Adabiy germenevtika va badiiy til poetikasi faniga kirish - Adabiyot - Referatlar

Adabiy germenevtika va badiiy til poetikasi faniga kirish

Yuklangan vaqt:

22.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

169 KB

Ko'chirib olish

Adabiy germenevtika va badiiy til poetikasi faniga kirish Buyuk fransuz faylasuflaridan biri “Alloh insonga o’zining haqiqiy histuyg’ulari va fikr-mulohazalarini yashirish uchun gapirish huquqini bergan”, degan edi. Gapirish, so’zlash jarayonida inson o’zining haqiqiy maqsad va istaklarini ommadan yashirar ekan, o’sha yashiringan maqsad-istaklarni qanday bilish, aniqlash mumkin, degan savol tug’ilishi tabiiy. Bu o’rinda insonga germenevtika yordamga keladi. So’zni aql orqali anglab etamiz, tuyg’uni esa, hissiyot bilan sezamiz. So’z bilan anglangan dunyo, aql bilan etkazilgan borliq. Ruh bilan sezilgan holat esa, tuyg’u, qalb ruhi, hissiyot to’lqini, uni hali nomlash zaruriyati bor. Shu hodisaga nom izlash jarayonida biz dunyoning yangi ranglarini ochib boramiz. Agar biz birovning tushunmayotganligiga duch kelsak, shuni e’tiborga olishimiz lozimki, bu uning aybi emas, balki bu uning bu hodisadan tamoman bexabarligi sababli, xolos. Bir tomondan olib qaralganda germenevtika ma’nosizlikdan ma’no qidirishdan iborat, chunki olam hodisalarining tubsiz rangbarangligi ham shundaki, har qanday xaosda ham o’ziga xos ma’no va qonuniyat mujassam. Jahon adabiyotshunosligining so’nggi davrdagi yutuqlaridan biri bugermenevtika sohasidagi tadqiqotlarda miqdor va sifat salmog’ining ortganligi bilan bog’liq. Badiiy asar matni tahlilining yangi metod va usullari badiiy matnni tushunib etish orqali uning original matn arxitektonikasi vositasida aks etgan badiiy tafakkur qirralarini anglab etish, uni o’zlashtirish va hazm qilishning ratsional-emotsional imkoniyatlarini kengaytirib yubordi. Badiiy adabiyot ijtimoiy ong sohasi sifatida jamiyat hayotining barcha tomonlariga kirib borgan. Shu bois ijtimoiy psixologiya, ilm-fan yutuqlari, iqtisodiyot mezonlari ham badiiy tafakkur ifoda aspektlarining ichida bo’lib qoldi. Germenevtika bu-vujud ichki vulqonlari natijasida toshga chiqayotgan qudrat silsilasining badiiy matn orqali aks etgan holatlari, qirralariga nom berish demakdir. Musiqa – inson ruhiy, botiniy dunyosi holatlari, harakatlarining ovozi,

sasi. Ovoz, sas notalarini nomlash she’riyat, poetikaning vazifasidir. Germenevtika nom olgan elementlarning ma’no qirralarini ochish vositasida ikkinchi to’lqin ichki ruhiy bo’ronlar partiyasiga yo’l ochadi. Keyingisi yana keyingisiga yo’l beradi. Bu ruhiy kashfiyotlar tizimi cheksiz davom etaveradi. Biroq har bir partiya ruhiy to’lqinlar inson tasavvur dunyosini, olamni ruhiy o’zlashtirish imkoniyatlarini, uning intellektual mentalitetini yangi bosqichga olib chiqadi. Binobarin, inson oldida dunyoning yangi ranglarini kashf qiladi. Antik adabiyotdagi mifologik tafakkur o’rta asrlarda realistik manzaralarda, yangi davrda esa romantizm va realistik tasvir usulining chatishgan mezonlarini shakllantirdi. XIX asr adabiyotida bosh planga ko’tarilgan hol bu- inson ichki dunyosining poetik tasviri edi. Inson ichki dunyosining individual qirralarini topish, uning yangi shtrixlarini kashf qilish, binobarin, ijtimoiy psixologiyaning yangi-yangi tamoyillarini shakllantirish badiiy adabiyot, badiiy tafakkurning faqatgina falsafiy - estetik hodisa sifatidagi holatini istisno qildi. XX asrning 90-yillarida insoniyat ikkita buyuk inqilobni boshdan kechirdi. Bulardan birinchisi siyosatda, ikkinchisi texnologiyada amalga oshirildi. Siyosiy inqilob sotsialistik lagerni barbod qildi, chegaralarni ochib yubordi yoki intizomni bo’shashtirdi. Odamlarning dunyo bo’ylab erkin aylanib yurishlari uchun sharoit yaratdi. Ilm-fan natijalarining inson faktori yoki ommaviy nashr, kitob vositasida xalqaro istilohga kirishi tezlashdi. Kommunikatsiyaning kuchayishi yangi badiiy asarlar bilan birga, yangi adabiy qarashlarning ham o’zlashtirilishida hududiy to’siqlarni olib tashladi. Shu o’rinda ikkinchi – texnologiya sohasidagi inqilobning ham o’rni va ahamiyati buyuk. Odamlar internet, mobil aloqa vositalari orqali qisqa muddatlarda borliqning turli chekkasida yuz bergan, berayotgan va hattoki yuz berishi mumkin bo’lgan yangilikdan xabardor bo’lish imkoniyatiga ega bo’lib qoldilar. Imkoniyatlarning kengayishi inson ongi, tafakkuri, badiiy-estetik qarashida ulkan o’zgarishlar yasadi. Natijada odamlar borliqqa, hayotga, jamiyatga tamomila yangi ko’z, yangi nigoh bilan qaray boshladilar. Avvallari inson mentalitetida iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy faktor bosh rol o’ynagan bo’lsa, endilikda inson ichki

dunyosi, individual psixologiya, uning qalb manzaralarini o’rganish, shu orqali borliqning, jamiyatning yangi ranglarini kashf qilish muhimroq bo’lib qoldi. Badiiy asarning ham san’at namunasi, ham ijtimoiy – estetik ong namunasi sifatidagi imkoniyatidan foydalangan holda jamiyat psixologiyasining yangi ranglarini topish, yaratish va shakllantirish borasidagi imkoniyatlari germenevtikaning ahamiyatini oshirib yubordi. Badiiy matn tahlili orqali inson asarda aks etgan hayot manzarasini o’z imkoniyati darajasida o’z mentalitetiga muvofiq shaklda qabul qilishi mumkin. O’zbek mumtoz adabiyoti poetikasining tadqiqi ko’lami beqiyos. Uning izlanish ob’ektlari va aspektlari badiiy jarayonning deyarli barcha xususiyatlarini qamrab olgan. Navoiy, Bobur, Shaboniy, Mashrab, Ogahiy, Nodira, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat va yana qator klassiklarning ijodiy merosi tadqiqot doirasi kengligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, navoiyshunoslik, navoiyxonlik nafaqat O’zbekistonda, balki jahon miqyosida keng masshtabga egaligi bilan tahsinga sazovor. Klassiklarning ijodiy merosi to’la yoki ayrim to’plam va alohida asarlari misolida tadqiq qilingan. Bunday ishlarda asosiy e’tibor eng avvalo ijodkor adabiy merosining g’oyaviy xususiyatlarini o’rganishga qaratilgan edi. O’zbek mumtoz adabiyoti badiiy tilining o’rganilishi ham o’ziga xos an’analarni mujassam qiladi. Bu boradagi tadqiqotlarning aksari badiiy asar tili va adabiy til o’rtasidagi munosabatlarni muqoyasa qilishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir. Adabiy til umumxalq tilining muayyan qolipga solingan shakli bo’lib, uning barcha lisoniy xususiyatlarini qamrab oladi, o’zining barcha qirralari bilan badiiy adabiyotda namoyon bo’ladi. Biroq har qanday badiiy asarni adabiy til namunasi deb hisoblash noto’g’ri bo’lur edi, chunki bu hol badiiy asarning individual ijod namunasi ekanligini istisno qiladi. Shoir (ijodkor) o’z asarlarida goh hazil, goh chuqur falsafiy ma’noli fikrlarga tayangan holda tasodifan yangi, kutilmagan fikrlarni, tushunchalarni kashf qiladi. “Ijod bu-sog’lik, bu-har qanday xastalikka qarshi kurash, bu-yangilanish va ruhan poklanish, katarsis” demakdir. Ijodkorning badiiy fantaziyasi uning milliy va shaxsiy metalitetiga muvofiq ravishda lisoniy

