taralgan hid o’rik gulining totigina emas, u gul hidi siymosidagi ezgulik toti-ramzi. Bu ramz global germenevtikada butun borliqni yangi rangga-ezgulik rangiga bo’yaydi. Global germenevtikaning shakllanish imkoniyatlari ilohiy falsafa mavzuida yozilgan asarlarda kengroq bo’ladi. Bu borada mumtoz adabiyotda hamd, na’t va qasida janridagi asarlarning poetik imkoniyatlari beqiyos. Boborahim Mashrab g’azallarida ilohiy va majoziy ishqning barcha poetik paradigmalari qiziqarli germenevtik sharoit yaratish imkoniyatini shakllantiradi. Muallif o’zining “oldida” radifli g’azalida “yor” obrazi semantik, stilistik paradigmalari g’azalning global germenevtik imkoniyatlarini yaratadi: Har kishining bo’lsa dardi yig’lasun yor oldida, Qolmasun armon yurakda etsun izhor oldida. Andalabi benavodek nolayu afg’on ila Aylanib sayrab yururmen ayni gulzor oldida. Mansuri Xallojdek ichib sharobi antahur, CHarx urub yig’lab tururmen ushbu dam dor oldida. Har kishi bir jur’ae no’sh aylasa bu bodadin, Ul qiyomatda qilur arzini jabbor oldida. Telba Mashrab qilmag’il sirringni zohidg’a ayon, Aytib-aytib yig’lag’aysen oshiqi zor oldida. G’azal matla’sida shoir “kishi”, “yig’lamoq” va “yor” istilohlarining paradigmatik munosabatlari orqali ilohiy va majoziy g’oyalarni omonimik uslubda

o’rtaga tashlagan. YA’ni shu baytning o’zida ham global, ham individual germenevtik sharoit imkoniyatlari mavjud. “Har kishi” global germenevtikada bu - umuman insoniyat jamiyati, “yor” Alloh, yaratuvchi, “yig’lamoq” so’zi nutq fe’li – “gapirmoq”, “g’am-alam izhori” ma’nosida. Har bir inson o’zligini til orqali bildiradi. Inson dardi bu-muhabbat: ham ilohiy, ham majoziy. Poetik yolqin bizga bu muhabbatning germenevtik sharoitda shakllangan g’oyaviy imkoniyatlarini ochib beradi. “Armonning izhori” jumlasidagi ma’no “olamda insonning borligini bildirish, shunday bildirishki, iz qoldirish, buyuk faoliyat kechirish, mislsiz ishlarni amalga oshirish, kimligini tili va hunari orqali ko’rsatib berish”, demakdir. “Qolmasin armon” jumlasining “tugal”, “tamomila”, “etuk” ma’nolari yor oldida o’zlikni tamoman, tugal, etuk namoyon qilishni ko’rsatish, demakdir. Tasavvuf lirikasida insonning yor oldida, yor ishqida samandarga aylanishi, tamomila kuyib, yorga birlashib ketishi tugallikning yana bir namunasi ekanligi bilan bog’liq. Keyingi jumlaning “yurakda borini uning oldida izhor etmoq” ma’nosida shakllanishi ham shunga ishora qiladi. Global yo’nalishda tamomila o’zlikning mohiyatini bag’ishlash, ya’ni “o’z” likdan kechish degani insonni olamning bir zarrasi ekanligidan ham muhimroq muammolar girdobida planetar voqealarning ishtirokchisiga aylantirib qo’yadi. “YUrakda borini izhor etish” o’zining kimligini nafaqat insoniyat jamiyati, balki butun borliq oldida, Allohning qudrati ostidagi makonda izhor qilish, namoyon qilish demakdir. Mumtoz adabiyotning muhim xususiyatlaridan biri bu-o’ziga xos poetik timsollar vositasida fikr qisqaligi binobarida muhim g’oyalarni lo’nda, ma’nodor misralarda aks ettirishdir. “Andalibi benavo” ham ishq-Alloh ishqi olovi domida kuygan odam timsoli aks etgan obraz. Bu timsolning nomlanishi orqali haq ishqida tugal yongan inson obrazi shakllanadi. Nolayu afg’on ichki dard izhorining global, tugal namunasi. Shoir bu misrada keyingi misradagi fikrni izohlash uchun o’zini va ruhiy holatining ramziy ma’nolarini ketma ket qo’llagan, keyingi misraning “gulzor”, “aylanmoq”, “sayramoq” so’zlarining assoatsiatsiyasi tamomila ilohiy

