Ijodiy metod va ijodiy uslub

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2084.5 KB

Ko'chirib olish

IJODIY METOD VA IJODIY USLUB Reja: 1. Ijodiy metod tushunchasi. 2. Klassitsizm. 3. Sentimentalizm. 4. Naturalizm. 5. Realizm. 6. Romantizm. 7. Modernizm (ratsionalizm, abstraksionizm, simionizm, syurealizm, futurizm, kubizm). 8. Ijodiy uslub tushunchasi. 9. Ijodkor uslubi.

Tayanch tushunchalar : Ijodiy metod tushunchasi, klassitsizm, sentimentalizm, naturalizm, realizm, romantizm, modernizm (ratsionalizm, abstraksionizm, simionizm, syurealizm, futurizm, kubizm). Ijodiy uslub tushunchasi, Ijodkor uslubi. San`at va adabiyotda hayot hodisalarini gavdalantirishning umumiy yo`llari ijodiy metod deb yuritiladi. Ijodiy metodga tadqiqotlarda «Yozuvchining hayotiy faktlarni tanlash, umumlashtirish, baholash va badiiy obrazlarda aks ettirishda qo`llagan asosiy prinsiplari», «san`atkorning anglanayotgan voqelikka ijodiy munosabatlarining umumiy njodiy prinsipi, ya`ni badiiy asarda voqelikni qayta tikiash printsipi»; «turmush hodisalarini tanlash, o`rganish, idrok etish va tasvirlashning asosiy vositasi» deb ta`rif beriladi. San`at va adabiyotdagi ijodiy metodlar aslida inson dunyosini, uning ilgari anglanmagan jihatlarini ko`rsatish borasidagi izlanish yo`llaridir, Tadqiqotlarda so`z san`atida inson dunyosini badiiy gavdachantirishning ikki yo`li: romantizm va realizm yo`li bor, deyiladi. Bu ham aslida inson tabiati bilan bog`liq hodisa sanaladi. Chunki odam ham real hayot qo`ynida, ham orzu - havaslar dunyosida yashaydi. Orzu insonning har jihatdan ulg`ayishi uchun yetakchi asos bo`ladi Ana shu omil odam avlodlarini iqtisodiy, madaniy taraqqiyotga yetaklaydi. Hozirgi turmush tarzimizga ham aslida ajdodlarimizning orzu - havasi ilk poydevor bo`lgan. Orzu - havas, intilish yuksak bo`lgan o`tmish zamonlar adabiyotida ham romantizm metodi hukmronlik qilgan. Bu ijodiy metod, ayniqsa, Sharq adabiyotida ustuvor bo`lib kelgan. XX asr boshlarigacha o`zbek adabiyotida ham romantizm metodi asosiy o`rin tutgan. Albatta, mavjud hayot hodisalariga munosabat sifatida real turmush hodisalarini akslantiruvchi asarlar ham yozilgan. Ularning aksariyati, asosan, tanqidiy, hajviy ruhda bo`lgan. Real hayotga tanqidiy yondashish esa uni o`zgartirish orzusidan tug`iladi. Orzu - havaslarni akslantirish esa romantizm metodining asosi sanaladi.

Romantizm metodi - hayot haqidagi, inson to`g`risidaga orzular ifodasidir. Bu metodda yaratilgan asarlarda xayoliy voqealar, orzulardagi obrazlar asosiy o`rin tutadi. Shoir, yozuvchi o`z a`moli (ideali)dagi insonni ko`rsatish uchun qahramonlarini real hayotdagidan ko`ra kuchliroq, fidoyiroq, jasurroq qilib gavdalantyradi. «Farhod va Shirin» dostonidagi Farhod obrazi Alisher Navoiyning chin inson haqidagi orzulari ifodasi sanaladi. Ideal obrazni, ideal hayotni ko`rsatish romantizm metodining xos xususiyati hisoblanadi. Shuning uchun bu xildagi asarlarda real hayotning o`zidagidan ko`ra boshqacha voqealar ko`rsatiladi. Fantastik sujetli, mifologiyaga asoslangan asarlar ham romantizm metodiga mansub sanaladi. «Romantizm ijodiy metodi juda murakkab hodisa bo`lib, u XVIII asr oxiri, XIX asr boshida Yevropa, Amerika adabiyotida paydo bo`ldi hamda o`zidan avval adabiyot va estetikada hukmronlik qalgan klassisizmga qaram shaklida shaklandi va rivoj topdi», deyiladi. Biroq Sharq adabiyotida azal - azaldan romantizm ustuvor bo`lgani aniq. Yoki qadimgi yunon dramaturglarining mavjud jamiyat hayotini o`zgartirish, adolatli shoh haqidagi orzu - istaklarini ifodalagan asarlari ham romantizm metodiga mansub. Adabiyotning dastlabki asosi bo`lgan xalq og`zaki ijodidagi ertak, dostonlar ham romantizm metodidagi asarlar sirasiga kiradi. Shuning uchun aytish mumkinki, XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Yevropa va Amerika adabiyotida yaratilgan, jamiyatdagi mavjud hayot tarzidan qanoatlanmaslikni bildiruvchi asarlar roman tizm metodining o`ziga xos yangi bir ko`rinishi sanaladi. Ular roman tizm metodidagi avvalgi asarlardan turmushni, inson dunyosini akslantirish borasidagi o`ziga xosliklari balan alohida hodisa si - fatida ajralib turadi. Viktor Gyugo (1802-1885), Jorj Sand (1804-1876), Bayron (1788-1824) kabi Yevropa adabiyoti peshqaham vakillari asarlarida xuddi Sharq shoirlari dostonlaridagi singari asl inson, adolatli jamiyat haqidagi orzu - havaslar o`z ifodasini topgan. Faqat ular xuddi «Farhod va Shirin», «Saddi Iskanhariy» singari xayoliy voqealarga emas, balki real hayot voqealariga asoslangan. Hayot hodisalari va inson dunyosi esa g`oyat servdrra. Har qanday ijodiy metod ularning ma`lum bir jihatlarinigina kamrab oladi, xolos. Klassisizm,