imkoniyatlari bilan bog’liq, ijodkorning xalq tilidan qanchalar bahramand ekanligi muammosi uning o’zi egallab turgan til xususiyatlarini badiiy matnda qanchalar mahorat bilan qo’llay olishi bilan bog’liq. Biroq yolg’iz bilish va qo’llashning o’zi muallifning cheklangan imkoniyati xolos, u shuning uchun ham ijodkorki, tilning yangi badiiy imkoniyatlarini hosil qilishi, yaratishi lozim. Xuddi mana shu o’rinda ijodkor okkazional holatlar vujudga keltiradi, badiiy fantaziya yaratadi, badiiy tafakkurning yangi qirralarini shakllantiradi, binobarin, insoniyat ijodkorligi imkoniyatlarini kengaytiradi. Tilning leksik-semantik imkoniyati, o’quvchikitobxon mentaliteti va uning ijodiy tayyorgarligi mana shunday sharoitda badiiy matn ifoda imkoniyatlarining germenevtik taraqqiyoti asosida yotadi. Biroq bu hol har qanday ijodkorning ham imkoniyati darajasida emas. Badiiy asar orqali ijtimoiy ong, badiiy tafakkur taraqqiyotiga hissa qo’shish, uning sayqal topishini ta’minlash yolg’iz klassiklargagina nasib qiladi. CHunki klassik –bu shunday ijodkorki, toki undan inson hali o’zi anglab etmagan borliq ufqlarini, uning yangi qirralarini o’rgansin. Ana shu jihatdan olib qaralganda badiiy asar matni, uning arxitektonikasi orqali aks etgan ijodkor badiiy dunyosini o’rganish bir tomondan o’ta murakkab bo’lsa, ikkinchi tomondan nihoyatda muhim hamdir. She’riy asarlar inson badiiy-estetik dunyoqarashining o’ziga xos ifodasi bo’lganligi bois alohida tadqiqotni talab qiladi. She’riyat tilining funksiyasi oddiy, umumxalq tilining funksiyasiga mos kelmaydi, uning qandaydir o’ziga xos timsoliy murakkabligini tashkil qiladi. She’riyat tili - murakkab til, unda tushunchalar bir xil timsollar vositasida belgilanib, o’zga timsollarda izohlanadi, boshqalari bilan xulosalanadi. She’riy asarlar matnining o’ziga xos xususiyati shundaki, u mana shu timsollar vositasida yangi, mavhum tasavvur-illyuziya uyg’otadi. Shuning bilan bir qatorda she’riy timsolli so’zlar real, mavjud so’zlarning alohida funksiyasi sifatida in’ikos etiladi, chunki she’riyatning o’zi bizni o’rab turgan ob’ektiv borliqning xususiy bir in’ikosidir. Shoir xalq tilidan bir tushunchani olib boshqa xili bilan qiyoslaydi yoki bir tushunchani ikkinchisiga chog’ishtiradi, natijada sintez- uchinchi, yangi fikr hosil bo’ladi.

Lirik matnda stilistikaning o’rni muhim, chunki oddiy nutqdagi bir ma’noli so’zlar she’riyatda ko’chma ma’no kasb etadi, bu hol stilistik yo’l bilan amalga oshiriladi. Stilistika she’riyatda qanchalik muhim bo’lmasin, g’oya - ma’nomohiyat tili doimo etakchi o’rinda turadi, chunki shoirning stilistik uslubdan ko’zlagan maqsadi ham g’oya-original g’oya ifodalashdir. She’riy asar matni o’zida nafaqat tilning ma’lum bir shakllarini mujassam etadi, balki eng avvalo tilda ifodalangan g’oya, ma’no va hissiyotni aks ettiradi. She’riy matnda har bir so’z obrazga aylanadi. Badiiy asar matni, badiiy matn lingvopoetikasini o’rganish o’ziga xos tarixga ega. Sharq ilmida badiiy asar matnini o’rganish borasida Abu Nasr Farobiyning asarlari muhim ahamiyatga ega. U o’zining she’r san’ati va shoirlarning she’r yozish san’ati qonunlari haqidagi asarlarida lirik asarlar matni, uslubi va ularni badiiy-estetik nuqtai nazardan tahlil qilish borasida qimmatli fikrlar bildirgan. Bevosita turkiy adabiy yodgorliklar janri, vazni va boshqa poetik xususiyatlari hamda matn va badiiy til xususiyatlariga bag’ishlangan asarlardan Navoiyning «Mezon ul-avzon» va «Majolis un-nafois» risolalari alohida ahamiyat kasb etadi. Bobur o’zining «Muxtasar» asarida eski o’zbek va fors-tojik tillarida yaratilgan lirik asarlar adabiy – lisoniy va matn xususiyatlari haqida qimmatli fikrlar bildirgan. Keyingi davrlarda o’zbek mumtoz adabiyotining matn va poetik xususiyatlarini o’rganish borasida qator yirik tadqiqotlar bajarildi. O’zbekiston milliy mustaqillikka erishganidan so’ng avvalda ta’qiqlangan qator yangi sohalarni o’zlashtirish uchun imkoniyatlar yaratildi. Adabiyotda va adabiy ong taraqqiyotida ham tub islohotlar kuzatildi. Milliy madaniyatning yangi qirralari belgilanayotgan hozirgi sharoitda uning ajralmas qismi bo’lgan adabiyotni yaratish, o’rganish va uning badiiy-g’oyaviy imkoniyatlari orqali ijtimoiy – siyosiy ong tahlilini yo’lga qo’yish, ijtimoiy ongni takomillashtirishning izchil usul va yo’nalishlarini ishlab chiqish alohida e’tiborni talab qiladi.

O’zbek milliy adabiyoti o’zining ko’p ming yillik tarixi davomida qator xalqlar adabiyoti bilan turli darajada aloqalarga ega bo’ldi. Musulmon Sharqi adabiyotining tarkibiy qismi sifatida arab, fors adabiyotlari, qadimgiroq davrda xitoy, hind kabi sharqning ko’hna adabiyotlari namunalari uning taraqqiyotiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatgan. Zamonaviy adabiyotda bevosita rus tili va adabiyoti orqali shakllangan adabiy muhit imkoniyatlarini alohida qayd qilish zarur. Insoniyatning yangi – texnika taraqqiyotiga asoslangan davrida Evropa xalqlari adabiyoti tizimli nazariyalari dunyo xalqlari badiiy tafakkurining yangi ufqlarini kashf etdi. Binobarin, Evropa adabiyotining juda ko’p xususiyatlari butun dunyo xalqlari uchun umumiy bo’lib qoldi. Shu yo’nalishda Evropa adabiyotining o’zi ham qator adabiy muhitlar, maktablarning ilg’or tomonlarini o’zida mujassamlashtirdi va takomillashtirdi. Evropa adabiyotining dunyoviy adabiyotga aylanishida aynan shu holat hal qiluvchi rol o’ynadi. Arab va hind adabiyotlaridagi gumanizm, sentimentalizm, xitoy, yapon adabiyotlariga xos didaktizm, Amerika xalqlari folkloriga xos abolitsionizm va transsendentalizm xususiyatlari umumjahon adabiyot xazinasining mulkiga aylandi. Mustaqillik tufayli avvalda biz faqat rus tili va adabiyoti orqaligina o’rgangan Osiyo, Evropa, Amerika va Afrika xalqlari badiiy madaniyati namunalarini bevosita ona tilimizda o’zlashtirishimiz uchun sharoit yaratildi. O’zbekistonda xorijiy tillarni o’rganish binobarida xorijiy adabiyotlarni o’qish va o’rganishning ham yangi bosqichlariga turtki berildi. «Jahon adabiyoti» jurnalida jahon adabiyoti xazinasining eng go’zal namunalari o’zbek tilida nashr qilina boshlandi. Qolaversa, jahon adabiyotshunosligining ilg’or xususiyatlarini tahlil qilish, o’zlashtirish binobarida milliy adabiyotshunoslikning yangi taraqqiyot omillarini belgilash imkoniyati yaratildi. Mustaqillik jahon adabiyoti va adabiyotshunosligini o’zlashtirish, tahlil qilish, o’qitish va o’rganish tizimida siyosiy to’siqlarni bartaraf qildi. Senzuraning olib tashlanishi milliy adabiyotni jahon miqyosiga chiqishiga sharoit yaratdi.