g’oyalarning yangi turkumiga turtki beradi. Xususan, “gulzor” Allohning va’da qilgan jannati – birinchi ma’noda, ikkinchi ma’noda insoniy baxtning, zamindagi baxtning lisoniy timsoli, qolaversa, qip-qizil gullarning (gulzor) olovga aylangan tandiriki, shoir-bulbul (andalib) yoki baxtdan, yoki g’aflatdan olovxona darvozasida yonishga tayyor turibdi. U bu olov-ishq olovi vositasida jismidan voz kechadi, ruhga aylanadi. Uning qarshisida shundan so’ng jannat eshiklari ochiladi. Sayramoq dil izhorining ramziy izohi. Uchinchi baytda keltirilgan Mansuri Xalloj tasavvuf ilmining eng buyuk, eng taniqli siymolaridan biri. U poetik obraz sifatida klassik musulmon adabiyotining deyarli har bir sahifasida o’z aksini topgan. Tasavvuf adabiyotida uning nomini tilga olishning o’ziyoq murakkab va minglab g’oyalar, yangi fikrlar assoatsiyasini uyg’otish uchun turtki beradi. Bu borada taniqli adabiyotshunos olimlarning tavsifi diqqatga sazovor: “Zero, eng zo’r mardlik, eng buyuk jasorat nafsni o’ldirib, qanoat dargohida halol yashashga ko’nikishdir. Insonning insoniyligi, ilohiy hozirlanadi. “Tolibi ishq o’lay desang, Himmati Adham kerak”, Mansuri Xalloj ta’limotida ham xuddi shu narsa bosh aqida edi: “Nafsing seni egarlab olishidan oldin sen uni egarlab ol”, deb vasiyat qiladi u o’g’li Ahmadga dorga osilishi arafasida. Biroq Mansurning himmati Ibrohim himmatidan balandroq edi, chunki agar Ibrohim Adham toj-taxt, mol-davlatdan voz kechgan bo’lsa, Husayn Mansur haq yo’lida shirin jonidan kechdi - insonni ilohiylashtirigani, “men haqman” (ya’ni xudoman) degani uchun qozi-mullalar uni qo’l-oyoqlarini kesib, dorga osib o’ldirishga hukm etdilar. Aqlu tafakkur kuchi, ma’naviy qudratga zo’ri etmagan notavon bandalar hamma zamonlarda ham ana shu tariqa yo’l tutardilar: hikmat va donish ahlini qiynab, jisman yo’q qilib, taskin topadilar, o’z bo’ylariga mos “haqiqat” lar bichib, osoyishta yashaydilar. Mansurning fojiali taqdiri, favqulodda jasoratli g’oyalari Mashrabni qattiq hayajonga soladi. Shoir uni “shahidi ishq” deb alqaydi, qayta-qayta o’zini unga qiyos etadi, havasi keladi va o’z umrining ham oxir-oqibatda Mansurnikiday yakunlanishini oldindan bashorat etganday bo’ladi.... Mansurning falsafiy ahkomi, mushohadasi, oriflik martabasi ham xiyla yuksak. U tasavvufning amaliy-axloqiy sulukini bosib o’tish (talab, qanoat,

