Кеча нинг композицион бутунлиги - Adabiyot - Referatlar

Кеча нинг композицион бутунлиги

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155 KB

Ko'chirib olish

Кеча нинг композицион бутунлиги масаласига доир Адабиётшунос М.Қўшжонов Чўлпон романини "Ўтган кунлар", "Меҳробдан чаён", "Қутлуғ қон", "Сароб", "Диёнат", "Юлдузли тунлар" каби романларга қиёслаш асосида унинг композицион жиùатдан "бироз тарқоқ асар"лигини таъкидлайди. Олимнинг фикрича, қиёс учун олинган романларни "бадиият жиҳатидан бошқаларга сабоқ бўларли" қилган муҳим хусусият шуки, уларда "сюжетни бошқариб борадиган, адабиётшуносликда "бош" сûзи қўшиб айтиладиган қаҳрамон мавжуд. Бу қаҳрамонлар юқорида зикр этилган асарларнинг барча қисмлари, катта-кичик барча образларини, манзараларни бир маъно атрофида жипслаштиради. Таҳлил қилиб уларга баҳо беришда кўпроқ шу жипслашишга, бирликка эътибор қилинади. Бу кўп ёзувчиларга хос санъатдир. Бадииятнинг шу талаби нуқтаи назаридан "Кеча ва кундуз"га назар ташлайдиган бўлсак, унда бироз бошқача манзарани кўрамиз. Романнинг бошидан охиригача ҳамма қисмларни ва образларини бир-бирига боғлаб турган ягона образ ўрни анча заиф". 1 Аввало шуни айтиш керакки, М.Қўшжонов фикрлари "Кеча"нинг қиёс учун олинган романлар фонида алоҳида ажралиб туришини яна бир карра тасдиқлайди. Бироқ олимнинг "Кеча" композицион жиҳатдан тарқоқ асар, деган хулосаси, бизнингча, баҳсталабдир. Зеро, аввалги бобда кўрдикки, "Кеча" нинг сюжет қурилишида учта образ галма-галдан марказга чиқарилади ва ўша гал етган образга "сюжетни бошқариб борадиган" бош қаҳрамон функцияси юкланади. Демак, бу ўринда асар қисмлари ва катта-кичик образларнинг жипслашишида ягона образ ўрни заифлиги ҳақида эмас, жипслаштиришнинг ўзгача йўли ҳақида гап боргани маъқулроқ бўлади. Ўйлашимизча, "Кеча"нинг айни шу хил қурилиши унинг жанр хусусиятлари, муаллифнинг ғоявий-бадиий ниятию уни ижро этиш 1 М.Қўшжонов. "Кеча ва кундуз" романида образлар тизмаси//Ўзбек тили ва адабиёти.- 1992.- Б.8

имкониятларининг чеклангани, адибнинг дунёқарашию асар ёзилган пайтдаги аҳвол-руҳияси каби қатор омиллар билан тақозо қилинган. Фикримизни ойдинлаштириш учун "Кеча"ни юқорида зикр этилган романлар фонида кўздан кечирганимиз қулай кўринади. Чўлпон романининг сюжет-композицион қурилишига кўра "Меҳробдан чаён"га яқинлигини айтганимизда ҳар икки романда ҳам драматик унсурлар салмоқдорлигини этиборда тутгандик. Энди эса иккала роман қурилишидаги илгари айтилган фарқли жиҳатларга яна бир муҳим фарқни қўшиш лозимки, бу уларнинг эпик қамров кўлами билан боғлиқ фарқлардир. А.Қодирий романи марказида асосан битта шахс драмаси (биз Раъно драмаси, дейишдан тийиламиз, чунки у ихтиёрини Анварга топширди: Раъно драмаси Анвар драмасининг ички унсурига айланиб кетди) ётади. Илгари айтганимиздек романнинг 45-бобига қадар берилган тафсилоту кўринишлар асосий конфликт – Анвар ва муҳит зиддиятини ҳаракатга келтиришга, тасвирланажак воқеа-ҳодисаларнинг асосланишига хизмат қилади. Айни шу нарса, маълумки, адабиётшунослигимизда "Меҳробдан чаён"нинг бадиий камчилиги сифатида баҳоланади. Хусусан, адабиётшунос А.Раҳимов: "Меҳробдан чаён" романидаги қаҳрамоннинг тарихини кенг кўламда беришга интилиш эса ёзувчини жиддий муваффақиятсизликка олиб келди. Айни замонда, худди шу ўринлар романнинг бадиий жиҳатдан энг ночор саҳифалари ҳам бўлиб қолди", 2 – деб ёзади. Албатта, романнинг бу ўринларида ҳам моҳир санъаткор қалами сезилиб туради. Бироқ, айтиш керакки, мазкур ўринларни бутун контекстида олиб қаралса, А.Раҳимов берган баҳосида умуман ҳақлигини тан олишга тўғри келади. Дарҳақиқат, А.Қодирий романи бошланишида берилган Солиҳ махдум, Абдураҳмон домла ўтмишига оид тафсилотлар бирмунча ортиқчадек таассурот қолдиради. Сабабки, адиб асарда мазкур қаҳрамонлар драмасини тўлақонли ёритиш мақсадини кўзламаган, натижада бу тафсилотлар кўпроқ 2 А.Раҳимов. Ўзбек романи поэтикаси (сюжет ва конфликт).- Филол. фанлари д-ри...автореф. дис.- Т.,1993.- Б.11

мотивировка мақсадигагина хизмат қилади. Айтмоқчимизки, асосан мотивировка мақсадига хизмат қилувчи тафсилотлар ўзгачароқ йўсинда (яъни, асар структурасини ривоя билан ўта оғирлаштирмаган, уни қисмларга тенг тақсимлаган ҳолда) берилиши асарни шакл жиҳатидан сайқаллаши мумкин бўлур эди. А.Қодирийдан фарқ қилароқ, Чўлпон ўтмиши ва турмуш тарзи ҳақидаги тафсилотларга кенг ўрин берган қаҳрамонлар (Раззоқ сўфи, Акбарали, Мирёқуб) драмасини тўлақонли бадиий талқин қилишга интилади. Hатижада романда ишланган тақдирлар ўз ҳолича мустақил қимматга эга бўлганлари ҳолда бир-бирларини тўлдиради, ўқувчи кўз ўнгида яхлит бутунлик – инқилоб арафасидаги Туркистон ижтимоий воқелигини сувратлантиради. Айтиш мумкинки, А.Қодирий қаҳрамон драмаси воситасида шахс эрки масаласини бадиий тадқиқ этса, Чўлпон қаҳрамонлар драмалари воситасида миллат тақдири, юртининг ижтимоий-тарихий тараққиёти масала k арини бадиий тадқиқ этади. Табиийки, бадиий ниятнинг ижроси Чўлпоннинг битта марказий образ теграсида ўралашиб қолмаслигини тақозо қилади. Демак, Чўлпон романида ягона образ ўрни заифлиги, аввало, асар проблематикаси ва унинг жанр хусусияти(ижтимоий-психологик роман) билан изоҳланиши мумкин. Шу ўринда масаланинг бошқа бир муҳим жиҳатига эътиборни тортгимиз келади. А.Қодирий романларида қўйилган проблемани бадиий тадқиқ этиш, концепцияни ифодалаш учун марказга муаллиф идеалига мос қаҳрамонлар (Отабек ва Анвар) чиқарилади. Худди шунга ўхшаш ҳолни Ойбекнинг "Қутлуғ қон" романида ҳам кузатишимиз мумкин. Буларнинг акси ўлароқ, А.Қаҳҳорнинг "Сароб" романи марказига муаллиф идеалига зид қаҳрамон чиқарилади. Яъни, А.Қодирий билан Ойбек қаҳрамонлари яшаган ижтимоий тузумни ғоявий-ҳиссий инкор этганлари ҳолда уларнинг ўзларини тасдиқлайдилар. А.Қаҳҳор эса қаҳрамони ва у яшаган микромуҳитни инкор этиш орқали мавжуд ижтимоий тузумни тасдиқлаш йўлидан боради. Табиийки, Чўлпон "Кеча" марказида ўз идеалига мос қаҳрамонни ҳаракатлантириш имконидан маҳрум(бунга амин бўлиш учун