O’zbekistonda xorijiy filologiya tahsiliga mo’ljallangan O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti va yana qator institutlar, universitetlarning tegishli fakultetlarida xorijiy tillar, adabiyoti va madaniyatini o’rganish, qiyoslash, tahlil qilish hamda ularni milliy adabiyot nuqtai nazaridan tadqiq qilish borasida etuk filolog kadrlar tayyorlashga mo’ljallangan baza yaratildi. Til ta’limining uzviy qismi, aniqrog’i, uning ikkinchi tomoni til xususiyatlarini o’zida in’ikos ettirib beradigan adabiyot bo’lib, uning o’rganilishi va o’qitilishining ahamiyati ham etuk filolog kadrlar tayyorlashda beqiyosdir. Har qanday milliy til o’zining barcha xususiyatlarini badiiy adabiyotda namoyon qiladi. Hozirgi zamon badiiy adabiyoti insoniyatning faqatgina estetik ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan madaniyat hodisasi sifatidagi funksiyasidan allaqachon chiqib bo’lgan. Globallashuv jarayoni adabiyotning ijtimoiy funksiyasini kengaytirib yubordi. Adabiyotning jamiyat va umuman insoniyat oldidagi vazifalari beqiyos darajada yuksaldi. Hozirda juda ko’p global umuminsoniy muammolar badiiy asarlarda obrazli til vositasida o’ziga xos uslubda in’ikos topmoqda. Aynan shu hol bevosita jamiyatni, tilni, milliy psixologiyani o’rganishda birinchi manba sifatida badiiy adabiyot namunasini ilgari suradi. Bas shunday ekan, xorijiy tilni o’rganayotgan har bir inson ona tilidagi milliy adabiyotni mukammal o’rgangani holda o’sha pozitsiyadan turib xorijiy tildagi adabiyot va adabiyotshunoslikni o’rganishi hamda tahlil qilishi zarur. Bu zaruriyat uning o’sha xalq tili, dunyoqarashi va milliy psixologiyasini chuqur o’rgatishga xizmat qiladi, xalqning ichiga kirib borishiga yo’l ochadi. Jahonda ilg’or madaniyat maktablari yaratgan xalqlar adabiyoti bevosita ularning insoniy go’zalliklarni badiiy tafakkur vositasida tahlil qila olish imkoniyatini ham ta’minlagan. Tilning barcha ma’naviy, falsafiy va estetik rang – barangligi o’z navbatida adabiyotning kamolotini ta’minlaydi. Ingliz filologiyasi tahsilida Shekspir, Bayron, Dikkens, fransuz filologiyasida Gyugo, Kamyu, Stendal, nemis filologiyasida Gyote, Geyne va ispan filologiyasida Servantes

kabilarning ijodiy dunyosi, lug’aviy boyligi tahlilisiz yosh insonga tilni mukammal o’rgatish aslo mumkin emas. Badiiy adabiyot matniy imkoniyatlarining germenevtik tahlili inson ijtimoiy tafakkuri taraqqiyotidagi eng muhim bosqich. Har bir millat adabiyoti tarixi adabiyotshunoslik, tilshunoslik, tarix kabi fanlar bilan uzviy bog’liq. Bas shunday ekan, millatning estetik - madaniy dunyoqarashida badiiy adabiyotning o’rni va ahamiyatini kamsitib bo’lmaydi. Tilning taraqqiyot bosqichlari bevosita adabiyotning taraqqiyot bosqichlari bilan uzviy bog’langan. Badiiy adabiyot namunasini o’qib – o’rganish va tahlil qilish adabiyotshunoslik fanining asosini tashkil qiladi. Demak, adabiyotshunoslik fani shaxs estetik tarbiyasining eng muhim mezoni sifatida badiiy adabiyotning badiiy – g’oyaviy ahamiyatini inson tomonidan o’zlashtirilishida sintezator vazifasini o’taydi. Yangi avlod tarbiyasi kadrlar tayyorlash Milliy dasturining bosh omili bo’lib turgan paytda bu muhim vazifa alohida ahamiyat kasb etadi. Xorijiy tillarni o’rganayotgan yoshlarga adabiyot tarixi ta’limi jarayonida milliy adabiyotning rivojlanish bosqichlari va bu o’rinda adabiy siymolar ijodiy merosining ahamiyatini mukammal o’rgatish jarayonida adabiyotshunoslik fanlarida badiiy adabiyot namunalarini til va badiiylik nuqtai nazardan tahlil qilish zarur. Xorijiy adabiyot ta’limida ham biz eng avvalo uning qator qirralarini o’z milliy adabiyotimizga qiyoslab o’rganishimiz til o’rganishning samarali vositasi hisoblanadi. Xususan, ingliz adabiyotida roman janrining taraqqiyoti uni keyinchalik yirik siyosiy voqealarning so’z orqali badiiy panoramasini qayta tiklash jarayoniga asos soldi. Qolaversa, fransuz adabiyotida Jyul Vern asarlari insoniyat tarixida texnik taraqqiyotga xizmat qilgan bo’lsa, Balzak o’z asarlarida jamiyat psixologiyasining nozik qirralarini kashf etdi. Bularning hammasi adabiyotning jamiyat taraqqiyotidagi o’rnini belgilashda yangi bosqichga asos soldi, deb aytishimiz mumkin.

Insoniyat romantikasiz, o’y-fikr, xayolot, orzusiz yashashi mumkin emas. Zotan, ularsiz hayot insonni mahdudlikka kishanlab qo’yadi. Vaholanki, romantika eng avvalo kitob mutolaasi, badiiy asar tahlili orqali amalga oshadi. Qolaversa, romantika, mutolaa inson ma’naviyatini sayqallashtiradi. “Har bir inson aqlzakovatini o’tkirlashtirmoq uchun, madaniy saviyasini yuksaltirmoq uchun butun umri davomida bir daqiqa ham tinim bilmay kurashmog’i, mehnat qilmog’i kerak. Bunday mehnat shu bugundan boshlanmog’i zarur. Odam uchun aqlni peshlamoqqa, ma’naviy dunyoni boyitmoqqa imkon beradigan vositalar ko’p. Shulardan eng samaradori, eng qulayi, eng beminnati va eng kamchiqimi kitobdir”. Sharq klassik adabiyotida romantik uslubning taraqqiyoti barkamol shakllangan bo’lsa, Evropa o’rta asarlar sarguzasht asarlarida realistik manzaralar ma’rifatchilik g’oyasi bilan uyg’unlashgan holda beriladi. Bularning hammasi jahon adabiyotining muhim qirralarini jahon tillarini mukammal egallash orqali o’rganishga chog’langan inson bilimini takomillashtirishdan tortib, adabiyot va adabiyotshunoslik fanini o’qitishning o’rni va ahamiyati naqadar muhimligidan ham dalolat beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda xorijiy Evropa va Sharq tillarining tahsili jarayonida adabiyot tarixini bosqichma – bosqich o’rgatish, hozirgi adabiy jarayonni esa alohida muhim bosqich sifatida o’qitish zaruratini taqozo qiladi. Badiiy material arxitektonikasining matniy-lisoniy imkoniyatlari kitobxon so’z boyligini, u o’rganayotgan tilning grammatik qurilishi va morfologik tizimini o’rganishida eng muhim va yagona yozma manba rolini o’taydi, eng muhimi, matnning lingvopoetik assotsiatsiyasi orqali millat yoki individual inson qalb manzaralarining yangi ranglarini kashf qiladi. Badiiy adabiyotni bevosita o’rganilayotgan tilda o’qish va tahlil qilish til o’rganishning eng muhim tamoyilidir. Xorijiy tillarni o’rganayotgan insonga til va adabiyot uyg’unligida saboq berish ularning etuk kadr sifatida jamiyatga xizmat qilishlarida bezavol manbadir. Hozirda badiiy asar matni tahlilining muhim qirrasi sifatida poetik tilni xorijiy tillarni o’rganayotgan yoshlarga jahon va o’zbek mumtoz adabiyoti