romantizm, realizm, simvolizm, naturalizm, mo dernizm ijodiy metodlaridan hech biri hayot hodisalari va inson dunyosini to`la - to`kis akslantirolmaydi. Shuning uchun ijodiy metodlarni biridan birini baland yoki past qo`yib bo`lmaydi. Chunki ularning har biri hayotni va insonni ko`rsatishning o`ziga xos muayyan yo`llaridir. Realizm romantizmdan yuqori, romantizm klassitsizmdan yuksak qo`yish nojoiz. Chunki «Xamsa», «Alpomish» romantizm metodiga man sub bo`lsa, «Sarob», «Ulug`bek xazinasi» esa realistik asardir. «Shoh Edip» klassitsizm davrida yaratilgan. Har biri adabiyot tarixining bebaho gavhari bo`lgan bu asarlarni esa biri - biridan past qo`yib bo`lmaydi. Ana shu mezondan kelib chiqsak realizm ijodiy metodi ham klassisizm, romantizm, modernizm singari hayotni va inson dunyosini badiiy gavdalantirishning bir yo`lidir. Bundan ayon bo`ladiki, metodlar nisbiy tushuncha. Chunonchi, bitta asar bir necha metodga xos xususiyatlarni o`zida aks ettirishi mumkin. «Shoh Edip»da ham, «Alpomish»da ham yoki har qanday ertakda ham realizm ijodiy metodi unsurlari mavjudligi yoki «Ulug`bek xazina si», «O`tgan kunlar»da romantizm ko`rinishlari (qahramonlar orzu - havaslari, o`y - xayollari berilgani) borligi shundan dalolat beradi. Shu boisdan, realizm yoki romantizmning dastlab qachon, qaysi adabiyotda paydo bo`lgani xususida hukm chiqarishga ehxtiyoj yo`q. Shunday bo`lsa-da, tadqoqotlarda «XIX asrda, ayniqsa, uning ikkinchi qismida Yevropa xalqlari adabiyotida ijodiy metod ma`nosidagi realizm shaklandi. Avvalgi davrlar adabiyotida rivojlangan xislatlar realizm adabiyotida yuksak darajaga ko`tarildi va adabiyotning asosiy prinsiplariga aylandi. Gumanizm, insonparvarlik realizmning bayrogi bo`lib qoldi. «Romantizm ijodiy metodi ikki xil, ya`ni inqilobiy romantizm va reaksion romantizm ko`rinishida bo`ladi. Inqilobiy romantizmga mansub asarlar jamiyatni inqilobiy asosda o`zgartirishni targ`ib etadi. Reaksion romantizm guruhidagi asarlarda jamiyat taraqqiyotiga g`ov bo`layotgan hodisalar ideallashtirib ko`rsatiladi» degan qarashlar ilgari surib kelingani singari realizm metodi ham «tanqidiy rea lizm», «ma`rifiy realizm», «sotsialistik realizm» deb xillarga ajratildi. Ularning har biriga alohida - alohida tavsiflar berildi. Bu xil

qarashlar, avvalo, adabiyotga mavjud ijtimoiy hayot ta`siridagi qarash, yondashishlardan kelib chiqdi. Agar romantizmga mansub asarlarda realizmga xos manzaralar mavjudligi, realistik asarlarda romantizm ko`rinishlari bo`lishini e`tiborga oladigan bo`lsak, «inqilobiy romantizm», «reaksion romantizm», «tanqidiy realizm», «ma`rifiy realizm», «sotsialistik realizm» degan ajratishlar juda nisbiy hodisa ekani bilinadi. M. Gorkiyning «Lochin qo`shig`i», «Izergil kampir», «Bo`ron qushi qo`shig`i» hikoyalari inqilobiy ro mantizm namunalari deyildi. Sulaymon Boqirg`oniy, So`fi Olloyor, Ahmad Yassaviy asarlarida o`tmish ideallashtirilgan, deb aytildi. Aslida M. Gorkiyning mazkur asarlarida mavjud turmushni inqilobiy yangilashga ochiqcha da`vat, chaqiriq sezilmaydi. U asarlarda manzara publisistik jo`shqinlk bilan badiiy gavdalantirilgan, xolos. Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg`oniy, Sufi Olloyor ham kishilarni haqiqatga, halollikka, mehru oqibat ko`rsatishga chaqirgan. «Reaksion asarlar» deb kelingan ijod namunalarida ham turmushdagi illatlar qoralangan. Shunday ekan, adabiyotni «diniy adabiyot», «dunyoviy adabiyot» deb ajratish asossiz. Chunki din va dunyo biri - birini inkor etadigan qarama - qarshi hodisa emas. Agar adabiyot «diniy» va «dunyoviy» deb ajratilsa, Ahmad Yassaviy, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab ijodi qaysi adabiyotga kiritiladi? Ahmad Yassaviy asarlarida dunyo, uning mavjudligi hodisalari inkor qilinganmi? Yoki Alisher Navoiy, Mashrab, Sulaymon Boqirg`oniy, So`fi Olloyor o`z asarlarida din boshk.a, dunyo alohida hodisa deganmi? Din va dunyo qarama - qarshi kuynalganmi? Avvalo, din - dunyoga xos hodisa sanaladi. U dunyo ishlari, kishilar hayotini to`g`ri yo`lga soluvchi yo`riq hisoblanadi. Bu yo`riqqa odamlar turlicha yondashadi, xolos. Din ahkomlarini anglash, idrok qilish, unga amal qalishning har xil bo`lishiga din aslo aybdor emas. SHo`ro siyosatdonshari singari «Din - afyun, reaksion» deyish gumrollikdir. Din insonparvarlikni ulug`lovchi, adolat bilan yashashga da`vatlovchi abadiy mo`jizadir. Realizm lotincha so`z bo`lib, «bor, mavjud narsa, haqaqiy» dagan ma`noni bildiradi. Bundan anglashiladiki, realizm dunyoning moddiy jihatlarini qamrab oladigan umumiy tushuncha sanaladi. Realizm ijodiy metodinish asosiy

