Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романида миллий урф-одатларимизнинг акс эттирилиши - Adabiyot - Referatlar

Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романида миллий урф-одатларимизнинг акс эттирилиши

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романида миллий урф-одатларимизнинг акс эттирилиши Режа: 1. Романнинг яратилиш тарихи. 2. Миллий анъаналаримизнинг ёрқин ифодаси. 3. Зебиниса – Шарқ аёлининг маънавий қиёфаси.

Кўҳна ва бой тарихга, ноёб маданият ва юксак маърифатга эга ўзбек халқининг анъана ва шарқона урф-одатлари ҳам қадимийдир. Ўзбек хонадонларида бўлиб, никоҳ тўйларда ва келиннинг ҳайитликларида қатнашган француз журналисти Ф.Леус хоним буни алоҳида таъкидлаб: “Ўзбек халқининг жаҳон халқлари ўрганса арзигулик анъана ва миллий қадриятлари бор”, - деган эди. Дарҳақиқат, улуғ боболаримиздан мерос уч минг йиллик маданият ва маърифатимиз, миллий қадриятларимиз шу уч минг йил мобайнида гоҳ гуркираб ривожланиб, жаҳонга ўзлигини намоён этган бўлса, гоҳо темир сандиқлар ичида занжирбанд этилиб, унинг ўрнига байналминал урфлар, қадриятлар ҳаётимизга мажбуран сингдирилди. Шукрлар бўлсинки, эришган истиқлолимиз бунга барҳам берди ва унут бўлиб бораётган миллий урф-одатларимиз яна бўй кўрсата бошлади. Президентимиз: “Ўтмиш орқали олға борайлик”, - деганларидек, биз ўзбекнинг садоқатли ва асл фарзандлари Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Абдулла Қодирий ва Абдулҳамид Чўлпон асар-ларини ўқир эканмиз, ўзбек миллий қадриятлари қадимийлиги билан тўлалигича кўз ўнгимизда намоён бўлади. Олмос янглиғ серқирра ижод эгаси бўлган Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон ўз халқининг миллий қадриятларини куйлагани, уни мутеликдан уйғотиб, эркин нафас олишга чорлагани учун 1938 йилда миллатчиликда айбланиб, қатл қилинган эди. Истиқлол туфайли Чўлпон ўз асарлари билан яна халқи бағрига қайтди. Бугун биз унинг номини қўрқув ва ҳадик билан эмас, балки қалб тўла фахр билан тилга оламиз, асарларини иштиёқ ва ошуфталик билан ўрганамиз. Унинг бизга таниш бўлган “Кеча ва кундуз” романи ўтган асрнинг таҳликали йиллари ҳақида ҳикоя қилади. У 1934 йилда “Кеча ва кундуз” романини ёзиб, ўзининг ёзувчилик қобилиятини намоён этади. Назм ва насрда ҳам, драматургияда ҳам ижод қилган адибимизнинг бу романи аслида “Кеча” ва “Кундуз” каби икки китобдан