namunalarni materialida o’rgatish zarurati tug’ilgan. Binobarin, germenevtika, badiiy til poetikasini o’rganish borasida yangi qarashlar, g’oyalar va nazariyalar ilgari surilgan. O’quv qo’llanma jahon adabiyotshunosligining so’nggi yutuqlari asnosida badiiy asar matnini germenevtik o’rganish bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar tahlili orqali o’zbek mumtoz adabiyoti namunalari poetikasini germenevtik istifoda qilish borasida lirik asarlarda matn arxitektonikasi hamda badiiy matnlarning lingvopoetik, falsafiy-estetik, falsafiy-poetik va semantik-stilistik imkoniyatlarini kengaytirish, binobarin, matnda shakllangan betakror shaxsni falsafiy-ratsional va psixologik-emotsional tushunishning nazariy asoslarini yaratishga hamda o’rganish va o’rgatishga qaratilgan. Dissertatsiyada matn germenevtikasini shakllantirish jarayonidagi lingvopoetik paradigmalari Sharq va Evropa xalqlari adabiyotining eng ilg’or namunalari misolida asoslanadi, shuningdek, germenevtik tafakkurning yangi kategoriyalari badiiy tilning alohida ko’rinishlari asnosida tadqiq qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoevning qator asarlarida yoshlarda milliy ruh va mentalitetni oshirish borasida o’tmish va zamonaviy madaniyat yodgorliklarini, buyuk shaxslar hayoti va ijodini keng targ’ib qilish hamda ularda aks etgan ruhiy-ma’naviy imkoniyatlarini to’laqonli ochib berish zarurligi ta’kidlangan. Uning «O’zbekistonning buyuk kelajagini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz» asarida «Har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xos urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy boyliklar, ko’hna tarixiy yodgorliklar, osori-atiqalar eng muhim omillardan biri bo’lib xizmat qiladi»-deb yozilgan edi. Madaniyat yodgorliklari, xususan badiiy adabiyot namunalarida aks etgan milliy, betakror individual ohang yoki ruhni aniqlash turli tadqiqot usullari orqali amalga oshadi. Bu borada germenevtika fani har bir ijodkor yoki asarning o’ziga xos ovozini, ohangini aniqlashga xizmat qiladi. Germenevtika (yunoncha hermeneutikos - tavsiflovchi, bayon qiluvchi) termini «tarjima san’ati», «tavsiflash san’ati» (Germes yunon mifologiyasida

xudolarning xohish-istagini odamlarga tavsiflab beruvchi, u zaro fikr etkazuvchi hisoblangan) ma’nolarini anglatadi. Ko’p ma’noli yoki turli ma’nolarda talqin qilinadigan, turli sabablar tufayli shaklan shikastlangan (asosan qadimgi) asarlar matnlarini o’rganish ham germenevtikaning tadqiqot doiralari ichida yotadi. Germenevtika ilmiy doiralarda til haqidagi klassik fanning uziga xos metodi sifatida tan olingan bulib, qadimgi adabiy yodgorliklarni interpretatsiya qilishning nazariyasi va umumiy qoidalarini birlashtirgan holda dastlab Aleksandriya maktabida Bibliya matnlarini tavsiflash uchun q u llanilgan. Germenevtika hozirda til shakllari va konstruksiyalarni anglab etish bilan shug’ullanuvchi fan sohasidagi holatidan farqli ravishda umuman begona inson ichki dunyosiga kirib borish (eng avvalo muallif, qolaversa, o’quvchi), uning individual ruhiy dunyosini, qalb manzaralarini, psixologiyasini ochib berish uchun qullanmoqda. Adabiyotshunoslikda germenevtika badiiy matnlarni turli interpretatsiyasi orqali badiiy tafakkur qirralarini ochish va umuman badiiy asar matnini, binobarin, matnda aks etgan inson ichki dunyosi, uning qalb manzaralarini, jamiyatdan farqli o’laroq o’ziga xos dunyosini turli shakllarda anglab etish usuli hisoblanadi. Qolaversa, ma’lum bir badiiy matn orqali kitobxonning o’zida shakllanadigan individual mentalitet, psixologiya ham germenevtik tadqiqotlar doirasiga kiradi. Germenevtika insonni to’rt narsaga o’rgatadi: 1-si ishonch, ya’ni insonning o’zligiga, o’z ruhiga ishonchi; 2-si insonni tushunish, ya’ni insonning atrof-muhiti, uni o’rab turgan borliq bilan muvozanatini tushunib etish; 3-si shulardan kelib chiqqan holda adolatli hayotga intilish, halollik; va nihoyat 4-si belletristika, ya’ni insonni yaratuvchanlikka, go’zallikdan ezgulik yaratish san’atiga o’rgatadi. Badiiy asar tahlili ko’p qirrali jarayon. Muallifning asar matniga kiritgan g’oyasi uning matn yaratish imkoniyatlari, matnda qo’llangan badiiy-tasviriy vositalar yoki boshqa poetik usullar orqali o’quvchiga etib boradi. Adabiy germenevtika matn arxitektonikasi tavsifi, talqini paradigmalarini tushunish, asar zamiriga singdirilgan ma’no-mohiyat, inson ichki dunyosi orqali aks etgan

badiiyfalsafiy g’oya, emotsional-estetik ta’sirning rang va darajalarini aniqlashni ham o’z tadqiqotlari doirasiga kiritadi. Jahon adabiyotida she’riyat eng ko’hna janrlardan hisoblanadi. Har bir milliy adabiyot bevosita she’riy asarlar vositasida ibtido olgan. She’riyatda badiiy til, g’oya va estetik ifoda tili ham qadim zamonlardan buyon tadqiqotlar markazida turgan. Bu borada qo’limizdagi eng eski materiallar yunon adabiyoti borasida antik olimlarning ilmiy risolalari hisoblanadi. Jahon she’riyati va uning matn, badiiy til xususiyatlarini o’rganish borasida tadqiqotlarning qanchalik qadimiy va keng bo’lishiga qaramasdan bu mavzu hamisha navqiron va dolzarb. Vaholanki, she’riyat insoniyatning ajralmas orzular ummoni kabi muttasil va ajralmas hamroh. Ko’kdagi yulduzlar insoniyatning ilk hayot kunlaridan boshlab qanday porlagan va chorlagan bo’lsa, ularning o’rni va tafti hamda tortish quvvati hali-hanuz so’nmagan va aksincha ortmoqda. Bu fikrlar jahon she’riyati falsafasi, mantiqi, ma’no-mohiyati, eng muhimi hozirda badiiy matnni uning arxitektonik imkoniyatlari orqali anglab etishning yangi tamoyillaridan biri hisoblangan germenevtikaning, binobarin, badiiy asar g’oyasini anglab etishning yangi usul va uslublari uchun muntazam va muttasil yo’l ochib borish zaruriyatini taqozo qiladi. Asar mohiyatini, uning badiiy – estetik xususiyatlarini ochib berishning yagona yo’li bu– asar matni, tili va til birliklari assotsiatsiyasi, badiiy matn arxitektonikasi orqali aks etgan ijodkor g’oyasi, «so’zi» va individualizmni sharhlash, ya’ni asar matni, uning g’oyasi orqali badiiy tafakkurning yangi jilolarini anglab etishdir. Bu o’rinda aytib o’tish lozim bo’lgan xususiyatlardan yana biri bu – badiiy matnda nafaqat ijodkor aytmoqchi bo’lgan g’oyani aniqlash, balki u aytolmagan va hatto uning o’zi fahmlay olmagan g’oyani ham kashf qilish masalasidir. Badiiy asar matn xususiyatlarini o’rganish asar poetikasining lingvistik imkoniyatlari bilan chambarchas bog’liq. «Ma’lumki, tilning erkin va muntazam istiqomat makoni badiiy adabiyotdir». Badiiy adabiyot tili, uning lingvopoetik xususiyatlari badiiy matnning ifoda imkoniyatlarini kengaytiradi. Zero biz anglab etgan har qanday voqea-hodisa inson lisoniy idroki imkoniyatlari doirasida yotadi.