xususiyati hayot hodisalarini bor bo`yi bilan ko`rsatish va undagi mavjud nukson, kamchiliqlarni tanqid qilish, deyish unchalik to`g`ri emas. Chunki turmushdagi, kishilar fe`l - atvoridagi qusurlar xususida romantizm yoki klassitsizmga oid deyilgan asarlarda ham so`z yuritilgan. Ijodiy metodlarni muayyan tarixiy davr doirasida chegaralash ham o`rinsiz. Chunki tanqidiy realizm namunasi deyilgan Maxmurning «Hapalak», Muqimiyning «Tanobchilar» asarlariga o`xshash tanqidiy, hajviy ruhdagi asarlar qadimda ham yaratapgan. Ular hozir ham yozilmoqaa. Shuro siyosati hukmronligi davrida «Sotsia1istik realizm metodi realizmning yuksak bosqichi» deb kelindi. «Sotsialistik realizm voqelikni haqqoniy, tarixan aniq va inqilobiy rivojda tasvir etish bilan xarakterlanadi» deyildi. Avvalo «voqelikni xaqqonniy, tarixan aniq» ko`rsatishga intilish barcha davrlar adabiyotiga, har bir yozuvchi, shoir ijodiga xos hodisa sanaladi. Sofoklning «Shoh Edip»ida, «Alpomish»da ham, F. Dostoyevskiyning «Jinoyat va jazo»sida ham voqelikni o`ziga xos tarzda ishonarli, demak haqqoniy va ta`sirchan ko`rsatishga intilish mavjud. Sotsialistik realizmning «voqelikni inqilobiy rivojda tasvir etishi» esa juda mavhum, tushunarsiz gap. Avvalo, «inqilobiy rivoj» nima o`zi? Badiiy asar voqealarida qanday «inqilobiy rivoj» bo`lishi mumkin? Sujet rivojida, qahramonlar hayotida, ular o`rtasidagi munosabatlarda keskin o`zgarish bo`lishi mumkin, biroq «inqilobiy rivoj»ni qanday tushunsa bo`ladi? Avvalo, voqelik ayrim kishilar iznu ixtiyoridagi hodisa emas. Unda o`zgarishlar yuz berishi nihoyatda murakkab kechadigan, juda uzoq davom etadigan jarayon. Kishilar hayotida bo`lgani singari badiiy asar qahramoni turmushida ro`y beradigan o`zgarishlar ham, avvalo, davrning ijtimoiy - iqtisodiy, ma`naviy - axloqiy iqlimiga bog`liq bo`ladi. «Sharq xalqlari adabiyotida realizmning mustaqil badiiy hodisa sifatida rivoji va gullashi, butunicha olganda, XX asrga oiddir, ba`zi adabiyotlarda esa XIX asrga oiddir» degan qarash ilgari surib kelindi. Bu xil qarash aslida Yevropa adabiyoti bilan Sharq adabiyoti orasidagi tafovutni, ularning har biri o`ziga xos hodisa ekanligini e`tiborga olmaslikldan kelib chiqqan. Qolaversa, romantizm adabiyot taraqqiyotining quyi, realizm yuqori bosqichi emas. Realizm romantizmni

inkor etmaydi. Ularning har ikkisi bir maqsad - hayot hodisalari va inson dunyosini ko`rsatishning o`ziga xos yo`llaridir. Shuning uchun XX asr jaxon adabiyotining eng stuk namoyandalarida rea lizm va romantizm ijodiy metodi uyg`unlashib ketgan. Masalan, Mi xail Bulgakovning «Usta va Margarita», Chingiz Aytmatovning «Asrni qaritgan kun», «Qiyomat», Gabriyel Garsia Markesning “Yolg`izlikda yuz yil” kabi romanlarida hayotning real hohisalari bilan rivoyat, afsonalar, qahramonlarning xayol, tushdagi voqealar yaxlit olam sifatida gavdalantiriladi. Romantizm va realizm ijodiy metodiga xos yetakchi xususiyatlarning o`zaro birikib, yaxlit badiiy olamni namoyon etishi qadim Sharq adabiyoti namunalari, xususan, Firdavsiyning «Shohnoma», Navoiyning «Xamsa» dostonlarida ham kuzatiladi. Masalan, Shirin mamlakatida tog`li joyda ajoyib saroy, ko`shklar barpo etilgani, kanal qazuvchilarning mashaqqat bilan mehnat qilgani real voqelikka muvofiq keladi. XIX asr oxiri va XX asr boshidagi adabiyotda mana shu tarixiy hohisa o`z aksini topdi. Shuning uchun mazkur davr adabiyotini «ma`rifatparvarlik realizmi»; «demokratik realizm adabiyoti» deb atash keng tarqalgan. Ijtimoiy - iqtisodiy turmush tartiblari san`at va adabiyotga o`z ta`sirini o`tkazishi o`zbek adabiyotiga (umuman, sobiq shuro davlati tasarrufidagi millatlar adabiyotiga) sotsialistik realizm metodining joriy qilinishida ham aniq ko`rinadi. «Sotsialistik realizm» termini ilk bora 1929 yilda rus matbuoti («Literaturnaya gazeta»)da paydo bo`lgan. Proletariat, ya`ni ishchilarni mavjud hayotni o`zgartiruvchi kuch sifatida ko`rsatish, ishchilar harakatini jamiyatdagi barcha qoloqliklarga barham beruvchi hodisa deya talkin qilish, yirik xususiy mulk egalarini hayotdagi barcha fojealarning asosiy aybdori tarzida gavdalantirishga asoslangan asar lar «sotsialistik realizm metodi»da yaratilgan deyiladi. Maksim Gorkiyning «Ona» romani mazkur metodda bitilgan dastlabki asar sifatida ibrat timsoliga aylantirildi. «Sotsialistik realizm hayotni qayta ko`ruvchilar realizmi» deb ta`riflandi.