иборат бўлиши керак эди. Лекин унинг фақат “Кеча” қисми бизгача етиб келган бўлиб, 1-боби 1935 йилда “Совет адабиёти” журналида босилган. 1936 йилда роман тўлиқ чоп этилган. Асарнинг “Кундуз” қисми ёзиб тугалланганлиги ҳақида айрим маълумотлар бор. Балки, ёзувчи қатағон қилинганда китоб қўлёзмаси ҳам йўқ қилингандир.Нима бўлганда ҳам асарнинг “Кеча” қисмининг ўзи ўзбек адабиётининг улкан мероси бўлиб қолди. Ёзувчи қаҳрамонлари Зеби, унинг онаси Қурбонбиби ва ҳаттоки жоҳил Раззоқ сўфи сингари оддий халқ вакилларининг ҳаёт тўсиқлари олдида иложсизликларини ўзи бошидан кечираётгандек алам билан тасвирласа, Эшонбобо, Акбарали мингбоши, нойиб тўраларнинг “замона зўрники” деганларидай, ўзбек миллий урф-одатларини ҳам ўз хоҳиш- истакларига бўйсундиришларини ички бир нафрат билан тасвирлайди. Романда Зеби бош қаҳрамон бўлмаса-да, у иштирок этган воқеалар тасвирига кўп ўрин берилган. Китобхон Зеби образи орқали асарда тасвирланган воқеалар оқимига кириб борар экан, ўша даврда оддий халқ қандай ташвишда, йўқчиликда яшамасин, бола тарбиясига, айниқса, қиз бола тарбиясига, унинг ота-она измидаги ҳаёли, оила тебрата оладиган эпли қиз бўлиб вояга етишига катта аҳамият берганининг гувоҳи бўлади. Романда тасвирланишича, Зеби ҳали жуда ёш қизча пайтиданоқ онасининг ёнида қўлида игна билан кашта, дўппи тикар, кўрпа-тўшак қавишда онасига кўмаклашар ва бу билан оила тебратишда онасига мадад бўлаётганидан мамнун эди. У онасини жуда яхши кўрар, отасининг важоҳатидан қўрқса-да, ҳурмат қилар, ота-она измисиз бирор иш қ илмасди. Шунинг учун ҳам дугонаси қишлоққа меҳмонга боришни таклиф қилиб келганда, Зеби: “Нимасини айтасиз... Ариқдаги сув ҳам музнинг тагидан чиқди-ку”, -деб жуда қувонган, қувона-қувона тикаётган кашталари, пилтага кирган дўппилари тўғрисида гапириб берган, аммо қишлоққа бориш учун отасидан руҳсат сўрашни ўйлаганда унинг андишалик кўзлари ҳовур босган ойнанинг бетига ўхшаб кетганди.

“Бу булутли ҳавони очмоқ фақат онанинг вазифаси эди: – Отаси бомдоддан кирсин, - деди у Салтанатга қ араб, - мен ўзим ётиғи билан айтиб кўрай, йўқ демас. Сен, қизим уйга жой қил, ўртоғингни ўтғаз, дастурхон сол”... Қадимда ота-боболаримиз одатига кўра, ёшлар бирор ерга йиғилишиб кўнгилҳушлик қилсалар, бирор жойга меҳмонга борсалар, улар билан бирга катталардан бир киши ҳам борарди. Бу ёшларни қаттиқ назоратда сақлаш деган гап эмас, аксинча, уларни ҳимоя қилиш, номақбул ишлардан қайтариш эди. Чўлпон Зебининг қишлоқ сафарини тасвирлар экан, ўзбек халқининг бола тарбиясидаги, айниқ-са, ҳозирда ота-оналар учун жуда зарур бўлган бу одатини алоҳида таъкидлаб ўтади: “Салтанатнинг онаси ва бувиси уни Зеби ва бошқа бир қанча дугоналари билан олис қишлоққа юборар эканлар, эҳтиёт томонин ҳам унутмаган эдилар. Унинг ойиси ўз қайнонасига: – Ёш қизларнинг ўзларини юбориб бўладими, қалай? Битта- яримтамиз биргалашмасак бўлмас... – Албатта айланай! Ўзлари ёлғиз боришадиган бўлса, жавоб йўқ. Маслаҳат натижасида қайнона билан келин уйда қоладиган бўлиб, икки-уч ойдан бери буларникида яшайдиган қариндошларидан Саврибиби деган кампир қизларга кўз-қулоқ қилиб берилган эди”. Чўлпон меҳмондўстликни тасвирлар экан, ўзбек халқининг такрорланмас бу урфлари, бу қадрияти унинг қон-қонига сингиб кетганини, бу одатларга кўра камбағал бўлса-да, ҳар бир эшик қоқиб келган меҳмоннинг кўнглини олишини фарз деб билишини жуда табиий қилиб тасвирлайди: “Зебининг дугоналари бўлмиш Салтанат ва Энахонлар орасида ота-боболардан қолиб келган бир дўстлик, қадрдонлик бор эди. Бу икки оила йилда бир-икки марта бир-бирлари билан кўришиб турардилар. Бу