Hozirga qadar o’tkazilgan tadqiqotlar badiiy tilning umumxalq tiliga, uning lug’aviy yoki grammatik taraqqiyot yo’liga munosabati yuzasidan olib borildi. Endilikda badiiy asar matnining germenevtik metodda tadqiq etish orqali badiiy tilning asar mohiyatini, badiiy so’z san’ati paradigmalari orqali uning original g’oyasini ochib berish borasidagi yangi imkoniyatlarini aniqlash zaruriyati tug’ildi. Germenevtika asar matni, unda so’z orqali aks etgan betakror shaxs qalb manzaralari aks etgan poetik imkoniyatlarini o’rganishning yangi tamoyillarini yaratdi. Badiiy asar janri, mavzu va boshqa poetik imkoniyatlari bilan bog’liq til xususiyatlarini ochishni biz badiiy asar dekorativ tili deb atadik. Chunki aynan tilda ijodkorning ichki dunyosi namoyon bo’lar ekan, bu hodisa asar matnining shakl imkoniyatlari orqali semantik spektrlar yaratishi tabiiy. Gumboltga ko’ra «Tilning vazifasi inson aqliy faoliyatini materiallashtirishdan iborat». Shunday ekan, badiiy matn dekorativ arxitektonikasi ham o’ziga xos g’oya tashishi aniq. Ijodkorda poetik yolqin orqali asar uchun tanlangan material imkoniyati, g’oyasi va mo’ljalidan kelib chiqib asar badiiy tafakkurda ramkaga solinadi yoki badiiy asarning fasadi yaratiladi. Aynan mana shu ramkalashtirish asar janri, shaklini yaratadi, binobarin, asarning lingvopoetik xususiyatlarini ham shakllantiradi, asar tili uning umumiy ko’rinishi uchun so’z vositasida material bo’ladi. She’rning vazn, qofiya, turoq, rifm, ritm, band kabi fasad elementlari uning spetsifikasini tashkil qiladi. Spetsifika asar g’oyasiga mos ravishda ma’lum lisoniy-g’oyaviy maydonda namoyon bo’lar ekan, uning o’zi ham g’oya tashiydi. Badiiy tilning mana shu munosabatlarini ochib berish badiiy asarning dekorativ til xususiyatlari imkoniyatini shakllantiradi. Badiiy asarda g’oya lingvopoetikasi ijodkor ommaga etkazmoqchi bo’lgan yoki umuman asar mazmunidan kelib chiqadigan poetik tafakkurning reallashgan aksi. Poetik tafakkur soyasi sifatida g’oya ijodkorning o’zi uchun ham kutilmagan holatda shakllanishi yoki sodir bo’lishi mumkin. G’oya tili asar syujeti mazmunidan tubdan farq qilgan holda so’zlarning original assotsiatsiyalari orqali badiiy matn arxitektonikasining turli interpretatsiyalarini mujassamlashtiradi

hamda bu interpretatsiyalar va ularni tushunib etish jarayoni germenevtikaning asosida yotadi. Uning mohiyati asar ijodiy metodi, ijodkor uslubi, poetik tilning ifoda imkoniyatlari, individual, milliy, bashariy mentalitet bilan bog’liq. Romantik, realistik metodda yoki modernistik usulda yozilgan asarlar g’oyasi binobarida ularning lug’aviy, lingvopoetik imkoniyatlari bir xil yoki har xil bo’lishidan qat’iy nazar tubdan farq qiladi. Badiiy asar shaklining dekorativ til xususiyatlari asarni o’qimishli, nafis, jarangdor, mazmundor hamda g’oyaviy paradigmalari spektrini jozibador va jimjimador qilar ekan, uning muvaffaqiyati asarning germenevtik imkoniyatlarini kengaytirish uchun ijodkor yaratgan matn imkoniyatlari doirasida belgilanadi. Dekorativ til xususiyatlari badiiy asar estetik ahamiyatining eng muhim in’ikosi. Bularsiz asar mavhum yoki rangsiz, o’qilishi qiyin, xalq jonli tilidan uzoq bo’lib qoladi. O’quvchida estetik zavq uyg’ota olmaydigan asar abadiyatga dahldor bo’la olmaydi. Badiiy asarning dekorativ imkoniyatlari uning poetikasini shakllantiradi, asar matn fasadi badiiy talqini yangi nurlar bilan tovlanishiga asos yaratadi, yangi g’oyaning in’ikosiga aylanadi. Germenevtik tahlil yangi g’oyani nafaqat asar matn arxitektonikasining lingvopoetik imkoniyatlari, so’zlar va ularning turli lingvopoetik paradigmalari ustiga yuklangan semantik-stilistik manzaralardan izlaydi, balki uning tadqiqotlari zamirida matn orqali shakllanadigan betakror emotsional jarayonlarni ham yoritadi, izohlaydi, jamiyatning intellektual mulkiga aylantiradi. Germenevtik nuqtai nazardan badiiy til tahlili jarayonida uning borligi, mavjudligi, ramziy xususiyatlari, asar mazmuni, metodi, g’oyasining real kaliti hisoblanadigan hodisa-badiiy asar yolqinidir. YOlqin ijodkorning eng muhim ijodiy quroli, kitobxonning badiiy asarni o’zlashtirish jarayonidagi «sehrli tayoqchasi». Yolqin jamiyatning intellektual mulk doirasidagi barcha munosabatlarini birlashtirib turadi. Vaholanki, sillogizm, transformatsiya va illyuziya inson intellektual mentalitetidagi eng muhim bosqichlarki, ularsiz hech bir inson o’z ruhiy kvalifikatsiyasini takomillashtira olmaydi.

Yolqin kitobxon mentalitetiga muvofiq har bir o’quvchida turli darajada shakllanadi. Asar badiiyati, badiiy tili, vaholanki, asar metodi va g’oyasini tushunish uchun insonning ma’lum ilmiy-ijodiy tayyorgarligi, u egallab turgan ilmiy salohiyat bevosita yolqin vositasida namoyon bo’ladi. Bas, badiiy asar yolqini uni o’zlashtirishdagi «yo’lchi yulduz» ekan, germenevtika – badiiy matnni o’zlashtirish aynan mana shu yulduz shu’lasining aksi demakdir. Yolqin butun asar matnini tushunishning barcha germenevtik va g’oyaviy xususiyatlarini birlashtirib turadi. Badiiy asar germenevtik tahlili va uning badiiy tilga munosabatini yoritishda bu kabi tamoyillarga asoslanish uning o’quvchi – kitobxon, omma tomonidan to’laqonli o’zlashtirilishida muhim vosita bo’la oladi. O’quv qo’llanma mana shu tamoyillar asnosida, jahon adabiyotshunosligining yangi yutuqlari binobarida lirik asarlar germenevtik tahlilini qator Evropa xalqlari adabiyoti va o’zbek mumtoz adabiyoti namunalarida amalga oshirishga mo’ljallangan. Dissertatsiya ishida eng muhim tamoyil – asar arxitektonik badiiyati va uning zamirida yotadigan badiiy til xususiyatlarini germenevtik tahlil vositasida she’riyatning mazmun – mohiyatini, insoniyat estetik dunyosi, ma’rifiy – ma’naviy paradigmatik tovlanishlarini, binobarin, uning badiiy tafakkur taraqqiyotida tutgan o’rni hamda ahamiyatining nazariy qirralarini ishlab chiqishdan iborat. Adabiyotchilarning vazifasi shoirga g’oyibdan kelgan ilohiy ruhning holatini u yaratgan asar orqali tavsiflab berishdan iborat. Vaholanki shoirlar kelajak darakchilari ekan, ularda aks etgan ruh holati, ijod tasvirga, izohga muhtoj. O’quv qo’llanma o’zining o’rtaga tashlagan yangi ilmiy gipotezalari va dasturlari bilan kelajakda badiiy adabiyot, badiiy tafakkur va umuman, adabiyotshunoslik taraqqiyotiga xizmat qiladi. O’zbek mumtoz she’riyati namunalari misolida germenevtik tahlil vositasida badiiy asar ijodkori bilan uning o’quvchisi fikrlash doirasidagi farqlarni bartaraf qilish, badiiy asar mohiyati, g’oyasi, badiiy-estetik qirralarini kitobxonga yaqqolroq ochib berish binobarida borliqni yangi poetik ranglarda his qilish, asar badiiyati orqali aks etgan o’ziga xos dunyoning ijtimoiy talqinini belgilash hamda