$Har qanday hodisaga «sotsializm», «kapitalizm» iborasini tiqishtirish urfga aylangan bu davrda barcha ijtimoiy hodisalar keskin tarzda bir - biriga qarama - qarshi qo`yildi. Ana shu sun`iy mafkuraviy hodisa tufayli «sotsialistik realizm»dan o`zga barcha metodlardan kamchilik, nuqson izlash, “romantizm”, “inqilobiy romantizm”, “reaksion romantizm”, “realizm: “ma`rifiy realizm”, “tanqidiy realizm” deb zidlashtirish taomili paydo bo`ldi. Hodisalarni bu tarzda qarama - qarshi qo`yishdan maksad sotsialistik realizm realizmning eng yuqori cho`qqisi ekanligiga ishontirish edi. Shu boisdan «realizm va tanqidiy realizm metodining ma`lum darajada ojizligi, ayniqsa, XX asr boshlarida bir qancha ulkan realistlar ijodida yaqqol ko`rinib qoldi. Alisher Navoiy yoki Aleksandr Pushkin romantizm, realizm ijodiy metodi mezonlarini o`ylab asar yozmagan. Metod va uning ko`rinishi haqidagi nazariy mulohazalar esa aslida asarlarni bir - biridan farqlash, adabiy davrlar o`rtasidagi tafovutlarni ko`rsatish, aniqlash va belgilashning o`ziga xrs mezoni sanachadi. Adabiyot qiyofasini hamisha badiiy asarlar belgilaydi. «Romantizm», «realizm», «sotsialis\tik realizm» singari nazariy gaplar esa o`sha badiiy asarlar zaminida vujudga keladi. Demak nazariyalar badiiy asar uchun qolip, yo`riqqa aylantirilmasligi kerak. Mixail Bulgakov «Usta va Margarita»ni yaratayotganida shuro adabiyotida sotsrealizm avji hukmron bo`lgan. Biroq shu nazariya Bulgakovga ilhom berganmi? Umuman, qaysi bir nazariya shoh asarlar yaratilishiga asos bo`lgan? Mana shu hodisani 2x2=4 tarzida asoslash mumkinmi? Klassitsizm lotincha so`z bo`lib, «namuna», «ibrat» degan ma`noni anglatadi. Bu metod vakillari o`tmish adabiyoti namoyandalari asarlarini o`zlari uchun mezon, ibrat namunasi deb qaraganlar. Klassitsizm nazariyotchilaridan biri fransuz adibi va adabiyotshunosi N. Bualo (1636-1711): «Adabiyot saroy va shahar uchun yaratilishi kerak» deydi. Klassisistlar ta`biricha, adabiyotda hamma narsa aniq va qat`iy qoida asosida ko`rsatilishi lozim. Klassitsizm estetikasining talablaridan yana biri «uch birlik»dir. YA`ni, dramada gavdalantirilayotgan hodisa bitta yaxlit sujet tarzida gavdalantirilishi («harakat birligi» talabi), voqea bir joyda bo`lib o`tishi zarur («joy birligi» talabi), voqea yigirma to`rt soat ichida yuz berishi$

(«vaqt birligi» talabi) lozim. P. Kornel (1606-1684)ning «Sid» (ya`ni «Sayid»), «Goratsiy», J. Ra sin (1639-1699)ning «Andromaxa», «Britanik» tragediyalarida, Mo ler (1622-1673)ning «Xasis» komediyalarida klassitsizmning ana shu qoidalariga amal qllingan. Ushbu asarlarda qahramonlar ruhiy olamining yorqin gavdalantirilgani, tilning jimjimador sun`iylikaan xoli, sodda ekanligi, sujetning oddiyligi ham e`tiborni tortadi. Bu jihatiga ko`ra klassitsizm realizm ijodiy metodi bilan mushtarak hodisa ekani ayonlashadi. Klassitsizm va realizmning bu umumiyligi ham ijodiy metod tushunchasining nisbiy hodisa ekanidan dalolat beradi. Rus adibi L. Tolstoy «Xasis» singari komediyalar yaratgan Molerni «eng go`zal, xalqchil asarlar bitgan san`atkor» deb ulug`lagan. Yana bir rus shoiri A. Pushkin esa «Rasin kabi klassisistlar asarlarida xalq taqdiri va inson taqdiri o`z aniq in`ikosini topgan» deb e`tirof etgan. Kornel, Moler, Rasin kabi ijodkorlar antik adabiyotni eng oliy, yuksak ya`ni ibrat namunasi deb qaraganlar. Ular biz o`zimizdan «Yozgan asarlarimizni Gomer yoki Vergiliy o`qiganida, kome diya, tragediyalarimizni Sofokl tomosha qilganida nima degan bo`lar edi?» deb doimo so`rab turishimiz kerak degan aqidani o`zlari uchun shior qilib olishgan. Klassitsizm vakillari antik adabiyotga yuksak hurmat - ehtirom bildirishgani uchun o`z asarlarida qadim zamon ijodkorlari dramalari sujetlarini qo`llashgan. Klassisistlar asarlarida haYot xrhisaaari va inson dunyosining bir qirrasi yoritilgan. Realistik roman, qissa, hikoyalarda esa turmush voqeligi va kishilar fe`l - atvori har tomonlama gavdalantirilgan. Bu ham klassitsizm va realizmning yaxlitligini bildiradi. Klassitsizm vakillari janrlarni tabaqalarga bo`lishgan. Drama eng yuksak janr, komediya eng quyi janr deyishgan. Epik turga mansub roman, klssa, hikoya janridagi asarlarga ikkinchi darajali deb qarashgan. Bu ular estetikasining cheklangan, zaif jihatlari sanaladi, deyiladi. Klassitsizm vakillarining bunday munosabati, avvalo, o`sha davr kishilari ma`naviyati, dunyoqarashi bilan bog`liq. Ma`lum bir davrlarda muayyan janrlarning e`tibori, mavqei baland bo`ladi. Bir paytlar adabiyot mezoni hisoblangan janrlar bir zamonlar kelib o`z mavqeidan tushib qoladi. Bu hodisa ayrim kishilarning xohish - istagi, iznu irodasiga bog`liq emas. Shuning uchun klassitsizm vakillarining janrlarga munosabatini ularning