танқидчиликнинг Ш.Хўжаев образига нисбаттан эътирозларини эслаш кифоя) эди. Шу боис ҳам у танлаган йўл юқоридаги романларда кузатилгандан ўзгачароқ: ижтимоий тузумни ғоявий-ҳиссий инкор этиши жиҳатидан "Кеча" А.Қодирий ва Ойбек романларига, қаҳрамонларни инкор қилиши жиҳатидан "Сароб" га яқинлашади. Шу мулоҳазаларга таяниб такрор айтамизки, "Кеча"да муаллиф идеалига мос қаҳрамон мавжуд эмас (адиб идеалига яқинлашиш томон юз бурган Мирёқуб бор, холос), Зебини бу мақомга кўтаришга уриниш эса янглишдир. Юқоридаги қиёс учун олинган романлар актуал мазмунни ифодалаш йўсини жиҳатидан-да жиддий фарқланадилар. Хусусан, А.Қодирий ўз романларида ўтмиш мавзусини қаламга олади-да замонаси учун актуал мазмунни метафорик йўсинда (масалан, юрт ўтмишидаги "қипчоқ- қорачопон" бўлиниши чоризм истибдодига кенг йўл очиб бергани тасвирланади, замонасидаги "оқ-қизил" бўлиниши истибдод умрини узайтириши мумкинлигидан башорат қилинади. Зеро, адибнинг Отабек авлодларидан бири шўро идораларида масъул ходимлигию иккинчисининг босмачилар орасида эканлигини хабар қилиши бежиз эмас, бу актуал мазмунга бир ишорадир.) ифодалайди. Равшанки, А.Қодирийдан фарқли ўлароқ, Ойбек билан А.Қаҳҳор концепцияларини ошкор ифодалаш имконига эга эдилар. Илгариайтганимиздек, Чўлпон қаламга олган мавзу асар ёзилган даврда бениҳоя актуаллашган, боз устига, у ифодаламоқчи бўлган концепция Ойбек концепциясидан ўзгача (яъни, расмий нуқтаи назарга зид) эди. Шунга кўра, Чўлпон романида "объектив" тасвир манерасини танлайди: "Кеча"да воқелик кўпроқ пластик жонлантирилади, романнинг драмага яқинлашиши кузатилади. Маълумки, драмада дунё образи (объект) пластик жонлантирилгани ҳолда унинг яратувчиси (субъект) гавдаланмайди, – субъект объектга сингдириб юборилади. "Кеча"да ҳам шунга ўхшаш ҳолга дуч келамизки, муаллиф концепцияси яхлит дунё образи (роман бадиий воқелиги) воситасида ифодаланади (бу ўринда "Кеча"да автор ва ровий

позицияларининг ҳар вақт ҳам мос эмаслигини эътиборда тутамизки, буни қаҳрамонларга мунособат мисолида кузатдик). Яъни, қиёс учун олинган романларда бадиий концепциянинг асосий ифодаловчиси бош қаҳрамон (шунга кўра унинг конкрет роман структурасидаги ўрни ҳам кенг) бўлса, "Кеча"да бу ҳол кузатилмайди (албатта, бунда "Кеча" дилогиянинг битта қисмигина эканлигининг ҳам муайян таъсири борки, бу ҳақда қуйироқда тўхталамиз). Шу жиҳатдан қаралса, М.Кўшжонов: "Романда образлар, воқеалар ижтимоий ҳаёт тасвиридан келиб чиқадиган маъно туфайли бирлашадилар", 3 – деганида тўла ҳақдир. Бироқ ҳурматли олимимиз буни эътироф этгани ҳолда "Кеча"ни композицион жиҳатдан тарқоқ деб баҳолайдики, бу, бизнингча, мунаққид қарашларида ички зиддиятни келтириб чиқаради. Шунга қарамасдан, М.Кўшжонов мақола ниҳоясида "Ўтган кунлар" типидаги асарлардан келиб чиқадиган маънони "катта харсанг"га менгзайди-да: "Кеча ва кундуз"да эса адиб образ ва воқеалардан маъно харсанглари яратиб, уларни бир жойга йиғади ва йиғини китобхонда беқиёс ҳайрат ҳиссини уйғотадики, бу ҳайратнинг қудрати "Ўтган кунлар"га нисбаттан пайдо бўла-диган ҳайратдан ҳеч ҳам кам эмас", – деган муҳим ва, бизнингча, адолатли хулосага келади. Бизнингча, М.Қўшжоновнинг Чўлпон романида образлар ва воқеаларни "маъно" бирлаштиради, деган фикрини ривожлантирсак, асарнинг ўзига хослиги янада ёрқинроқ намоён бўладиган кўринади. Бунга жазм қиларканмиз, биз "ижтимоий ҳаёт тасвиридан келиб чиқаётган маъно"ни асар концепцияси деб оламиз. Роман эпик ҳодиса бўлгани ҳолда ундаги биз учун энг муҳим жиҳатлардан бири субъектив ибтидо (яъни, асарда тасвирланган нарсанинг ўзигина эмас )дир десак, янглишмаган бўлиб чиқамиз. Зеро, роман ижодкор томонидан кўрилган, идрок этилган ва қайта яратилган борлиқдирки, унда муаллифнинг ўзи яшаган ёки асарда акс эттирилган давр (жамият ва инсон)ни қандай тушунганию баҳолагани – дунёю давр концепцияси ўз ифодасини топади. Аввалроқ айтдикки, классик тушунчадаги роман 3 Кўрсатилган манба, 13-бет

ижтимоий-шахсий эҳтиёж маҳсулидир. Бу эҳтиёж эса ижодкор шахснинг жамият билан зиддиятидан юзага келади, яъни роман ўз ҳаёт йўлида чигал муаммоларга дуч келган ижодкорнинг "зиддиятли ҳолатни адабий йўл билан ечишга уриниши"дир 4 . Мазкур эҳтиёжни қондириш учун ижодкорнинг ҳаёт материали(диспозиция)ни бадиий идрок этишию идеал асосида қайта ишлаб бадиий реаллик(композиция)ка айлантириши тақозо қилинади. Воқелик билан мунтазам мулоқот асосида амалга ошган ижодий жараён (бадиий тафаккур) асар структурасида муҳрланса, муаллиф англаган ҳақиқатлар асар бутунлиги(система)да ўз ифодасини топади. Модомики романнинг бадиий воқелиги муаллиф кўзи билан кўрилган ва идеал асосида қайта яраилган борлиқ экан, у қанчалик объектив тасвирланмасин, бари-бир ижодкор субъектини ўзида акс эттираверади. Зеро, муаллиф субъекти роман ситуациясидаёқ, 5 яъни унда персонажларнинг жойлаштирилишию ҳар бирининг асар воқелигида тутган мавқеидаёқ кўзга ташланади. Бунга амин бўлиш учун "Кеча" билан "Қутлуғ қон"га сиртдангина бир қур назар ташлаш кифоя. Ҳар икки романда ҳам инқилоб арафасидаги Туркистон воқелиги қаламга олингани ҳолда уларда яратилган бадиий воқелик бир-биридан тубдан фарқланади. Сабабки, ҳар икки романда муаллифлар ўзича кўрган ва ўзича англаган дунёни акслантирганларки, улардан бирининг марказига Акбарали–Мирёқуб муносабатлари, иккин-чисининг марказига Йўлчи – Мирзакаримбой зиддиятлари чиқарилади. Демак, ҳар қандай романдаги образлар системаси муаллиф концепциясига мос ҳолда ташкилланади, дейишга тўла асос мавжуд. Адабиётшуносликда "образлар системаси " деган атама қўлланадики, бу тушунча моҳиятига тўлалигича мос истилоҳдир. Зеро, роман воқелигига киритилаётган ҳар бир персонаж турли иплар (гоҳо йўғон, гоҳо кўзга кўринар-кўринмас) билан боғланади, муаллифнинг ғоявий-бадиий нияти ижросига, концепциянинг ифодаланишига хизмат қилади. Яъни, романдаги ҳар бир унсур, жумладан, хар бир персонаж ҳар вақт ягона 4 Прието А. Морфология романа//Семиотика.- М.,1983.- С.371 5 Эсалнек А.Я. Об особенностях романной структуры//Принципы анализа литературного произведения.- М.,1984.- С.99