bu o’rinda milliy, individual mentalitetning ahamiyatini aniqlashga intilishi hamda individual badiiy ijodning yangi ufqlarini belgilashga qaratilganligi bilan xarakterlanadi. Germenevtik metod doirasida badiiy asar san’ati va umuman san’atni tushunish va his qilish qilishning tamomila yangi paradigmalarini kashf qilganligi bilan ajralib turadi. Adabiy germenevtika XX asrda alohida fan sifatida dastlab G’arb mamlakatlarida shakllangan yo’nalish va metodlar birligi bo’lib, badiiy matnlarni turli usullarda interpretatsiya qilish orqali har xil ma’nolarini aniqlashga qaratilgan edi. Bunday tadqiqot usullarining tarixi Aleksandriya filologiya maktabi (eramizning boshlarida) faoliyati bilan boshlanadiki, bu maktab olimlari Bibliyaning ilohiy ma’nolarini talqin qilishga intilgan edilar. Shuningdek, XVIII – XX asrlarda U. Shekspir asarlari matn xususiyatlarini o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlar yaratildi. Adabiy germenevtika F.D.E. Shleyermaxer, V.Diltey, X.G.Gadamer kabilar tomonidan ilgari surilgan falsafiy germenevtika ta’sirida shakllandi. Ularning ayrim tadqiqotlarida badiiy matn tahlili ham kuzatiladi. Bunday tadqiqot namunalarini italyan «germetik tanqid» maktabi namoyandalari K.Bo, O. Makri va boshqalarning ishlarida hamda Angliya-Amerika «yangi tanqid» maktabi namoyandalari T.S. Eliot, D.K.Rensom, R.P. Uellek, O.Uorrenlar asarlarida kuzatish mumkin. YAngi davr adabiy germenevtikasi tamoyillari amerika adabiyotshunosi E.D. Xirsh tadqiqotlarida belgilab berildi («Interpretatsiyada haqqoniylik» 1967, «Germenevtikaning uch o’lchami» 1972, «Interpretatsiya maqsadlari» 1972). Xirsh o’z asarlarida interpretatsiyaning uch - diskreptiv, me’yoriy, metafizik o’lchamini ilgari surdi. Bularning birinchisi – diskreptiv usul matnning turli ma’nolarini ochib beradi (xuddi belgilar sistemasi kabi). Bu ma’nolar o’zaro teng hisoblanib, ularning biri boshqasidan ustun qo’yilmaydi. Ikkinchi-me’yoriy o’lcham tadqiqotchining etik tanlovi natijasi hisoblanadi. Bunda biror-bir matn ustunligi tan olinadi. Uchinchi – metafizik o’lcham matn ob’ektiv tarixiy tadqiqining natijasi sifatida qabul qilinib, unda matnning boshlang’ich ma’nosi ochib beriladi.

Xirshning fikriga ko’ra germenevtikaning maqsad va mazmuni – matnning dastlabki ma’nosini (semiotekada denotat) uning barcha konnotativ qirralarini tenglashtirgan holda ulardan eng muhimini ajratib olish orqali aniqlashdan iborat. Adabiy germenevtikaning yirik namoyandalari sifatida D.B.Medison, G.Silverman, Y.Grondinlarni sanash mumkin. Ular o’z ishlarida Gadamer g’oyalarini taraqqiy toptirib, asosan postmodernizm namunalarining matn xususiyatlarini o’rganganlar. Bu boradagi tadqiqotlar Rossiyada M.M. Baxtin, D.S.Lixachev va V.V.Vinogradovlarning badiiy matnga oid ishlarida kuzatiladi. Germenevtika sohasidagi so’nggi yirik asar bu – Entoni Tiseltonning “Germenevtika” asari bo’lib, unda bu fanning barcha taraqqiyot yo’li, undagi evrilishlar, uning taraqqiyot tamoyillari ochib berilgan. Germenevtikadagi oqimlar, ularning nazariy asoslari tahlil qilingan. Binobarin, o’zbek adabiyotshunosligida B. Karimov, A.Erkinov, H.Boltaboev, U.Jo’raqulov kabilar germenevtik tadqiqotlar doirasini to’ldirishga intilganlar. O’quv qo’llanma jahon adabiyotshunosligi an’analari asosida adabiy germenevtikaning o’zbek adabiyotshunosligida nazariy asoslarini yaratadi. Yaratilgan nazariy baza kriteriyalari asosida Evropa va o’zbek mumtoz adabiyotining sara namunalari misolida badiiy asar germenevtik tahlilining yangi tamoyillarini ishlab chiqadi. Badiiy matn orqali individual insonning ichki dunyosini tushunishning eng muhim quroli sifatida poetik til tahlili jarayonida nazarda tutilishi lozim bo’lgan yangi badiiy til tahlili mezonlarini o’rtaga tashlaydi. Binobarin, bularning barchasi badiiy asarni o’zlashtirish jarayonida ijodkor bilan kitobxonning badiiy tafakkur imkoniyatlari, badiiy ta’bi doirasidagi farqlarni bartaraf qilishdan iborat. O’quv qo’llanma o’zbek mumtoz adabiyoti materiallari misolida badiiy til tahlilining yangi kriteriyalarini belgilashga va asoslashga ham xizmat qiladi. Badiiy asar mohiyati, mazmuni va g’oyasini to’g’ri belgilashni tizimli o’rganishning yangi tamoyillarini taklif qiladi. Badiiy asarning mavzu xususiyatlari, janri, uslubi va g’oyasini badiiy asar tiliga qiyosan o’rganish borasida germenevtik tahlilni amalga oshiradi. Badiiy tahlil badiiy asarni

o’zlashtirish jarayonida jamiyatning badiiy-estetik ta’bi, uning mentaliteti, badiiy tafakkur qirralari kabi ijtimoiy tamoyillar asnosida badiiy asar matnini o’zlashtirilishining yangi tamoyillarini ishlab chiqadi. Badiiy asar g’oyasiga muvofiq ijodkorning badiiy til vositalaridan foydalanish usullarini aniqlaydi. Badiiy asar tili nafisligi, unda g’oya hamda shakl va mazmunning dekorativ mutanosibligi, badiiy matn arxitektonikasi vositasida asarda g’oyaning mazmuniy va mantiqiy samaradorligi omillarini belgilaydi. O’quv qo’llanma quyidagi vazifalarni bajarishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi: Badiiy asar matnini tushunish imkoniyatlarining yangi parametrlarini aniqlash, asarda ijodkor tomonidan kiritilgan yoki asarning matn imkoniyatlari orqali aniqlanishi mumkin bo’lgan badiiy-estetik, ijtimoiy-siyosiy, axloqiyma’naviy, individual-psixologik g’oyalarini ochib berish; - asarda retsipient (qabul qiluvchi) va protsudent (yaratuvchi) o’rtasidagi informatsiya almashuvining diskursiv, ratsional, emotsional (sentimental), psixologik jarayonlarining darajasini belgilash usullarini aniqlash; - Badiiy adabiyot, eng avvalo lirik asarlarda badiiy tafakkurning lirik – emotsional – hissiyotli qirralarini shakllantirish orqali asar ta’sirchanligining mezonlarini aniqlash; - Badiiy asar muvaffaqiyatini ta’minlaydigan dekorativ, g’oya va shakl qirralari orqali matnda badiiy g’oya tovlanishi imkoniyatlarini belgilash; - Ijodkor salohiyatini belgilovchi omillarni qayd etish; - Lirik asar namunalarini poetik til nuqtai nazaridan mukammal bo’lishi binobarida ortiqcha takror, mujmal jumlalardan qochish, asar tilini o’tkir, jozibali, aniq, ravon va ta’sirchan qilish usullarini aniqlash; - Lirik asarlarda badiiy fantaziya samaradorligini ta’minlaydigan matn arxitektonikasining optimal shakllarini tavsiya qilish; - Badiiy asar ta’sirchanligining samaradorligini oshirish jarayonida ijodkor tomonidan voqea-hodisa va g’oyalarni aniq, lo’nda misralarda ifoda qilish usullarini belgilash;