баҳор Энахон Салтанатни дугоналари билан қишлоққа, ўйнаб келишга олиб кетиш учун келган эди. Лекин уйида меҳмон учун нон қоқидан бўлак ҳеч вақо йўқ эди. Нима илож қилмоқ керак? Қизи ва келини билан маслаҳат қилган кампир: – Камбағаллик ўлсин, камбағаллик! - деди ва чуқур бир уҳ тортди. – Ҳеч бир иложини топиб бўлмайди... шунча ердан бизнинг сўк ошимизни ичгани келишармиди? Уч-тўрт кун туришади. Дурустроқ бир нарса қилиб қўймасак бўладими? Кечқурун ётар пайтда кампир иккови (қизи ва келини)ни ёнига чақириб ўз фикрини айтди: – Ўйлаб-ўйлаб қўлимдан келгани шу бўлдики, ўлимлигимга ажратилган нарсалардан бир озроқ ажратдим. Энди, Эна, сен ҳам бисотингдан боридан бир-икки нарса ажрат, келин,сиз ҳам бир нарса қўшинг, эрталаб битта-яримтани бозорга туширайлик, шуларни сотиб ул-бул олиб чиқсин”. Чўлпон ўзбек халқининг бошқа ҳеч бир халқда учрамайдиган, ҳозиргача республикамиз вилоятларида амал қилиниб келаётган ажойиб бир одатини – қўшниларнинг меҳмон олиш одатини ўзгача бир меҳр ва фахр билан ёзади: “Меҳмонларга қўлидан келганича яхши дастурхон солиб, қўни- қўшни, қизлар ва келинчакларни чақиртириб... уларни хурсанд қилмоқ учун тиришиб-тирмашган Энахон ўз кўнглида яна ҳижолат тортишдан қутулмади. Қадрли меҳмонларни яна аллақандай зиёфатлар, меҳмондорчиликлар, такаллуфларга кўмиб ташламоқчи бўларди. Унча нарса бўлмаганда ҳам, одамлар сингари тузукроқ бир сийлаб юборишини, албатта, лозим деб ўйларди... ” – “ Хафа бўлманг, айланай! - деди келинбибиси. Мен иложини топдим. Бойларникига ўхшаган ғалати зиёфат қилиб жўнатамиз меҳмонларимизни! – Нечук?

– Ўзимизнинг кучимиз етмаса, тенгдошларимиз, ўртоқларимиз бор. Уларга айтиб чақиртирамиз. Дарҳақиқат, Энахон ва келинбибиси минг бир истиҳола билан тенгдошларига меҳмонларни чақиришни айтиб улгурмасданоқ, шу камбағал, аммо бағри кенг оиланинг иссиқ ва ҳалол қучоғига тўпланган қўни- қўшнилар, қизу-жувонлар меҳмонларни галма-галдан уйларига чорлай бошладилар”. Чўлпон бундай ажойиб ижобий урф-одатларимиз билан бир қаторда ўша пайтдаги ҳаёт тақозоси билан одат тусига кирган салбий урфлардан бўлган ўзига тўқ кишилардаги кўпхотинликни, ота-онага гап қайтариш гуноҳ деб билиши туфайли бу одатга бўйсунишга мажбур бўлган аёлларнинг ожизлиги ва мутелигини ёрқин чизгиларда акс эттирган. Тўрт марта уйланган, уйда уч хотини бор, қари ва бадбашара, аммо пули мўл мингбоши Акбарали Мирёқубдан шаҳардан Энахонларникидан келган Зебининг таърифини, ўзининг Султонхон исмли хотинидан ўч олиш пайида юрган Пошшахон исмли хотини унга Зебининг булбулдай овози борлигини эшитади. Натижада у ўз қизидан ҳам ёш бўлган Зебига ишқибоз бўлиб, кўнгли ёш қизчага уйланишни тусаб қолади. У Эшонбободан бу иш урфимизга, шариатга зид эмаслигини тасдиқлатиб олади. “Шариат пешволари” пули кўп мингбошига ён босади. Эшонбобо – Худонинг севган қули, унинг гапини икки қилиб бўлмайди, деб билувчи Раззоқ сўфи аввал: “Бенамоз, хотинбозга қизимни бермайман”, - деб мингбоши ўртага қўйган одамларга рад жавобини берган бўлса, Эшонбобо аралашганидан сўнг индамай рози бўлади. “Қурбонбиби яккаю ёлғиз қизини кундошлар устига беришни сира истамас, ундаги оналик туйғуси қизининг келажак фалокатини сезгандек эди. У юрак ютиб эрига деди: – Ўз қизингиз-ку... Тенгини топиб берингда ... Эшонбувамнинг ман қилмаганларига ҳайронман...