марказга интилади ("центростремительность" – Затонский 6 )ки, ўша марказ сифатида муаллиф концепциясини кўрсатиш мумкин. Юқоридаги мулоҳазаларимиздан аён бўладики, муаллиф концепциясини битта-иккита образгина (албатта, уларнинг роли катта бўлишини инкор этмаймиз) эмас, асарнинг бадиий воқелиги–унда яратилган яхлит дунё образи ифодалар экан. Шунга кўра, асар структурасидаги ҳар қайси образнинг бунда муайян роли бор, зеро, дунё образи шу катта-кичик образлар ташкил қилаётган бутунликдир. "Кеча"даги образлар тизимининг ташкилланишини, бизнингча, Қуёш системасига менгзаган ҳолда тушунишимиз қулайроқ кўринади. Қуёш системаси марказида Қуёшнинг ўзи туриши ҳамда ўз атрофидаги сайёралару уларнинг теграсидаги йўлдошларининг жойлашишию ҳаракатини белгилаши сизга маълум. Шунга ўхшаш, "Кеча"даги образлар тизими марказида ҳам дунё ҳақида ўзида муайян концепцияни ҳосил қилиш ва уни ифодалашга интилаётган шахс – муаллиф туради. Маълумингизки, сайёралар Қуёшнинг ва ўзларининг тортиш кучлари нисбатига, катта-кичиклигига боғлиқ ҳолда Қуёш атрофида жойлашадилар, муайян доирада айланадилар. Бизнингча, моҳият эътибори билан "Кеча"даги қаҳрамонларнинг роман воқелигида жойлашиши ҳам шу принципга ўхшаш: "қуёш"га энг яқин сайёра – Зеби, кейин – Акбарали, кейин – Мирёқуб. Маълумки, катта сайёралар Қуёшдан узоқ жойлашадилар, тортиш кучларининг катталигидан улар системадаги бошқа унсурларнинг жойлашишию ҳаракатини белгилашда, тизимнинг мувозанатини сақлашда, хуллас, –системанинг бутунлигини таъминлашда муҳим аҳамиятга эгалар. Шунга ўхшаш, "Кеча" воқелигида Мирёқуб образи ҳам Акбаралининг ва Зебининг тақдирини белгилашда жиддий ўрин тутади. Айни пайтда, энг четдаги орбитада ҳаракат қилгани учун ҳам образлар тизимининг бутунлигини таъминлашда, дунё образининг контурларини белгилашда етакчилик қилади. 6 Бу ҳақда қаранг: Затонский Д. Искусство романа и ХХ век.- М.,1973

Қуёшнинг сайёралари теграсида йўлдошлар бўлганидек, "Кеча"нинг етакчи қаҳрамонлари теварагида ҳам йўлдош персонажлар ҳаракатланади. Шуниси эътиборлики, йўлдошлар-нинг жойлашишида ҳам сайёраларнинг жойлашишида кузатилган принцип амал қилади. Яъни, йўлдош қанчалик катта ва тортиш кучи юқори бўлса, унинг жойлашиши Қуёшга яқинроқ, табиий-ки, бошқа йўлдошларга нисбатан сайёрадан узоқроқ бўлади. Бу хилда жойлашган йўлдош, табиийки, системадаги мувозанатни сақлаш, бутунликни таъминлаш(масалан, Ернинг йўлдоши бўлмиш Ой массасию тортиш кучи билан Венера ва Меркурий сайёраларига муайян таъсир кўрсатади)да ўз ҳолича ҳам муҳим аҳамият касб этади. Кўрамизки, бу ўринда система ичида микросистема юзага келаётганига гувоҳ бўлаётирмиз. Бизнингча, шунга ўхшаш ҳолни "Кеча" структурасида ҳам кузатиш мумкинки, унда учта микросистема мавжуд. Масалан, Зеби ва унинг теварагида айланувчи персонажлар ташкил қилаётган микросистемани олайлик. Марказида Зеби турган мазкур микросистеманинг чекка орбитасида Раззоқ сўфи турса, оралиқда Қурвонбиби, Салтанат, Энахон, Ўлмасжон каби қатор персонажлар ҳаракатланади. Эътиборли жиҳати шундаки, романнинг бошланишида яхлитлашган мазкур микросистемада мувозанат турғун эмасди: унинг чекка орбитасида ҳаракатланган йўлдош – Раззоқ сўфининг сайёрага боғланиши кучсиз эди. Худди шундай гапни марказида Акбарали турган микросистеманинг чекка орбитасида ҳаракатланган Мирёқуб ҳақида ҳам айтиш мумкин. Ҳар икки системанинг ички зиддиятлари иккаласининг ўзаро тўқнашувга олиб келадики, натижада мувозанат бузилиб, сифат жиҳатидан жиддий ўзгаришлар юзага келади: Зеби микросистемаси пароканда бўлиб, ўзи Акбаралининг йўлдошига айланади; Акбаралининг энг катта йўлдоши бўлмиш Мирёқуб тортиш кучини енгиб, ўзи янги мик- росистемани шаклантира бошлайди. Роман воқелигида кузатил-ганга монанд сифат ўзгаришлари Қуёш системасида миллиард йиллар мобайнида бир борагина кузатилиши мумкинлиги тайин гап. Айни пайтда, Қуёш системасига ўхшаган системалардан минг-минглабини бағрига жо айлаган чексиз КОИНОТда бу

хил ўзгаришлар ҳар лаҳза содир бўлиб туриши, олам ҳар лаҳзада янги бир сифат кўринишини касб этиб туриши ҳам тасаввуримизга сиғади, албатта. Шунга ўхшаш, реал ҳаётда ҳам минг-минглаб системалар мавжуддирки, уларнинг бири иккинчисининг унсурига айлангани(дейлик,Чўлпон Зеби микросистемасининг элементи сифатида олган персонажларнинг ҳар бири ўз ҳолича бошқа микросистемани ҳосил қилаверади, айни пайтда, бу микросистемаларнинг бари бутунича юқорироқ системаларнинг унсури бўлиб қолади) ҳолда СИСТЕМА тобора каттариб бораверади. Шу мулоҳазадан туртки олсак, Чўлпон "Кеча"да инқилоб арафасидаги Туркистон воқелигини акс эттиради , деган даъвомизда шартлилик улуши кўпроқлиги, анъана инерцияси билан шундай деяётганимиз англашилади. Зеро, Чўлпон романидаги бадиий воқелик реал воқеликнинг оддийгина акси эмас, у адибнинг дунёни англаш йўлидаги изланишлари маҳсули сифатида юзага келган, яхлит маъно асосида англанган моҳиятнинг моделидир. Яъни, роман бадиий воқелиги БУТУН(реал воқелик)нинг ижодкор томонидан кўрилган ва систем бутунлик ҳолига келтирилган бўлагидирки, у ўзида (албатта, ижодкор нуқтаи назаридан) БУТУНнинг мазмун-моҳиятини мужассам этади. Мазкур мулоҳазаларга таянган ҳолда назаримизда муҳим кўринган иккита хулосани қайд этиб ўтишни лозим ҳисоблаймиз: –биринчидан, чинакам ижтимоий-шахсий эҳтиёж маҳсули сифатида дунёга келган роман бадиий воқелигини реал воқеликка зид, дейишлик мақбул эмас. Зеро, бундай даъво билан чиққан ҳолда ижодкор яратган бадиий воқеликни реал воқеликка эмас, кўпроқ ўзимиз ўз нуқтаи назаримиздан ва ўзга маъно асосида кўрган воқеликка қиёслаган бўлиб чиқамиз. Масалан, Чўлпон ва Ойбек романларида яратилган бадиий воқелик бир-бирдан кескин фарқланади, бироқ ҳар икки адиб учун ҳам ўзи яратган бадиий воқелик реал воқеликдан-да реалроқ, буни тан олмаслик ижод ва фикр эркинлигини тан олмасликка олиб келади; –иккинчидан, "Кеча" романининг композицион бутунлигини биринчи галда муаллиф концепцияси белгилайди. Модомики асарни систем бутунлик