- O’quvchiga, ommaga ijodkor aytmoqchi bo’lgan g’oya, so’z, gapni payqash, so’z yoki aniqrog’i poetik vositalar orqali asar g’oyasini fahmlab borish usullarini ko’rsatib berish; - Shoir (ijodkor) ning badiiy matn arxitektonikasi vositasida individual estetik dunyosiga muvofiq ruhiy – falsafiy holat yaratish usullarini taklif qilish yoki yaratilgan badiiy asar vositasida har bir inson ichki dunyosi, ruhiy olamining hali ilg’anmagan qirralarini aniqlashga yordam berish, ruhiy - falsafiy fikrlash orqali insonga o’z imkoniyatlari vositasida badiiy asar tahlilini to’g’ri amalga oshirish usullarini ko’rsatib berishga xizmat qiladi. - germenevtik tahlil orqali insonga yoki insonning o’ziga va atrofidagilarga hurmat va muhabbat hissini yaratish, tarbiyalash iborat, chunki bu dunyodagi har bir mavjudot yaratgandan ruh olgan. Ularning har biri o’ziga xos, o’zining ichki va tashqi dunyosiga ega. Shu sabab har bir mavjudotning yashash, hurmat va hayot huquqini qayd etishdan iborat. O’quv qo’llanma o’zida ko’tarilgan yangi tahlil parametrlari orqali o’quvchi ko’z o’ngida badiiy asarning barcha shakl, ma’no va g’oya xususiyatlarini ochib berish jarayonida yangi istiloh, yangi uslub, metod va yo’nalishlarni ham ilmiy tadqiqotlar doirasiga kiritadi. O’quv qo’llanmada o’zbek mumtoz adabiyoti tarixi, mumtoz adabiyotshunoslik va adabiyot nazariyasi tizimida hali yaxshi o’rganilmagan sahifa hisoblanmish shoh va shoir Muhammad Shaboniy hayoti va ijodiy dunyosi alohida yoritiladi. Shoir asarlari misolida mumtoz adabiyot lirikasida aks etgan germenevtik jarayonlar tahlil qilinadi. Germenevtika bo’yicha olib borilgan dunyo olimlarining ilmiy tadqiqotlari hamda mavzu doirasida o’zbek va jahon olimlari tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar tahlil qamroviga kiritildi. Tadqiqotning nazariy aspektlari Evropa, xususan, ingliz, nemis va rus hamda o’zbek mumtoz adabiyotida asrlar davomida yaratilgan sara asarlar namunalari vositasida yuzaga chiqarildi. Shekspir, Bayron, CH. Dikkens, Gyote, Pushkin hamda Lutfiy, Navoiy, Bobur, Mashrab, Ogahiy, Nodira, Muqimiy kabi adiblarning turli janr va mavzularda yaratilgan asarlari

tadqiqot doirasini tashkil qiladi. Ishda Muhammad Shaboniy ijodiy merosi alohida tadqiq ob’ekti sifatida olingan. Tadqiqotning predmeti sifatida jahon adabiyotshunosligidagi germenevtik tadqiqotlarga bag’ishlangan adabiyotlar hamda o’zbek mumtoz adabiyoti namunalarining badiiy-qiyosiy tahlili bo’yicha olib borilgan ishlar va o’zbek mumtoz adabiyoti namunalari olingan. O’quv qo’llanma oldiga qo’yilgan maqsadga erishish va bu boradagi vazifalarni bajarish binobarida eng avvalo ratsional-g’oyaviy, badiiy-g’oyaviy, badiiy-qiyosiy va lingvopragmatik analizni amalga oshiradi. Dissertatsiya ishi bayoni davomida lingvistik tahlil (badiiy bo’yoqdor so’zlar uchun), komponent tahlil metodi, qiyosiy metod, statistik metod, kognitiv-konseptual metod (badiiy matn interpretatsiyalari jarayonida), ijtimoiy so’rov metodi (leksik-semantik vositalarning iste’mol darajasini aniqlash borasida), lingvomadaniyat metodi (stilistik bo’yoqdor so’zlarning qo’llanishini ijtimoiy tabaqalanishi binobarida), ijtimoiy diaxronik tahlil metodi, ijtimoiy sinxronik metodi amalda bo’ldi. O’quv qo’llanmaning manbalari sifatida germenevtika sohasida olib borilgan jahon va rus adabiyotshunosligidagi ilmiy-tadqiqot ishlari xususan, Mixaylov A.A. (Sovremennoya filosofskaya germenevtika. –Minsk: 1984), Baxtin M.M. (Estetika slovesnogo tvorchestva. –M.: 1986), Gadamer X.G. (Istina i metod: Osnov ы filosofskoy germenevtiki. –M.: 1988), Shpet G.G. (Germenevtika i ee problem ы // kontekst. Literaturno-teoreticheskie issledovaniya –M.: 1989-1992), Kuznetsov V.G. (Germenevtika i literaturnoe poznanie. –M.: 1991), Rikyor P. (Konflikt interpretatsiy: Ocherki o germenevtike –M.: 1995), Surganova E.A. (Germenevtika // Zapadnoe literaturovedenie XX veka. -M.: 2004), Hirsch E.D. (Validity in interpretation. – New Haven: 1967), Ibid (Three dimentions of hermeneutics // New literary history. – Baltimore: 1972.V .3 №2, Madison. The hermeneutics of postmodernity. Bloomington. 1988, Silverman H. Gadamer and hermeneuties- New York. 1991, Grondin J. Hermeneuticsche Wahrheit? Zum Wahrheitsbegriff H. –G. Gadamers. Weinheim. 1994), Stepanov G.V. (O granitsax lingvisticheskogo i literaturavedcheskogo analiza // Teoriya literaturn ы x stiley //

Sovremenn ы e aspekt ы izucheniya. – Moskva: 1982) larning ilmiy-tadqiqot ishlarida qo’llangan metod va uslublarning yo’nalishi saqlandi. O’zbek mumtoz adabiyoti va mumtoz adabiyotning nazariy aspektlari borasida tadqiqot ishlari olib borgan V. Zohidov, N. Mallaev, G’. Karimov, B. Qosimov, YO. Ishoqov, B. Sarimsoqov, A. Hayitmetov, A. Hojiahmedov, I. Haqqulov kabilarning ilmiy-nazariy ishlari dissertatsiyaning nazariy asoslarini yaratish uchun manba bo’ldi. O’quv qo’llanmaning gipotezasi. Adabiy germenevtikaning nazariy aspektlarini o’zbek mumtoz adabiyoti namunalari doirasida ishlab chiqish va tatbiq etish mumtoz adabiyot namunalarining badiiy-falsafiy, ijtimoiy-psixologik va poetik imkoniyatlarini kengaytiradi. Uni badiiy matnning turli poetik rakurslari, poetik paradigmalari badiiy tafakkurning yangi ranglarini topish va izohlashda samarali qo’llash mumkin bo’ladi. Taniqli mumtoz adabiyot namoyandalari asarlarining germenevtik tahlili jamiyatning badiiy – estetik ta’bini mukammallashtiradi. 1. Adabiy germenevtikani fan sifatida predmetini belgilash. Uni boshqa fanlar orasidagi o’rni va ahamiyatini ko’rsatib berish. Germenevtik tahlilning nazariy asoslarini yaratish. Badiiy matnni samarali tushunish imkoniyatlarini ochib berildi; 2. Badiiy asar poetikasi, uning arxitektonikasi, kompozitsiyasi hamda ruhiypsixologik imkoniyatlarni birlashtirishda ijodiy yolqinning vazifasini ko’rsatildi; 3. Badiiy asar matnini tashkil qilgan leksik-semantik vositalarning alohida holidagi ma’no-mohiyatidan farqli ravishda ularni matn arxitektonikasi originalligi doirasidagi badiiy-estetik, ruhiy-psixologik, ijtimoiy-g’oyaviy paradigmalarini kashf qilish ko’rsatib berildi; 4. Germenevtikaning badiiy til imkoniyatlari orqali ochiladigan qirralari sharhlandi; 5. Lirik asarlarda g’oyaning germenevtik tahlil orqali ochilishi hamda badiiy til tahlilining germenevtik mezonlari belgilandi;