halollik, toat) bilan kifoyalanmay, mantiq kuchiga tayangan ma’naviy kamolotning avji ilhomida vahdati vujud ta’limotini tahlil etaroq: modomiki inson ruhi Mutlaq ilohiyotning bir qismi ekan va u tana-jism bilan kurashda tozalanib, to’lishib, yana asliga qaytar ekan, bir, ya’ni inson ham xudo (haq), degan fikrga kelib, buni el orasida baralla oshkor etadi. “Analhaq” – men haqman degan iboraning ma’nosi ham shu. Ammo bu so’zning men rost aytyapman, men haqiqatman, degan ma’nolari ham mavjud. Bunda nima nazarda tutiladi? Gap shundaki, mazkur falsafaga ko’ra, inson jismi va moddiy dunyo bilan bog’liq jamiki narsa-ashyolar, jumladan dunyo boyliklari, ko’ringan hasham – qudratlarning hammasi yolg’on, o’tkinchi- “majoziy” dir; faqat Mutlaq iloh haqiqatdir. Shunday ekan, bu yolg’on dunyoga mehr qo’yish-nodonlik, aldanishdir. Inson faqat Mutlaq iloh haqiqatiga ishonishi, faqat o’shanga oshiq bo’lishi kerak. Bu yo’l g’oyat mushkul, qiyinchiliklar behisob, ammo bu yo’lda har qanday azob-iztirobga chidasa arziydi, chunki chin ma’nodagi ma’rifat yo’li, chinakam ishq shudir. Mashrab mazkur maslak-e’tiqodga birubor imon keltirib, Mansuri Xalloj misoli matlub-yor visoliga etishish dardida yonadi, yurak-bag’ri ezilib, qaqnus qushday alangali til bilan kuylaydi. Bu shunday ulkan dardki, u bir zum ham shoirni tinch qo’ymaydi, uning butun xayoli, vujudi shu yor zavqi bilan band. Mashrab nazarida eru ko’k, daraxtlar, daryolar – hamma mavjudot oshiq: Mansur osilgan dor, so’yilgan Nasimiyning et-suyaklari ham analhaq deb faryod chekadi. Sog’inchim dardi shunday zo’rki, deb yozadi Mashrab, daraxtlarni xoma, daryolarni siyoh, eru ko’kni kitob sahifasi qilib yozsam ham ado bo’lmaydi. Qanday toza tashbeh, kayhoniy nigoh qamrovi! Bu dard Mashrabga ba’zan huzur-halovat, cheksiz xayoliy nashidalar yakuni- ruhiy parvozlar zavqu sururi, jazava holining shirin ilhom damlarini ato etadi, buning natijasi o’laroq mo’’jiza g’azallar, muxammaslar yaratiladi: ba’zan u cheksiz alamqayg’u keltirib, shoiri analhaqni tirqiratib ko’zidan yoshini oqizadi”. Qisqa tahlilning o’ziyoq ko’rsatib turibdiki, global germenevtika naqadar global muammolarni matn transformatsiyasi orqali yaratadi.

Misradagi ikkinchi obraz musaffo ishq sharobi ham Mansuri Xalloj kabi o’zini fano daryosiga otgan insonlarning orzusi kabi abadiydir, abadiy musaffodir. Bu sharobni totgan inson uchun bid’atchilarning dori hech narsa emas. Qiyomat arzi, xalloq-jabborning oldidagi arz fanoga aylangan insonning jismu jasaddan kechishi orqasida orttiradigan yolg’iz bisoti. Biroq bularning hammasi global germenevtikada matn transformatsiyasi orqali global xarakter kasb etgani holda ularning qahramonlari oddiy zamin zarrasi xarakteridan chiqib, butun koinot fazoviy xarakterga ega bo’ladi. Binobarin, bir inson fanosi butun mavjudot fanosiga, dardiga aylanadi. Har bir insonning o’zi Aristotel sillogizmidagi deduktiv metod nuqtai nazaridan kelib chiqib, mustaqil dunyoga aylanadi. Eng muhimi mana shu dunyolarning har biri o’zi yagona geometrik chiziqda yotgan holda o’zaro o’xshash dunyolarni yaratadi. Global germenevtikaning asosida aynan mana shu hol yotadi. Olam va odam o’rtasidagi global birlik, borliqning har bir zarrasi, muammosining hamma uchun birdek ekanligi bilan bog’liq. Global germenevtika shakllanish imkoniyatlari ijodkor yaratuvchiligi, novatorligi va uslubga ham bog’liq. Individual talant, ijodkorlik qobiliyati badiiy matnda germenevtik sharoitning chegaralarini kengaytiradi. Misralar, jumlalar zamiriga nafaqat ulkan, balki ko’p holatlarda tamomila ijodiy, hali inson ongi qamrab olmagan borliq holatlarini yaratadi. Gyotening ta’kidlashicha, ijodkorning “yaratuvchiligida tabiatga ergashish” faoliyati uch bosqichda ro’y berishi mumkin. Birinchi bosqich eng oddiy havaskorlik doirasida kechadi. Bunda havaskor qalamkash hali tabiatdan sira ajralolmagan, mustaqil ijod qilish darajasiga ko’tarila olmagan bo’ladi; tabiat ishini har qancha sinchiklab kuzatsa-da, uni aynan takrorlashdan nariga o’tmaydi; voqelik ko’rinishlarining xilma xil nusxalarinigina yarata oladi, xolos. Ikkinchi xil bosqich qalamkashning san’at talablaridan unchalik voqif bo’lmagan holda mustaqil ijodga ko’chishi davrlarida yuz beradi. Ijodkorlik faoliyati bu bosqichga ko’tarilar ekan qalamkashda tabiatga so’zsiz ergashish havasi mutlaqo tugagan bo’ladi. Endi u tabiat ishini ma’qul ko’rmay, ko’pincha uni buzishga, o’z sub’ektiv xohishlari, istak va mayllari bo’yicha qayta qurishga