kamchiligi deb emas, balki o`sha davrga xos estetik qarash deb baxolash lozim. «Klassitsizm XVII asrda Frantsiya adabiyotida shaklanib, XIX asr boshlarigacha Yevropa mamlakatlari adabiyotida tarqalgan va hukmron bo`lib qolgan ijodiy metoddir» degan qarash ham nisbiydir. Chunki ayni shu davr asarlariga xos xususiyatlar avvalgi zamonlarda yaratilgan asarlarda ham u yoki bu tarzda mavjud bo`lgan. Qolaversa, klassitsizm realizm metodining o`ziga xos bir ko`rinishi sanaladi. Klassitsizm namoyandalari asarlarida ham real turmush voqeligi gavdalantirilgan bo`ladi. «Sentimentalizm oqimi», «naturalizm oqimi», «modernizm oqimi» atamalari ham keng qo`llanadi. «Modernizm yo`nalishi ratsionalizm, abstraksionizm, simionizm, syurealizm, futurizm, kubizm kabi oqimlarga bo`linadi» deyiladi. Shuro siyosati hukmron davrda bitilgan aksariyat tadqiqotlarda modernizm yo`nalishi qoralanadi. Ekzistentsiyachilik ta`limoti yirik namoyandalaridan biri fransuz adibi, Nobel mukofoti sovrindori (u bu mukofotni olishdan o`z ixtiyori bilan voz kechgan) Jan Pol Sartr (1905-1980) bu xususda shunday deydi: «Ekzistentsiyachilikni umidsizlikka chaqiradi, deb ayblaydilar, insonning qabihligi, johilligi va shilqimligini ko`rsatib, tubanligini ta`kidlayverishda, ko`pgina yokimli, go`zal jihatlariga e`tibor bermaslikda, inson tabiatining yorug` tomonidan yuz o`girishda ayblaydilar, ular odamlarning hamjihatligini esdan chiqarib yuborishgan, insonga yakkalab tashlangan mavjudotga qaraganday munosabatda bo`ladilar, inson hayotining yomon tomoniga alohida e`tibor bilan qaraydilar, deydilar... Inson - bu xavotir... Garchand xavotirni yashirsalar-da, u mavjuddir... Ekzistentsiyachi ehtirosning qudratliligiga ishonmaydi. U hech qachon ezgu ehtiros - insonni beshafqatlarcha muayyan qilmishlarga undaydigan, hammayoqni alg`ov – dalg`ov qiladigan oqim va shuning uchun o`z o`rniga o`tishi mumkin, deb da`vo qilmaydi. U inson o`z ehtiroslari uchun javobgar deb biladi... Inson o`zini qay darajada amalga oshirsa, shu darajadagina mavjud bo`ladi... Prustning dahosi, bu - Prustning asarlaridir. Rasinning dahosi, bu uning bir qator fojealari. Ulardan boshqa hech narsa yo`q. Agar Rasin yana bir fojea yozmagan bo`lsa, Rasin yana bir fojea yozishi mum kin

edi, deyishning nima keragi bor? Inson o`z hayoti bilan yashaydi, u o`z qiyofasini yaratad, u qiyofadan tashqarida esa hech narsa yo`q... Biz faqat inson o`zining qilmishlaridan boshqa hech narsa emas, u mana shu qilmishlaridan tashkil topadigan munosabatlar majmuidan iborat, demoqchimiz, xalos... Ekzistentsiyachi qo`rqoqni tasvirlar ekan, uni o`z qo`rqoqligi uchun javobgar deb hisoblaydi. U yuragi, o`pkasi yoki miyasining qo`rqoq bo`lgani uchun shunaqa emas, balki o`z qillmishlari bilan o`zini qo`rqoq qilgan. Mijozning qo`rqoq bo`lishi mumkin emas. Mijoz asabiy, zaif, chala yoxud to`laqonli bo`lishi mum kin, lekin zaif odam degani - albatta qo`rqoq degani emas, chunki qo`rqoqlik bosh tortish yoki yon bosish oqlbatida yuzaga keladi. Mijoz bu - hali harakat emas. Qorqoq o`z qilmishi orqali aniqlanadi... Ek zistensiyachi qo`rqoqni qo`rqoq qiladigan - o`zi, qahramonni qahramon qiladigan ham - o`zi, deydi... Ekzistensiyachi insonning tushkun tasvirini bermaydi, uni qilgan ishiga qarab baxolaydi. U insonga bor umid faqat uning harakatida ekani va faqat yagona harakatgina in sonning yashashi uchun imkon berishini aytadi... Biz o`zgaga ro`baru turib, o`zimizni anglaymiz va ayni paytda, o`zga ham biz uchun xuddi o`zimizday ishonchli bo`ladi... O`zim haqimdagi biror bir haqiqatni bilish uchun men o`zga orqali o`tishim kerak. O`zga kishi, deylik o`z - o`zimni anglashimda qanchalik zarur bo`lsa, mening mavjud bo`lishim uchun ham shunchalik zarur... Biz har bir alohida hodisada erkinlik erkinlik uchun bo`lishini istaymiz. Biroq, erkinlikqa intilar ekanmiz, u to`laligacha boshqa odamlar erkiga va boshqalarning erki bizning erkimizga bog`liq ekanini ko`ramiz... Ekzistensiyachilik bu - hayotbaxshlik harakat haqidagi ta`limotdir». Hayot ziddiyatlarga, qarama - qarshiliklarga to`la bo`lgani uchun kishilarning tabiati, fe`l - atvori, dunyoqarashi murakkablashgan. Bu murakkablikning barcha jidatlarini hech bir nazariya to`la - to`kis ifoda qalib berolmaydi. Jumladan, hech bir adabiy metod, yo`nalish, oqim ham inson dunyosini batafsil akslantirmaydi. Romantizm, realizm metodining eng barkamol asarlarida ham inson dunyosining ma`lum bir qirralari gavdalantirilgan bo`ladi, xolos. Ekzistensionalizm yunalishining J. Sartr (1905-1980), M. Prust (1871- 1922), J. Joys (1882-1941), A. Kamyu (1913-1960), F. Kafka (1883-1924) kabi