сифатида тушунар эканмиз, ўша бутунликни ташкил этаётган ҳар бир унсур концепцияни шакл-лантириш ва ифодалашда муайян функцияни бажаришини эъти-борда тутган ҳолда унинг бошқа унсурлар билан бевосита ва билвосита алоқаларини диққат билан ўрганишимизга тўғри келади. Бизнингча, М.Қўшжонов мақоласида "Кеча"нинг компози-цион бутунлиги икки жиҳатдан ёндошган ҳолда баҳоланадики, натижада ички зиддият юзага келади. Мунаққид "Кеча" га марказида ягона образ турган роман мезонлари билан ёндошганида: "...унда "Ўтган кунлар"дагидек асар бошидан то охиригача борадиган битта ёки иккита образ қисмати турмайди. Ундаги образлар ўта ранг-баранг. Зеби, Ўлмас, Мирёқуб, Акбарали мингбоши, нойиб тўралар ўзларининг хатти-ҳаракатлари билан бир нуқтага жамулжам бўладиган образлар эмас. Воқеалар тартиботида ҳам боғланиш етарлидек кўринмайди. Мария образининг тақдири бевосита Зеби образининг қисмати билан боғлиқ эмас. Нойиб тўра билан Раззоқ сўфи образлари орасида бевосита боғлиқлик йўқ. Зуннун образининг романнинг бош йўналишида иштироки ниҳоятда кам", – деган мулоҳазалардан келиб чиқиб асарнинг композицион жиҳатдан бироз тарқоқлигини таъкидласа, "ижтимоий ҳаёт тасвиридан келиб чиқаётган маъно" жиҳатидан ёндошганида юксак баҳолайди. Ҳартугул, мақолани ўқиганда "Кеча" шакл жиҳатидан бирмунча бўш бўлса-да, ундаги ижтимоий ҳаёт тасвиридан келиб чиқаётган маъно туфайлигина қимматли экан-да, деган таассурот қолади кишида. Ҳолбуки, романнинг мазмунан қимматли эканлигини эътироф этарканмиз, ўша мазмунни ифодалаётган шаклни ҳам мутаносиб баҳолашга тўғри келадики, "Кеча"да ҳар икки жиҳат бир-бирига муносибдир. Фикримизни далиллаш учун, аввало, "Кеча"даги воқеа-ларнинг ўзаро боғланишига қисқача тўхталиб ўтиш жоиз. Илгари айтдикки, роман структурасининг ўзагини марказида Зеби турган сюжет чизиғи ташкил қилади. Бироқ мазкур сюжет воқеалари Зеби характерини очишгагина эмас, кўпроқ асарга бошқа шахслар драмасини олиб киришга хизмат қилади. Шу

жиҳатдан "Меҳробдан чаён"га назар солинса, ундаги сюжет воқеалари ягона мақсад – қаҳрамон драмасини ёритишга қаратилгани кўрилади. Бизнингча, "Кеча" эпик кўламдорлиги жиҳатидан "Меҳробдан чаён"га нисбатан устунроқ экани шубҳа уйғотмайди. Эпик кўламнинг кенгайиши эса, табиийки, қаламга олинган воқеаларнинг барини бевосита алоқада талқин қилиш имконини чеклайди. Масалан, "Ўтган кунлар"даги эпик кўламнинг тарихий жараён тасвири ҳисобига кенгайтирилиши (айниқса, учинчи бўлимда) ҳам воқеалар орасидаги билвосита алоқадорликни келтириб чиқаради. "Ўтган кунлар"да иккала сюжет йўналишини Юсуфбек ҳожи бирлаштириб турса, "Кеча"даги воқеаларнинг билвосита алоқадорлиги ҳам марказий персонажларнинг ўзаро боғлиқлиги ҳисобига таъминланади. "Ўтган кунлар"да тарихий воқеалар тасвири икки ўринда ("Мусулмонқул" ва "Қипчоққа қирғин" бобларида) асосий сюжет чизиғи билан кесишса ҳам, улардан биринчисигина асосий сюжет воқеалари ривожига жиддий таъсир қилади, холос. Яъни, А.Қодирий романида анча кенг ўрин берилган тарихий воқеалар тасвирининг асосий сюжет чизиғига боғланиши шакл нуқтаи назаридан жудайла мустаҳкам эмас, бироқ мазмун нуқтаи назаридан бу икки йўналиш узвий боғланиб кетади. Зеро, мазкур икки йўналишнинг мазмуний алоқалари воқеаларнинг юз бериш сабабларини, қаҳрамонларнинг феъл- атворию хатти-ҳаракатларини асослайди, адибга қаҳрамонлари дуч келган оилавий-маиший муаммоларни долзарб ижтимоий муаммо мақомига кўтаришу умуминсоний қадриятлар нуқтаи назаридан талқин қилиш имконини беради. Ўйлашимизча, "Кеча"даги шаклан марказий персонажларнинг ўзаро алоқалари туфайлигина боғланган воқеаларнинг мазмуний алоқаларига диққат килинса, улар орасида сюжетда ўз ифодасини топмаган сабаб-натижа муносабатларини илғаш мумкин бўлади. Масалан, тўйдан кейинги воқеаларга бир қур назар ташлайлик: Зебининг мингбошига нисбатан даҳшатга омихта нафрати Мирёқубнинг "отахони"га муносабатидаги зиддиятларни кучайтирмайдими?! Айни шу воқеа аламзада Султонхонни Ҳакимжон ҳуж-расига бошламадими?! Султонхоннинг