6. Lirik va epik asarlarda milliy-individual mentalitet, ijtimoiy-maishiy faktorning, muallif tarjimai holidagi ruhiy jarayonlarning badiiy matn ruhiga, g’oyasiga ta’siri munosabatlari aniqlandi; 7. O’zbek mumtoz adabiyotining taniqli namoyandalari asarlari misolida germenevtik tahlil amalga oshirildi. Tahlil jarayonida olingan natijalarning sintezi qayd qilindi. 8. Badiiy asarda hayot manzaralarining turli qirralari aks etar ekan, lirik portret yoki lirik asar inson qalb manzarasining bir oniy lahzalik ko’rinishi yoki holatini yasaydi. Shu bir lahzalik ko’rinishda aks etgan dunyoviy ruhning hisobsiz paradigmalari tavsifi tadqiqotchidan, tinglovchidan alohida ruhiy-psixologik, badiiy-estetik, ilmiy, etnik-lisoniy tayyorgarlikni talab qiladi. Tayyorgarligi turli darajada bo’lgan insonlar badiiy matnni o’zlashtirishda turli natijalarga kelishi tabiiy. Omma yoki individual shaxsning badiiy matnni ruhiy-psixologik va badiiyfalsafiy jihatdan tushunishini ta’minlashda germenevtikaning ikki muhim qirrasiga alohida e’tibor qaratish lozim. Bu holatda global va individual germenevtikaning yoki ular doirasida sillogizmning ichki aspektlari muhim rol o’ynaydi. Bunday klassifikatsiya lirik obrazlarning yuqori ideali nuqtai nazari bilan tavsiflanadi. 9. O’zbek mumtoz adabiyotining eng gullab yashnagan davri - XV asrning oxiri XVI asrning birinchi choragida yaratilgan lirik, epik va boshqa janrlardagi asarlar jahon adabiyoti xazinasini boyitgan. Shu bois bu davr o’zbek mumtoz adabiyoti namunalari misolida lirik asarlarning germenevtik tahlili ilgari surilgan nazariy g’oyalarni amalda joriy qilinishida muhim material vazifasini o’tashi tabiiy. Navoiy, Bobur, Mashrab, Ogahiy Amiriy, Nodira, Uvaysiy sara asarlarining germenevtik tahlili bizda mumtoz adabiyotning g’oyaviy, badiiy- falsafiy, badiiyestetik mundarijasini yangi ko’z bilan o’rganishga da’vat qiladi. 10. Milliy adabiyot va adabiyotshunoslik taraqqiyotini jahonda bu sohadagi ilmiy-ijodiy yangiliklar tahlilisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shu sababli dissertatsiya ishining asosiga germenevtika nazariyasining qator aspektlari mashhur adabiyot namoyandalari asarlari misolida tahlil qilindi.

Defo, Bayron, Amal Dunqul asarlarining germenevtik tahlili dissertatsiya ishida ilgari surilgan nazariy fikrlar universal xarakterga ega ekanligidan dalolat beradi. 11. XV asrning oxiri XVI asrning o’zbek mumtoz adabiyotining g’oya, ideal, poetik mahorat va badiiy tafakkur qirralarini chuqur o’zlashtirishda shoh va shoir Muhammad Shaboniy hayoti va ijodiy merosi qiziqarli material beradi. Xususan, uning asarlarida bir tomondan qadimgi turkiy davr adabiyoti, ikkinchi tomondan Navoiy asos solgan musulmon fors adabiyotining adabiy an’analari to’qnashadi va bu holat unga zamondosh yoki keyingi avlod ijodkorlari merosiga nisbatan yorqinroq namoyon bo’ladi. Bu hol shoir asarlarida misolida mumtoz adabiyotda germenevtik sharoitning shakllanish holatlarini alohida o’rganilish uchun asos bo’ladi. O’quv qo’llanma adabiy germenevtikaga oid nazariy muammolarni qamrab olgani holda adabiyotshunoslik, badiiy asar, badiiy asar matni ilmiy-ijodiy tahlili yo’nalishlarining yangi strategiyasini belgilaydi. Ilmiy tahlilning yangi spektrlarini ishlab chiqadi, adabiy tahlilning original rakurslarini ko’rsatib beradi. Shu bois quyidagi ilmiy yangiliklarni istilohga kiritadi: - jahon adabiyotshunosligining yangi yutuqlari asosida badiiy asar germenevtik tahlilining o’zbek mumtoz adabiyoti namunalari misolida yangi kriteriyalarini ishlab chiqish; - germenevtik tahlil vositasida badiiy asar poetikasini tushunib etishning yangi nazariya va usullarini yaratish; - jahon adabiyotining taniqli namoyandalari asarlari misolida germenevtik tahlilni amalga oshirish; - badiiy asar tahlili jarayonida ijodiy yolqin imkoniyatlaridan foydalanish; - o’zbek mumtoz adabiyoti namunalari asosida badiiy matn arxitektonikasining poetik qirralarining badiiy fantaziyaga munosabatini aniqlash; - badiiy tilni o’rganishning yangi nazariy tamoyillarini ishlab chiqish; - badiiy til va badiiy nutq o’rtasidagi munosabatlarni oydinlashtirish;

- o’zbek mumtoz adabiyoti namunalari asosida badiiy tilning badiiy ong va umuman ijtimoiy ong taraqqiyotidagi o’rni va rolini baholash; - Muhammad Shaboniy ijodiy merosining badiiy-germenevtik tahlili orqali uning o’zbek adabiyoti taraqqiyotidagi tutgan o’rni va ahamiyatini aniqlash; - badiiy asar germenevtik tahlili orqali badiiy asar tilining estetik mezonlarini milliy mentalitet va umuman insoniyat tafakkuri taraqqiyotidagi o’rni va ahamiyatini ko’rsatib berishdan iborat. O’quv qo’llanma natijalari respublika ta’lim muassasalarida adabiyotshunoslik ta’limi tizimida o’quv qo’llanma vazifasini o’tashi mumkin. Uning natijalaridan darslik, o’quv qo’llanmalari, monografiya va kurs ishlari yozishda foydalanish mumkin. Shuningdek, ijtimoiy – gumanitar fanlar tizimida yangi avlod darslik, qo’llanmalar yaratishda ham metodik qo’llanma vazifasini o’tashi mumkin. O’quv qo’llanma bevosita san’at sohalarida badiiy asar matni va umuman badiiyatini tushunish, anglab etishning yangi parametrlarini ishlab chiqqan holda badiiy ijod sohasida o’quv-metodik qo’llanma sifatida xizmat qilishi mumkin. Ilmiy tadqiqot natijalari jahon adabiyotshunosligining yangi yutuqlari asosida o’zbek mumtoz adabiyoti namunalarini o’rganishning yangi aspektlarini ishlab chiqadi. Dissertatsiya ishi natijalari jamiyatning falsafiy-estetik, ma’naviy-axloqiy, adabiy-ijtimoiy, ilmiy-psixologik qarashlarida, badiiy asar o’zlashtirilishi jarayonida yangi tamoyillarni ilgari suradi. Badiiy asarning ijtimoiy ong taraqqiyotidagi o’rni va rolini ko’rsatib beradi. O’quv qo’llanma adabiy germenevtika, badiiy adabiyot va badiiy tilni o’rganish hamda tadqiq qilishning umumiy nazariy aspektlarini ishlab chiqadi. O’quv qo’llanma adabiyotshunoslik sohasida olib boriladigan tadqiqotlar uchun dastur sifatida badiiy asar matnini o’zlashtirish, badiiy til, badiiy tafakkur taraqqiyoti orqali jamiyatda ijtimoiy ong, badiiy, falsafiy-estetik ruhni takomillashtirishga xizmat qiladi. Falsafiy – estetik, psixologik qarashlarda o’zgarishlar yasaydi, Insoniyat jamiyatida badiiy go’zallikni his etishning yangi aspektlarini istilohga kiritadi.

Jamiyatning lisoniy – estetik, intellektual madaniyatini, milliy mentalitetini oshirishga yordam beradi.

Adabiyotlar: 1. Abdullaev F.A. Arabizm ы v uzbekskom yaz ы ke. avtorefer. diss… kand. fil. nauk – T.: 1945. – 22 s. 2. Adabiyot nazariyasi. 2 tomlik. –T.: 1979. 3. Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – T.: O’qituvchi. 1989. 98b. 4. Abdurahmonov G’. Adabiy asar tilini o’rganish haqida O’zbek tilini o’qitish metodikasi. –T.:1973. 5. Abdurahmonov G’., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T: 1982. 6. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai turk. – T.: CHo’lpon. 1992. 7. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai tarokima. – T.: CHo’lpon. 1995. 8. Aznaurova E.S. Pragmatika xudojestvennogo slova. – T.: 1988. 8. Alimuhamedov A. Antik adabiyot tarixi. –T.: 1969. 9. Alisher Navoiy. Xamsa. – T.: 1958. 10. Alisher Navoiy. Xazoyin ul- maoniy. I-IV tomlar. T.: 1959-1960.

O'xshashlar

Adabiy germenevtika va badiiy asar arxitektonikasi

Badiiy xarakter va adabiy tip

Adabiy - badiiy sintez sathlari

Adabiy - badiiy sintez tabiati

Germenevtika va poetika