na moyandalari asarlarida ham inson hayotining muayyan jidatlari - xavotir, tahlika, umidsizlik, iztirob ko`rsatiladi. Ularning roman, qissa, hikoyalarida shuro adabiyotining romantizm, realizm ijodiy metodiga mansub asarlaridagi singari ijobiy - salbiy qahramonlar yo`q. Modernizm yo`nalishi vakillari asarlarida iztirob ichidagi in son qiyofasini ko`rsatish asosiy o`rin tutadi. Ularda insonning tubanliklari oshkora gavdalantiriladi. Tushkunlikka tushgan kishilarning xatti - harakatlari, o`y - kechinmalari keng akslantiriladi. Ek zistensionalizm namoyandalari diqqatini qaratgan xavotir, qo`rquv, iztirob, tubanlik va ular keltirib chiqaradigan salbiy oqibatlar esa real hodisalardir. Ular inson hayotining ajralmas bo`laklaridir. Inson tabiati, fe`l - atvori, hayot tarzining ana shu mavjud jihatla rini yoritish esa adabiyotning insonshunoslik mohiyatiga zid kelmaydi. Syurealizm fransuzcha so`z bo`lib, «Yuksak realizm», «realizmdan ham yuksak» degan ma`noni anglatadi. Bu oqim XX asr 10-20 - yillarida dastlab Fransiyada shaklangan. Ayni shu davrda ijod qilgan ayrim shoirlar, yozuvchilar, rassomlar, haykaltaroshlar, dramaturglar, rejissorlar asarlarida hayot va inson dunyosi mavjud an`analardan boshqacharoq talqin qilingan. Ular voqea - hodisacharning tashqi ko`rinishini tasvirlash bilan cheklanmasdan, ularning mohiyatidagi ma`nolarni, hodisalar ichki olamini ko`rsatgan obrazlarda, murakkab ramz va shaklarda ko`rsatishga intaiishgan. Pol Verlen (1844-1896), Pol Elyuar (1895-.1952), Emil Verharn (1855-1916), Oskar Uayld (1854-1900), O. Mandelshtam (1891-1938), A. Axmatova (1889-1966), M. Sevetayeva (1892- 1941), A. Blok (1880-1924), V. Bryusov (1873-1924), A. Beley (1880-1934) kabi shoir, yozuvchilarning asarlari ayni shu jihatlari bilan avvalgi davr adabiyoti namunalaridan ajralib turadi. Abstraktsionizm lotincha so`z bo`lib, «uzoqlashish», «mavhumlik» degan ma`noni anglatadi. Abstraktsionistlar yaratgan asarlar kunikib kelingan asarlardan tamomila farq qiladi. Abs traktsionizm nazariyasiga ko`ra, san`at borliqni aks ettirmaydi, balki ijodkorning his - tuyg`ularini ifodalaydi. Bu oqim namoyandalari fikricha, har qanday shakl muayyan mazmunga ega bo`ladi. Abstraktsio nizm vakillarining bu qarashlarini ham inkor etib bo`lmaydi. Chunki