бепарволигию Зебининг тақдирга тан бергани Пошшахонни қотилликка ундамадими?!.. Табиийки, бу хил мазмуний алоқадорлик деярли барча воқеалар орасида мавжудки, мазмуний жиҳатдан воқеалар бир-бирини тўлдиради, изоҳлайди, асослайди. Бироқ, А.Қодирийдан фарқ қилароқ, Чўлпон роман сюжетини битта қаҳрамон теграсида уюштирмаган, баски, воқеаларнинг изчил даврий тадрижийлик (яъни, бундай романда "параллел" ва "ретроспектив" вақтнинг пайдо бўлиши муқаррар)да ёки сабаб-натижа муносабати асосида батартиб жойлаштириш имконияти чекланган. Шунга қарамасдан, Чўлпон қаҳрамонларини галма-галдан сюжет марказига чиқариш орқали мазкур имкониятни бирмунча кенгайтиришга муваффақ бўлолган. Шунга ўхшаш алоқалар асар персонажлари орасида ҳам мавжудки, бунга микросистема ҳақида гапирганда қисман тўхталдик. Айтиш керакки, асар персонажлари ўзларининг структуравий алоқалари доираси ва йўсинига кўра жиддий фарқланадилар. Айтайлик, романдаги қатор персонажлар структуравий жиҳатдан фақат вертикал алоқага киришадилар, яъни, етакчи қаҳрамонлардан биригагина боғланадилар: у ҳаракат қилаётган муҳитни тавсифлаш, унинг характер қирраларини очишга, тўлдиришга, асослашга хизмат қиладилар. Табиийки, бу персонажларнинг асар бутунлиги билан боғланиши ўша етакчи қаҳрамон орқалигина амалга ошади. Юқорида айтганимиз Зеби микросистемасида ҳаракат қилувчи Қурвонбиби, Салти, Энахон, Ўлмасжонлар айни шу хил персонажлар сирасига киритилиши мумкин. Айни пайтда, уларнинг горизонталига мазмуний-структуравий алоқалари ҳам мавжудки, бунда улар ўзлари боғланаётган унсурларни метафорик, метонимик ёхуд контрастли муносабат асосида тўлдирадилар, изоҳлайдилар, асослайдилар. Масалан, Қурвонбиби мазмуний-структуравий жиҳатдан боғланаётган персонажларни олайлик: Салтининг онаси – Умринисабиби – Ўлмасжоннинг онаси – Энахоннинг онаси – Хадичахон – Султонхоннинг онаси – Мирёқубнинг хотини. Бу персонажларнинг хатти- ҳаракатлари ягона мотив – ОНАЛИК, айни пайтда, конкрет микромуҳит таъсирида юзага келган ўзига хос фарқлар ҳам кузатилади. Табиийки,

романда уларнинг айримларига кенгроқ, бошқаларига жуда оз ўрин берилган. Шу жиҳатдан қаралса, уларнинг бир-бирини тўлдириши, бирининг иккинчисига контрастли фон бўлиб хизмат қилиши нечоғли муҳим эканлиги англашилади. Худди шунга ўхшаш мазмуний-структуравий боғланишлар Раззоқ сўфи – Эшонбобо – Қумариқ масжиди имоми – Жоме масжиди имоми образлари орасида ҳам; Акбарали – элликбоши ва аминлар – нойиб тўра – суд чиновниклари образлари орасида ҳам кузатилиши мумкин. Мазкур гуруҳларнинг биринчиси имон заифлигию эътиқодсизликни миллат маънавий-ахлоқий ва ижтимоий таназзулининг субъектив омили сифатида, иккинчиси иккиюзлама мустамлакачилик сиёсатини объектив омил сифатида талқин қилиш имконини беради. Кўрамизки, айни шу мазмуний- структуравий алоқалар парчалардан бутунлик ҳосил қилади, алоҳида шахслар тақдири муаммоларидан миллат тақдири муаммоларини ўстириб чиқаради. Айтиш керакки, конкрет персонажнинг структуравий алоқалари система (бадиий асар) доираси билан чекланса, мазмуний алоқалари бот-бот четга чиқишга–асар яратилган ёки асарда аксини топган давр контекстига мурожаат этишга ундайди. Структуравий жиҳатдан, М.Қўшжонов айтмоқчи, "Нойиб тўра билан Раззоқ сўфи орасида бевосита боғлиқлик йўқ", бироқ мазмуний жиҳатдан мавжуд. Зеро, деҳқон авлоди бўлмиш сўфининг мунофиқ диндору текинхўр кимсага айланишида мустамлака сиёсатининг муайян таъсири бўлган, 7 албатта. Боз устига, Акбаралидай маънан тубан кимсаларни етиштирган, уларни баланд мансабларга кўтариб, қўлларини ечиб қўйгану эл-юртни ем қилиб берган ҳам асли мустамлакачилик сиёсатидир. Дарвоқе, Зуннун образи мисолида мустамлакачиларнинг "кадрлар сиёсати" ўзининг ёрқин ифодасини топганки, гарчи "романнинг бош йўналишида иштироки ниҳоятда кам" бўлса-да, унинг муаллиф концепциясини шакллантириш ва ифодалашдаги роли сезиларлидир. Худди шунга ўхшаш ҳолни Мария образи мисолида ҳам кузатишимиз мумкин кўринади. Дарҳақиқат, структуравий 7 Бу ҳақда қаранг: Д.Қуронов. Томчида қуёш акси.- Шарқ юлдузи.- 1991.- N12.- Б.130

жиҳатдан Марям фақат Мирёқуб билангина боғлангандек, бироқ унинг мазмуний-структуравий алоқалари аслида анча кенгдир. Ю.Борев бадиий образ структураси ҳақида сўз юритаркан, унда бир предметнинг моҳияти бошқа предмет орқали очилишига, бир-биридан тамомила узоқ нарса- ҳодисаларнинг қиёсланиши ёки ёнма-ён қўйилиши уларнинг кутилмаган қирраларини намоён қилиши мумкинлигига эътиборни қаратади. 8 Бизнингча, Чўлпон Акбарали ва нойиб тўра хонадонларию фаҳш уяси бўлмиш "машҳур нўмер"ни бир қаторда кўради. Зеро, ҳар учала макон ҳам моҳият эътибори билан бирдек. Фақат замона зўрлари макон тутган хонадонларга эл-юрт ҳеч йўқ қўрққанидан ҳурматла қараса, "машҳур нўмер"га нафрат-ла қўлини бигиз қилиб қарайди. Ҳолбуки, маънавий жиҳатдан ҳар икки амалдор хонадони фоҳишахонадан-да тубанроқ, сабабки, ундаги ифлосликлар ниқобланади – зинога риё ва мунофиқлик ҳам қўшилиб кетади. Агар шу нуқтаи назардан ёндошилса, ўз ихтиёрига зид ҳолда Акбарали хонадонига тушган Зеби билан ноиложлик орқасида фоҳишахонага келиб қолган Марям тақдирларида уйқашлик борлиги англашилади. Демак, романда Марям образи бошқа персонажлар билан метафорик асосда мазмуний-структуравий алоқага киришади, мазкур образ воситасида адиб Акбарали ва нойиб тўра микромуҳитларининг моҳиятини очишга, мингбоши хонадонидаги аёлларнинг қисмати нечоғли фоже ва аянчлилигини таъкидлашга муваффақ бўлган, дейишимиз мумкин. Мирёқуб воситасида асар воқелигига киритилган персонажлар, айниқса, Марям ва Ш.Хўжаев образлари романнинг мазмуний-структурасида муҳим ўрин тутиши шубҳасиз. Айни пайтда, аввалги бобда кўрганимиздек, марказида Мирёқуб турган сюжет чизиғи романнинг структуравий ўзаги(Зеби линияси)дан тобора узоқлашиб, мустақиллик касб этиб боради. Биз буни Чўлпоннинг ижодий нияти – "Кеча ва кундуз"нинг дилогия сифатида режалаштирилгани билан изоҳлашга мойилмиз. Бизнингча, "Кеча" композициясининг ўзига хослиги, унинг структурасида бош қаҳрамон 8 Борев Ю. Эстетика.- М.,1988.- С.139