intila boshlaydi. Qisqasi, ijodkorlik bunday paytda butkul muayyan manera hukmronligida qalam tebratishdan iborat bo’lib qoladiki, shunga ko’ra uni san’atkorlik deyish uchun hali vaqt erta. San’at o’zining eng muqaddas narsasiga-badiiy obrazlar orqali aks ettirishi lozim bo’lgan “oliy haqiqati”ga erishmog’i uchun ijodkorlik faoliyati uchinchi – eng etuk bosqichga ko’tarila olishi kerak. Uchinchi bosqichda asosiy hukmronlik uslubga o’tadi. Manera esa, o’z yo’nalishida unga bo’ysunadi va faqat u talab etgan me’yor doirasidagina yuzaga chiqa oladi. Bu bosqichdagi ijodkorlik garchand voqelikni aynan takrorlab berishdan iborat bo’lmasa-da, shu bilan birga uni tamoman unutib yuborib “absolyut yangilik” ixtiro qilishni ham anglatmaydi. YOzuvchi so’nggi bosqichda ham tabiatga ergashaveradi. Lekin uning bu ergashishi bevosita kuzatish natijalarini qayd etishdan iborat bo’lmay, voqelikdagi narsalar go’zalligi (yoki xunukligi) ni yanada mukammalroq, yanada yorqinroq his etiladigan qilib poyoniga erkazish, tabiat qiyomiga keltirolmagan tomonlarini qiyomiga keltirish ishini ham o’z ichiga oladi. Hayot hamisha ko’p qirrali. Bir xil muhitda har kim nisbatan har xil yashashi, biri ikkinchisiga o’xshamas tajriba, his-tuyg’u orttirib borishi tabiiy. YOzuvchi yaratadigan tasvirlarda yuqoridagi omillar bilan birgalikda ana shuxususiy hayot tajribalari, dunyoqarash, voqelikka munosabat, simpatiya-antipatiya, ideal, etik- estetik konsepsiyalarning ham muhri bo’ladi. Shunga ko’ra, uslub doimo o’ziga xoslik, individuallik hodisasi sifatida yuzaga chiqmog’i kerak. Uslubsizlik birinchi navbatda, talantsizlikni, qolaversa, yana mahoratsizlikni anglatadi. “Uslub bu- san’atkorning o’zidir”, degan aforizmning ma’nosi ham shunda. Badiiy ijodda yangi so’z aytish, ijodiy novatorlik san’at materialini kengaytirish, badiiy idrokning hali ochilmagan, uqib, bilib ulgurilmagan tomonlariga kirib borish jarayonidir. Novatorlik yangilik kurtaklarini boshqalardan oldinroq ko’ra olish va badiiy ravishda aks ettirib bera olish qobiliyatidir. Bu jarayonda ijodkorning voqea-hodisalar mohiyatini chuqur idrok etishi, o’zi uchun

qadrli bo’lgan barcha narsalarga samimiyati, mehri, romantik ko’tarinkiligi muhim ahamiyatga ega. Novatorlik uchun katta ijodiy kuch, jo’shqin ilhom kerak. Yuqoridagi qisqa germenevtik sharoit tahlili asarni tushunishning naqadar ulkan muammolari mavjud ekanligini ko’rsatib beradi. Biz quyida mana shu muammolarni ayrimlarini echimini topishga intilamiz.

Adabiyotlar: 1. Abdullaev F.A. Arabizm ы v uzbekskom yaz ы ke. avtorefer. diss… kand. fil. nauk – T.: 1945. – 22 s. 2. Adabiyot nazariyasi. 2 tomlik. –T.: 1979. 3. Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – T.: O’qituvchi. 1989. 98b. 4. Abdurahmonov G’. Adabiy asar tilini o’rganish haqida // O’zbek tilini o’qitish metodikasi. –T.:1973. 5. Abdurahmonov G’., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T: 1982. 6. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai turk. – T.: CHo’lpon. 1992. 7. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai tarokima. – T.: CHo’lpon. 1995. 8. Aznaurova E.S. Pragmatika xudojestvennogo slova. – T.: 1988. 8. Alimuhamedov A. Antik adabiyot tarixi. –T.: 1969. 9. Alisher Navoiy. Xamsa. – T.: 1958. 10. Alisher Navoiy. Xazoyin ul- maoniy. I-IV tomlar. T.: 1959-1960.

O'xshashlar

Adabiy germenevtika va badiiy til poetikasi faniga kirish

Adabiy asar tuzilishi

Badiiy asar tili

Badiiy asar kompozitsiyasi

Badiiy asar uzvlari