har qanday san`at asarida ijodkorning his - tuyg`ulari o`z ifodasini topadi, har qanday shakl o`ziga xos mazmunni ifoda qiladi. Shaklni mazmundan ajratib bo`lmaydi. Mazmunsiz shakl yo`q. Futurizm lotincha so`z bo`lib, «kelajak» demaqdir. Bu yo`nalish nazariyasiga ko`ra, badiiy ijod borliqni akslantirish vositasi emas, balki uning bevosita davomi bo`lishi lozim. U shunda inson erkining ijodkorlshiga tayanib, yangi dunyoni yaratadi. Futurizm na moyandalari adabiy - badiiy asarlari ifoda uslubining g`alatiligi, murakkab kompozitsion qurilishi, jumlalarining odatdagidan tamomila boshqachaligi, fojia va kulgili holatlarni yonma - yon gavdalantirishi kabi xususiyatlari bilan o`ziga xoslik kasb etadi. V. Xlebnikov (1885-1922), B. Pasternak (1890-1960), N. Aseyev (1889-1963), V. Mayakovskiy (1893-1930) kabi ijodkorlarning asarlarida Futurizm ko`rinadi. Emil Zolya (1840-1902), Flober (1821-1880), Mopassan (1850-1893) kabi adiblar naturalizm oqami namoyandayaari deyiladi. Ular ning asarlarida qahramonlar hayot tarzi barcha tafsilotlari bilan bayon etiladi. Naturalizm oklmi vakillari asarlari davr kishilari hayoti haqida aniq ma`lumotnoma bo`la oladi. Mazkur yo`nalish naza riyasiga ko`ra, badiiy asar -inson haqida ma`lumot beruvchi dujjat singari aniq tafsilotli bo`lishi lozim. Naturalizm asli lotincha so`z bo`lib, «tabiat» degan ma`noni bildiradi. Shunday asarlar borki, ularning qadramoni qismati kishini achintirib yuboradi. Xo`rlangan, haqoratlangan kishilarning achinarli ahvoli gavdalantirilgan bu asarlarni o`qigan o`quvchi o`z - o`zidan mahzun bo`lib qoladi. Uning qalbini bechora qahramonga achinish his - tuyg`ulari qamrab oladi. Inson qismati fojeliklari gavdalantirilgan bu xil asarlar sentimental asarlar deyiladi. F. Dostoyevskiy (1821-1881)ning «Xo`rlanganlar va haqoratlanganlar», A. Chexov (1860-1904)ning «Kashtanka», «Uyqu istagi», I. Karamzin (1766-1826)ning «Bechora Liza» asarlari qahramonlari qismati o`quvchi hissiyotlariga qattiq ta`sir qilib, kuchli achinish, iztirob o`ygotadi. Sentimenta lizm fransuzcha so`z bo`lib, «his, his qilish» degan ma`noni bildiradi. Insonga achinish uni ardoqlash, e`zozlash, qadrlash, sevishga olib keladi. Qahramonlar qismati, fojeasiga achinish

o`yg`otadigan asarlar kishilar qalbida insonparvarlik, insonga muxabbat tuyg`ularini ulg`aytiradi. Ular mana shu xususiyati bilan adabiyotning insonparvarlik mohiyatini yorqin namoyon etadi. Umuman, ijodiy metod, ijodiy yo`nalish, ijodiy oqim tushunchalari o`rtasida qarama - qarshilik jiddiy tafovut yo`q. Ijodiy metod o`rnida «badiiy metod» iborasi ham qo`llanilishi mumkin. Ijodiy metodlar bir - biridan o`z xususiyatlariga ko`ra farqlanadi. Biroq ular bir - biriga tamoman teskari hodisa hisoblanmaydi. Barcha metod, yo`nalish, oqimlar yagona bir maqsad - hayot hodisalari va inson dunyosini ko`rsatishga xizmat qiladi. Ijodkorlar asarlarining o`ziga xos bo`lishi, avvalo, borliqning betakror yaratilishi bilan bog`liq bo`lsa, ikkinchidan, shoir, yozuvchi, dramaturgning hayotiy tajribasi, turmushni kuzatishi, bilim darajasi, didi, saviyasi, dunyoqarashiga asoslanadi. Uchinchidan, bu «xat»da shoir, yozuvchining qiziqishi, fe`l - atvori, ichki dunyosi akslanadi. Har bir odam o`ziga xos olam bo`lgani singari ijodkorlar ham betakror dunyodir. Ana shu betakror dunyo mavzu tanlashda, hodisalarga yondashishda namoyon bo`ladi. Shuning uchun «uslub - odamdir» deyiladi. Ijodiy uslub deganda asarning tilinigina nazarda tutmaslik kerak. Til, avvalo, so`z san`atining asosiy quroli, yagona tasvir vositasi sanaladi. Ana shu vosita, ayni shu choqda, ijodkor «xat»ini namoyon etadigan muhim unsurlardan biri ham hisoblanadi. Ijodiy uslubni «bayon tarzi», «fikrni ifoda etish mahorati» deb qarash ham uni tor tushunish bo`ladi. Chunki uslub juda keng tushuncha. U muayyan bir yozuvchi ijodida ham turli ko`rinishda namoyon bo`lishi mumkin. Har bir asar ma`lum bir uslubni o`zida ifoda qiladi. Masalan, Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoni «xat»i uning g`azallari «xat»idan farq qiladi. Turkiy «Xamsa» muallifi g`azallaridan Bobur bitgan g`azallar ham uslubining turlichaligi bilan ajra - lib turadi. Ijodkor uslubi shaklanishiga tashqi omillar ham ta`sir ko`rsatadi. Masalan, har bir yozuvchi, shoir boshqa ijodkorlarniit asarlaridan nimalarnidir o`qib o`rganadi, ularni ijodiy o`zlashtiradi. Bu o`rganish uning hayot hodisalarini