ўрнининг заифлиги, бир томони, айни шу ижодий ният билан-да изоҳланса тўғрироқ бўлади. Зеро, дилогия икки роман ташкил қилаётган бутунликдирки, уни ташкил қилаётган романларнинг композицион жиҳатдан тўла мустақил бўлиши мумкин эмас – муайян нисбийлик бўлгани учун-да икки романнинг яхлит бутунликка бирикиши мумкин бўлади. Яъни, бу ўринда қаршимизда "Кеча" романига тугалланган асар сифатида ёндашиш керакми, ё тугалланмаган асар сифатидами?" деган муҳим муаммо кўндаланг бўлади. Маълумингизки, адабиётшунослигимизда бу масалада икки турли қараш мавжуд: айрим адабиётшунослар "Кеча"ни тугалланган асар ҳисобласалар, бошқалари унга тугалланмаган асар сифатида ёндошадилар. Хусусан, адабиётшунос М.Қўшжонов "адиб ҳаётнинг икки қиррасини–ёруғ ва қора томонларни, яъни Кечага хос ва Кундузга мувофиқ томонларни тўла англаб акс эттирилган ҳаётнинг ўзида ҳам кечани, ҳам кундузни кўрмадимикан?" деган мулоҳазадан келиб чиқади. Олимнинг фикрича, 20-30- йилларда Чўлпоннинг кундузни тасаввур қилиши (аниқроғи, бу даврни кундуз деб тушуниши) қийин эди, шу боис ҳам "баъзи танқидчилар талаб қилганидек социализм ақидалари асосида у Кундуз ҳақида роман битган бўлса, ўзининг Чўлпон номига иснод келтирган 9 " бўлиб чиқиши мумкин эди. Кўринадики, М.Қўшжонов мулоҳазалари "Кеча" тугалланган асар, муаллиф унинг иккинчи қисмини ёзишни умуман режалаштирмаган бўлиши ҳам мумкин, деган хулосага етаклайди. Адабиётшунос Н.Каримов эса Чўлпон "романнинг иккинчи қисмини ёзиб улгурмаган. Акс ҳолда у 1937 йил февралидаги нутқида бу қисмни ҳам тилга олган ва бу асар, эҳтимол, ёзувчининг тинтув пайтида олиб кетилган асарлари рўйхатига кирган бўлар эди", 10 – деган мулоҳазани билдиради. Чўлпоннинг "жиноий иши"га оид материаллар билан танишган М.Қаршибоев эса адибнинг уйидан тинтув чоғида олиб кетилган ашёвий далиллар 9 "Ўзбек тили ва адабиёти".- 1992.- N 3-4.- Б.12 10 Н.Каримов. Чўлпон.- Т., 1991.- Б.77

рўйхатида "ҳали тугалланмаган роман" қўлёзмаси бўлганини таъкидлайди. 11 Эътиборли жиҳати шуки, Чўлпон ўзининг матбуотдаги сўнгги чиқиши – "Қизил Ўзбеки-стон" газетасининг 1937 йил 18 июнь сонида босилган "Устоднинг хислатлари" номли мақоласида Горький ижоди ҳақида тўхталиб, унинг таъсири "менинг рўмон лар имда ўзимга кўриниб туради" 12 дея эътироф этган эди. Ҳартугул, Чўлпоннинг "рўмонларим" дейишидан гап "Кеча" ва "Кундуз" романлари ҳақида бораётгани англашиладики, бундан мақола ёзилган пайтга келиб "Кундуз" устидаги иш асосан якунланган, деган хулосага келишимиз мумкин. Ўйлашимизча, "Кундуз"нинг ёзилмаганидан кўра ёзилганига далолат қилувчи фактлар кўпроқки, мазкур масалада адабиётшуносларимизнинг "Кундуз" ёзилган, бироқ унинг қўлёзмаси ҳали топилган эмас, деган якдил тўхтамга келишлари мақбулроқ кўринади. Боз устига, бизни ушбу фикрда собит қилиши мумкин бўлган бошқа мулоҳазалар ҳам йўқ эмас. Хусусан, илгарироқ келтирганимиз С.Хусайн гувоҳлигига кўра, Чўлпон "яна ўтмиш ҳақида ёзаяпти, деб айбламасликлари учун романни шундай (яъни, "Кеча" ва "Кундуз" тарзида–Д.Қ.) иккига бўлишга мажбур бўлган"ини эътироф этган. Кўрамизки, Чўлпон бу хил йўл тутишликни зарур эҳтиёт чораси деб ҳисоблаган. "Кеча"нинг 1934 йилда ёзиб тугатилгани ҳақида маълумотлар бўлса ҳам, бизнингча, бу ҳақда В.Рашидов хотираларида берилган маълумотлар ҳақиқатга яқинроқ кўринади. Адиб билан Москвада яқин муносабатда бўлган В.Рашидов "Кеча" устидаги иш 1933 йилнинг куз мавсумида якунлангани, адиб роман қўлёзмасини шу йил охирларида хизмат сафари билан Москвада бўлиб қайтаётган А.Икромовга ўқиш учун бериб юборганини хотирлайди. 13 "Кеча"нинг 1934йилда Ўзбекистон ССРнинг ўн йиллигига бағишлаб ўтказилган конкурсда қатнашгани 14 ҳам В.Рашидов хотиралари ҳақиқатга яқинлигини тасдиқлайди. Буларни айтишдан кўзланган муддао–"Кеча" ёзилганидан то адиб ҳибсга 11 "Санъат".- 1990.- N8.- Б.9 12 Чўлпон. Адабиёт надир.- Т., 1994.- Б.69 13 Чўлпон. Адабиёт надир.- Б. 211-212 14 О.Шарафиддинов. Чўлпон.- Т.,1991.- Б. 61

олингунига қадар орада 3-4 йил ўтганини таъкидлаш. Модомики Чўлпон эҳтиёт чоралари ҳақида жиддий қайғурган экан, орада ўтган қарийб тўрт йил мобайнида "Кундуз"га қўл урмаслиги мумкинми эди? Бизнингча, йўқ. Зеро, биринчидан, Чўлпон ҳаёти нечоғли катта хавф остидалигини теран англагани ҳолда ҳам умид билан яшаган, иккинчидан, тегишли идоралару мафкуралашган ўқувчи омманинг ўзидан "Кундуз"ни кутиши(аниқроғи, талаб қилиши)ни жуда яхши билган. Айни пайтда, мазкур ҳолатни мутлақлаштириш ҳам мақбул эмас. Адабиётшунос Н.Каримовнинг: "Чўлпон фақат ўзига бўлажак ҳужумнинг олдини олиш ниятидагина "Кундуз"ни ёзмоқчи бўлган", 15 – деган мулоҳазасида, бизнингча, худди шундай ҳол кузатилади. Фикримизча, Н.Каримовнинг мазкур мулоҳазасида ҳам, М.Қўшжоновнинг "Кундуз" ёзилмаган бўлиши мумкинлигини айтганида ҳам "Кеча" поэтикасининг ўзига хос хусусияти – "ниқобланиш"ни эътиборга олмасликнинг таъсири сезилади. Гап шундаки, иккала олимимиз ҳам "Кундуз"да инқилобдан кейинги ҳаёт фақат нурли тасвирланиши лозим, деган қарашдан туртки оладилар. Бизнингча эса, Чўлпоннинг "Кундуз"да ҳам "Кеча"да кузатганимиз "сих ҳам куймасин, кабоб ҳам" қабилидаги ифода йўсинидан бориши, инқилобдан кейинги Туркистон воқелигини расмий нуқтаи на-зарга мақбул тасвирлагани ҳолда ўз концепциясини-да йўли билан ифодалашга интилиши ҳақиқатга яқинроқдир. Бу фикрга келишимизнинг боиси Чўлпонга айни шу йўлдан бориш мажбуриятини юкловчи субъектив ва объектив омиллар мавжуд эди, деб ҳисоблаганимиздир. Субъектив омил деганимизда биз Чўлпоннинг "Кеча ва кундуз"га ички эҳтиёж туфайли қўл урганини, объектив омил деганимизда эса адибнинг "Кеча"ни ўқиган хос ўқувчиси "Кундуз"дан нималарни кутишини яхши тасаввур қилгани, баски, унинг олдида ўзига хос мажбурият ҳиссини туйиши табиийлигини назарда тутамиз. Боз устига, агар Чўлпон ўзгача йўл тутганида, дейлик, инқилобдан кейинги ҳаётни фақат нурли–расмий нуқтаи назарга мувофиқ тасвирлаганида асарнинг концептуал бутунлигига путур етган, дилогия таркибидаги 15 H.Каримов. Чўлпон.- Т.,1991.- Б.77

"Кеча"нинг ғоявий-мазмуний йўналиши жиддий ўзгарган бўлур эди. Шу жиҳатдан ёндошиб, "Кундуз" ёзилган деган қарашдан туртки олинса, Н.Каримовнинг Чўлпон "кўзда тутган асосий ғоя романнинг биринчи китобидаёқ ўзининг тугал ифодасини топган", деган хулосасига қўшилиш қийинлашади. Зеро, модомики адиб ғоявий-бадиий ниятини бутунлик – "Кеча ва кундуз" дилогиясида ижро этишни режалаштирган экан, унинг биринчи китобидаёқ ифодалаш кўзланган асосий ғоянинг тугал ифодаланиши мумкин эмас (бу ҳолда иккинчи қисм умуман ёзилмаган бўлиши лозим эдики, ҳақиқатда унинг ёзилган бўлиши эҳтимоли кўпроқ). Иккинчи томондан, "Кеча"даги муаллиф концепциясини қандай тушунишимизу уни қай йўсин талқин қилишимиз кўп жиҳатдан "Кундуз"ни қандай тасаввур қилишимизга боғлиқдир. Тан олиш керакки, биз уни ҳозирда бугунги ижтимоий воқелик нуқтаи назаридан, Чўлпоннинг ҳаёт йўлию ижодий мероси контекстидан келиб чиққан ҳолда талқин қилаётирмиз. Ҳолбуки, бошқача ижтимоий шарт-шароитлар нуқтаи назаридан, яна адибнинг ҳаёт йўлию ижодий мероси контекстидан келиб чиққан ҳолда "Кеча" бутунлай ўзгача талқин қилиниши-да мумкин. Албатта, оғзаки нутқдан фарқ қилароқ, ёзма нутқ (бу ўринда бадиий асар матни) ўзини ўзи охиригача ҳимоя қилолмайди. 16 Зеро, гапирувчи англашилмовчиликни бартараф этишу етказмоқчи бўлгани маънони аниқлаштириш имконига эга бўлгани ҳолда, ёзувчи муайян маънони ифодалаш учун бир бора шакллантирилган матнга қайта аралашолмайди – бадиий асарнинг турлича талқин қилиниши эҳтимоли ҳар вақт ҳам мавжуд. Бироқ бу бадиий асарни исталган кўйга солиб талқин қилиш мумкин дегани эмас, асарда маънонинг яхлит ядроси мавжудки, талқин шунинг теграсида ташкил топади. Бизнингча, Чўлпон ифодаламоқчи бўлган маънонинг яхлит ядроси дилогия бутунлигидагина ташкилланиши мумкин эдики, шу жиҳатдан "Кеча"да маъно ядроси яхлитлашган деб бўлмайди: романнинг турлича (ҳатто, буткул 16 Гадамер Г.-Г. Актуальность прекрасного.- М.,1991.- С.131

қарама-қарши) талқин қилиниши мумкинлигининг ўзиёқ шундан далолатдир. Демак, концепциянинг шакллантирилиши ва ифодаланиши нуқтаи назаридан "Кеча"ни тугалланган асар ҳисоблаб бўлмайди. Дилогиянинг бир қисми сифатида "Кеча"нинг композицион жиҳатдан нисбий мустақилликкагина эгалигини айтгандикки, буни юқоридаги мулоҳазаларимиз ҳам тасдиқлайди. Шу ўринда яна бир қиёсга мурожаат этишимиз мақсадга мувофиқ кўринади. Маълумингизки, Ойбекнинг "Улуғ йўл" романи "Қутлуғ қон"нинг мантиқий давоми саналади. Хўш, нима учун биз бу икки романни бирлаштириб, осонгина дилогия деб қўя қолмаймиз? Бундай дейишимизга нима халал беради? Ойбекнинг мазкур романларини дилогия демаслигимизнинг бош сабаби, бизнингча, бу икки асарнинг яхлит бутунликни ташкил қилмаслигидир. Зеро, Ойбек бу икки романни дилогия, яъни, икки романдан ташкил топувчи яхлит асар сифатида режалаштирган ҳам эмас. Бу хил ижодий ният кўзланмагани учун-да ҳар икки роман композицион жиҳатдан тўла мустақил, ҳар икки романда ҳам маънонинг яхлит ядроси тўла шакллантирилган. Яъни, "Кеча"дан фарқли ўлароқ, "Қутлуғ қон"да кейинги романда давом эттирилиши лозим бўлган чизгилар чиқарилган эмас. "Қутлуғ қон"нинг композицион жиҳатдан тугалланганлиги, бутунлигини таъминлаган нарса – унда бош қаҳрамон воситасида қўйилган асосий проблеманинг бадиий ечимини топганидирки, шу боис ҳам унда қаҳрамон изланишлари мантиқий ниҳояси (албатта, бу ўринда Йўлчининг ўлими назарда тутилаётгани йўқ)ни топган. Чўлпон "Кеча ва кундуз"да бадиий идрок этишни ният қилган асосий проблема (юртининг ижтимоий- тарихий тараққиёти масалалари) эса "Кеча"да, табиийки, тўла ҳал қилинган эмас, шу боис ҳам асосий қаҳрамонлар тақдири очиқ қолдирилади, яъни, кейинги романда Мирёқуб билан Зебининг иштироки зарурий. Ўйлашимизча, "Кундуз" романи структурасида шу икки персонажнинг етакчи ўрин тутиши дилогия концепциясининг ишлаб чиқилишию ифодаланиши, иккала романнинг яхлит бутунликка бирикишини таъминлаши мумкин бўлур эдики,

адибнинг "Кеча"да шу икки қаҳрамон сюжет чизиқларини давом эттириш имкониятини қолдиргани ҳам шундан бўлса, эҳтимол. Фикримизни аниқлаштириш учун яна бош қаҳрамон масаласига тўхталиб ўтиш зарур кўринади. Маълумки, адабиётшунослигимизда Чўлпон романининг бош қаҳрамон – Зеби, деган қараш устиворроқ мавқега эга. 17 Бизнингча, "Кеча" концепциясининг ишланиши ва ифодаланишидаги иштирокидан келиб чиқилса, Мирёқубни бош қаҳрамон деб тушунилгани мақбулроқ, деб ҳисоблаймиз. Мазкур фикрни далиллаш учун масалага ўзгачароқ ёндашиш ҳам мумкин кўринади. Маълумки, адабиётшунослик ва эстетикага оид тадқиқотларда "романий қаҳрамон" тушунчасига анча кенг ўрин берилади. Зеро, роман инсон тақдири, унинг жамият (кенгроқ қаралса – олам) билан ўзаро муносабатини бадиий тадқиқ этиш орқали оламу одам моҳиятини англашга интилар экан, унинг марказида турган қаҳрамоннинг шунга мувофиқ бўлиши тақозо қилинади. Жумладан, Г.Лукач фикрига кўра, дунёнинг яхлитлигию бутунлигини, мавжудликнинг туб моҳиятини англаш романнинг бош муаммоси бўлса, қаҳрамоннинг дунё билан зиддияти ўша муаммони ҳал қилиш воситасидир. 18 Адабиётшунос М.Бахтин эса қаҳрамоннинг тақдири ва эгаллаган мавқеининг унинг ўзига номувофиқлиги роман жанрининг марказий мавзуларидан бири, деб ҳисоблайди. 19 Г.Поспелов бўлса, роман жанрининг мазмуний жиҳатларига тўхталиб унда: "... главный персонаж (или персонажи), как отдельная личность, на протяжении значительного периода своей жизни обнаруживает развитие своего социального характера, вытекающее из противоречия его интересов с его положением в обществе, с теми или иными нормами жизни этого общества" 20 –деб ёзади. Булардан англашиладики, "романий қаҳрамон" жамиятда яшагани ҳолда ўзининг индивидуаллигини ҳам теран идрок 17 Қаранг: Шарафиддинов О. Чўлпон.- Т.,1991.- Б.64; Раҳимжон Отаев. Тонг юлдузи шуълалари.- Шарқ юлдузи.- 1989.-N1.- Б.179; Лутфиддинова Х. Зеби, Зебона...-Т.,1993.- Б.38 18 Кўчирма манбаси: Рымарь Н.Т. Введение в теорию романа.- Воронеж, 1989.- С.69 19 Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики.- М.,1975. - С.479 20 Поспелов Г.Н. Проблемы исторического развития литературы.- М.,1972.- С.202