akslantirishi, inson obrazini gavdalantirishiga o`z ta`sirini ko`rsatadi. Uslub - ijodkor xayolotining namoyon bo`lish tarzi ham sanaladi. Yozuvchi, shoir voqealarni, qahramonlarni, ular yashaydigan manzil manzaralarini qanday tasavvur qilsa, shunday ifodalaydi. Oybek qahramonlari harakatlanadigan joylarni jamiki ko`rinishlari bilan keng bayon etadi. Personajlar holatini batafsil suratlantiradi. Abdulla Qahhor esa qahramonlari turgan joyni ham, ularning holati, ahvolini ham ixcham, lo`nda, eng muhim jihatlariga e`tiborni qaratgan holda tasvirlaydi. «San`atkor voqelikaan tanlab olgan unsurlarni badiiy til yordamida xayoloti bilan uygunlashtiruvchi va u yaratgan •badiiy dunyoning tugal bo`lishini ta`minlovchi vosita - uslub deb ataladi» deydi Nobel muqofoti sovrindori, fransuz adibi Alber Kamyu. Demak ijodkorning o`ziga xos uslubi uning hayot hodisalarini tanlashi, uni xayolidagi olam bilan o`ygo`nlashtirib, badiiy til vosi-tasida akslantirishidir. Hayot voqeligi hududsizdir. U rang - barang qirralarga ega. Har bir ijodkorning nigohi uning ma`lum bir jihatlarinigana qamrab oladi. Bir hodisa.ning o`zi har bir shoir, yozuvchi uchun turli xil tasavvur o`yg`otishi, ularda har xil taassurot hosil qilishi mumkin. Ana shu turli darajadagi taassurot va tasavvur ijodiy uslub namoyon bo`lishiga zamin bo`ladi. Ijodkorning xayol - tasavvuri qanchalik teran bo`lsa, u tanlagan hodisalari mohiyatini shu qadar chuqur yoritib beradi. Odil Yoqubov Ulug`bekning qalbidagi iztirobli o`ylarni bu tarzda gavdalantiradi: «Hayhot! Agar foniy olam yumushlari Ali Qushchi o`ylaganday oson bo`lganida Mirzo Ulug`bek bu bevafo xokimiyatni allaqachonlar tark etib, o`zini suyukli ishiga bag`ishlamas edimi? Boshidagi toj, tagidagi taxt ilmu funun uchun darkor ekanini tushunmaganida bu sovuq koshonani, gunohi azimga botib qolgan bu haram, shon - shuhrat va mansab ishqida hech bir razolatdan toymaydigan bu amirlar, sarkoru saroybonlar, xurofot va taassub botqog`iga botgan din peshvolaridan yuz o`girib, suyukli talabalari orasiga, ma`rifat dargohiga ketmas edimi? Lekin ne chora? Bu manxus toju taxt, bu saltanat, insonlar ustidan hokimlik qilmoq istagi shunday shirin ekanki, uning niyati pokligiga kim ishonadi? Kim

uning samimiyligiga, o`z ixtiyori bilan saltanatdan qo`l yuvganiga ishonib tinch qo`yadi?». Adib romani mavzusi qilib, Ulug`bek hayotining eng tahlikali hamlarini tanlagan. Buni ko`rsatish esa Ulug`bek qalbidagi iztirob, ziddiyatlar ko`rashini yo`qrrida keltirilgan parchadagi singari keskin va qayg`uli oxang bilan ifodalashni taqazo etadi. Qahramonlar ruhiyati, kechinmalari maromini ta`sirchan ko`rsata olish ham ijodkor uslubiga bog`liq bo`ladi. Masalan, Pirimqul Qodirovning «Ona lochin vidosi» romanida bunday o`rinlar bor: «Gavharshod begam Sohibqiron Amir Temur xonadoniga kelin bo`lib tushgandan beri o`nlab yillar davomida betashvish va bexavotir o`tgan kunlari juda kam bo`lgan. Mudom tog`lar atrofida o`ralashgan bulutlarning shamol – bo`ronlarini eslatuvchi urush - yurishlar, ichki - tashqi nizolarning girdobini ko`rgan. To`g`ri, begimning toleiga Shoxruh mirzo faqat qilich chopadigan baxodir yigit emas, balki madrasa ko`rgan, kitobni sevadigan, oilasiga astoydil mehr qo`ygan fozil inson bo`lib yetshdi. U bilan birga bo`lgan kunlarida Gavharshod begim o`zini baxtiyor his qiladi». Boshqa bir adib Gavharshod begimning bu kechinmalarini yana o`zgacha tarzda ifodalashi mumkin. Umuman, uslub Ijodkorning o`ziga xosligini - uning xayol, tasavvuri ko`lami, inson qalbini his qilish darajasi, hayot hodisalari va kishilararo munosabatlar murakkabligani tahlil qilish layokati, so`z boyligini namoyon etuvchi hodisadir.

ADABIYOTLAR: 1. Abu Nasr Forobiy. SHe`r san`ati. – T.,: Adabiyot va san`at, 1979. 2. Adabiyot nazariyasi. Ikki jildlik. – T.,: Fan, 1978, 1979. 3. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik. - Toshkent: Fan, 199], 1992. 4. Alisher Navoiy. Majolis un nafois. Asarlar. 15 t. –T.,: Fan, 1966, 12-tom. 5. Alisher Navoiy. Mezon ul avzon. 15 tomlik. – T.,: Fan, 1967, 14-tom. 6. Alisher Navoiy. Muxokamatul lug`atayn. 15 t. –T., Fan, 1967, 14-tom. 7. Aristotel. Poetika. – T.,: Adabiyot va san`at, 1980. 8. Atoullo Xusayniy. Badoye`ul sanoye. – T.,: Fan, 1981. 9. Belinskiy V.G. Tanlangan asarlar. – T.,: O`zdavnashr, 1955. 10. Belinskiy V.G. Adabiy orzular. – T.,: Adabiyot va san`at, 1977. 11. Boboyev T. SHe`r ilmi ta`limi. – T.,: O`qituvchi, 1996. 12. Zahiriddin Muhammad Bobur. Muxtasar. – T.,: Fan, 1971. 13. Valixujayev B. O`zbek adabiyotshunosligi tarixi. – T., O`zbekiston, 1993. 14. Dobrolyubov N.A. Adabiy - tanqidiy maqolalar. – T.,: O`z davnashr, 1959. 15. Orzibekov R. Lirikada kichik janrlar. – T.,: Adabiyot va san`at, 1976. 16. To`ychiyev U. O`zbek poeziyasida barmoq sistemasi. T.,: Fan, 1966. 17. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ijodiy metod va uslub 2

Badiiy uslub va ijodiy metod

Ijodiy uslub

Ijodiy metod

Ijodiy metod va uslub Ijodiy metodning yuzaga kelishi Romantizim Realizm Ijod tiplarining o’zaro aloqasi