этадиган, муҳит билан зиддиятга киришган шахс бўлиши лозим. Агар шу нуқтаи назардан ёндошсак, "Кеча"да романбоп қаҳрамон талабларига жавоб бера оладиган ягона персонаж Мирёқуб эканлиги англашилади. Акбарали билан Зебига келсак, уларнинг ҳар иккиси ҳам ҳали шахс сифатида шаклланган эмас, уларнинг муҳит билан муносабатлари ҳали ростмана зиддият даражасига етмаган. Чўлпон "Кеча"да Мирёқубнинг ижтимоий шахс сифатида шаклланиш жараёнини, ижтимоий-маънавий эволюциясини кўрсатиш ва асослашга айрича аҳамият берганини эътиборга олсак, дилогиянинг бош қаҳрамони "вазифаси"га айни шу қаҳрамонни тайёрлагани англашилади. Юқоридаги мулоҳазаларга таянган ҳолда "Кундуз"ни тасаввур қилишга уриниб кўришимиз мумкин. Ўйлашимизча, "Кундуз"да бири Зеби, иккинчиси Мирёқуб билан боғлик иккита асосий сюжет чизиғи ишланиши мумкин. Айни пайтда, ҳар икки персонажнинг функциялари бир-биридан жиддий фарқланиши ҳам эҳтимолдан ҳоли эмас. Чунки инқилоб таъсирида Зебининг фаол кураш майдонига кириши "кеча"нинг "кундуз"га айлангани(расмий нуқтаи назар)ни кўрсатиши ва асосий ниятни пардалаши мумкин. Инқилобдан кейинги воқелик, юрт озодлиги йўлидаги кураш ва бу йўлдаги муваффақиятсизликнинг туб сабаблари, бир сўз билан айтсак, – дилогиянинг бош муаммоси эса кўпроқ Мирёқуб образи воситасида қаламга олинади. Яъни, бу ҳолда "Кеча"да кузатилган ифода йўсини сақланадики, бу дилогиянинг бутунлигини таъминлашда ўзига хос аҳамиятга эга. Зеро, Чўлпон учун Зебининг "ташқи" ҳаракати қанчалик муҳим бўлса, Мирёқубнинг "ички" фаолияти–атрофида юз бераётган воқеа-ҳодисалар ҳақидаги мушоҳадалари ундан-да муҳимдир. Сабабки, Чўлпон воқеликка муносабатини Мирёқуб воситасида ифодалаш ва айни пайтда, ўзини унга қўшилмаётган, ҳатто, уни қоралаётган қилиб кўрсатиш имконига эга бўлади. Ўз вақтида биз "Кеча"нинг кўп ўринларида, хусусан, Мирёқуб образи талқинида Л.Толстойнинг "Тирилиш" романидан таъсирланиш сезилишига

эътиборни қаратган эдик. 21 Бизнингча, улуғ рус адибининг ижодига ҳурмат билан қараган Чўлпоннинг ундан таъсирланиш доираси кенгроқ бўлган бўлса, эҳтимол. Ҳартугул, тасаввуримиздаги "Кундуз"нинг сюжет- композицион қурилиши "Анна Каренина" романига яқин келади. Маълумки, Л.Толстой Анна билан боғлиқ сюжет воситасида қаҳрамоннинг шахсий драмасини қаламга олган бўлса, унинг драмасини келтириб чиқарган ижтимоий ҳаёт муамоларини кўпроқ Левин билан боғлиқ ҳолда бадиий тадқиқ қилганди. Айтмоқчимизки, Чўлпон ғоявий-бадиий нияти ижроси учун худди шу хил композицион усул кўпроқ қўл келиши мумкинлигини чуқур ҳис этгани ҳолда, ундан ижодий фойдаланган бўлиши эҳтимолдан йироқ эмас. Албатта, "Кундуз" ҳақидаги мулоҳазаларимиз илмий фараз мақомида қолиши табиий. Бироқ биз мазкур фаразимизни: а) "Кеча" поэтикасининг ўзига хос хусусиятлари; б) асар яратилган давр шарт-шароитлари; в) муаллифнинг ҳаёт йўли ва ижодий мероси контекстидан келиб чиққан ҳолда ҳосил қилдикки, унга таяниб тубандаги асосий хулосаларимизни таъкидлаб қайд этишимиз мумкин кўринади: 1. "Кеча" дилогиянинг биринчи қисми бўлгани учун ҳам унга тугалланмаган асар сифатида ёндошилгани мақбулдир. Сабаби унинг композицион ва концептуал бутунлиги фақат "Кеча ва кундуз" бутунлигидагина тўла намоён бўлиши мумкиндир. Бир томондан, асарнинг тугалланмаганлиги, иккинчи томондан, актуал мазмун қатламининг иккига ажратилгани унинг концепциясини бир-бирига зид икки йўналишда тушуниш ва талқин қилиш имконини қолдирадики, бу ўринда ҳар икки йўналиш та-рафдорлари ҳам ўзича ҳақдир. "Кеча"нинг талқинида "Кундуз"нинг қандай тасаввур қилиниши ҳал қилувчи аҳамият касб этадики, бу уни тугалланмаган асар ҳисоблашимизга етарлича асос беради. 2. "Кеча"да муаллиф концепцияси "йўли билан" ифодаланган, деган қарашга асосланувчи бизнинг талқинимизга кўра, асарнинг бош қаҳрамони 21 Қаранг: Д.Қуронов. Чўлпон ва Фрейд//Ўзбек тили ва адабиёти.- 1991.- N 6.- Б.50

сифатида Мирёқуб образи олингани мақбул. Мирёқубнинг бош қаҳрамон эканлиги, бир томондан, унинг асар концепциясини шаклантириш ва ифодалашда етакчи аҳамиятга эгалиги, иккинчи томондан, романдаги "романий қаҳрамон" талабларига озми-кўпми яқин келадиган ягона персонаж эканлиги билан белгиланади. 3. "Кеча ва кундуз"да Мирёқуб образи нечоғли муҳим бўлмасин, Чўлпоннинг ижодий нияти Туркистон воқелигини кенг эпик кўламда акс эттириш бўлгани учун ҳам унда бошқа қатор персонажлар драмаси ҳам анча муфассал ёритилади. Яъни, Чўлпон дилогиясида шахслар драмаси воситасида миллат тақдири масалаларини бадиий тадқиқ этиш режалаштирилганки, шу жиҳатлари билан у роман-эпопеяга яқинлашиши мумкин бўлур эди. "Кеча" ҳаётни бадиий тадқиқ этиш ва бадиий воқеликни ташкиллантириш принциплари жиҳатидан романчилигимизда янги босқич бўлганидек, муаллиф режалаштирган "Кеча ва кундуз" эпик қамров кўламининг кенглиги ва бадиий тадқиқ учун қўйилган проблематиканинг улканлиги билан миллий насрчилигимиз тараққиётидаги яна бир дадил одим бўлиши мумкин эди.

O'xshashlar

Кеча романининг поэтик хусусиятлари

Кеча структурасида эпик, драматик ва лирик унсурлар муносабати

Чўлпон кичик насрий асарларининг жанр хусусиятлари

«Ўғри»нинг ҳимоясига икки оғиз сўз

Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романида миллий урф-одатларимизнинг акс эттирилиши