– Бас дейман, фитна, бўлди! Ҳеч нарсадан хабаринг йўқ, валақлай берасанми? Мингбошига бергин деб қистаб юриб, мени кўндирган Эшонбувамнинг ўзлари бўлса нима дейсан? Мен оми бўлсам... у киши мулла бўлса, Худонинг буйруғини тушунса, тариқатни сувдай билса, нима дейман? ” Бу ҳаёт ўйинлари олдида ноилож қолган, шариат ҳам, мусулмон урфлари ҳам бой амалдорлар тарафида эканлигига иқрор бўлган Қурбонбибининг кучи кўз ёшларига етар эди, холос. Ажойиб ҳусн, дилрабо овоз, Шарқ қизларига хос иффатга эга содда Зеби эса “қиз бола отасининг қули” нақли остида тарбия олиб катта бўлгани учун ота раъйига қарши боришни гуноҳ деб билади ва унга бўйсунишга мажбур бўлади. “ Мен, - дейди Зеби, - якка бошим билан қаршилик қилиб эплай оламанми? Ёлғиз жоним билан ҳеч нарса қилолмайдиганга ўхшайман, тақдирга тан бераман шекилли... Вой Худойим, ўзинг ташлаганинг-дан кейин бошқа чора борми? Ота - оналари томонидан қари чолларга сотилган қизлар озми? Қайси бири қаршилик қилиб эплай олган? Ундайлар тўғрисида халқ оғзида битта-яримта достон ҳам йўқ, халқ тақдирга тан берганларни гапиради ”. Зеби мана шундай ўйлар билан ўзини овутади ва алдайди. У тақдирга тан бериб, отаси тенги кишига, уч хотинли мингбошига турмушга чиқишга мажбур бўлади. Мингбоши Акбарали порахўр, бировга зарар тегадими-йўқми ўйламайдиган, ўз хоҳишига биноан иш тутадиган, ўзига ўхшаш амалдорларни “қадрлайдиган” пасткаш, худбиндир. Унга турмушга чиққан хотинларининг эса бир қанча орзулари уни деб пуч бўлган. Нетайхон учун Зебиниса келин бўлиб тушиши ҳеч ўзгариш олиб келмайди. Бу кундошлар орасида Султонхон ёш бўлгани учун, албатта унга Зебининг келиши ёқмайди. Аввалига у билан келишолмай, мингбошини ундан қизғонади. Лекин Зебининг очиқ кўнгли, ичида ғубори йўқлиги, соддалиги унинг Султонхон билан дўстлашиб кетишига сабаб бўлади. Бу эса ўз

навбатида Пошшахонга ёқиб тушмайди. Қора нияти амалга ошмагандан сўнг, бир ўқ билан иккита қуённи ўлдиришни ният қилади. Олдин Зебини йўқ қилиш кераклигини ўйлайди. Пошшахон Зебининг уйида токчада турган чойнакдаги “табаррук” сувни тўкиб ташлаб, унинг ўрнига кучала қайнатилган сувни солади. Бир куни мингбоши Акбарали юраги куйиб, Зебидан сув сўраганида, ўйлашга ҳам улгурмай ўша чойнакдаги сувни тутқазади. Сувни ичган мингбоши шу куни вафот этади. Акбарали мингбошининг ўлиги Зебига тиригидан қимматга тушади. Яъни эрини у ўлдирмаган бўлса ҳам, суд қилинади. Бу содда, масъума қизалоқ судда берилган саволларга очиқ-ойдин, рост жавоб беради. Зебининг инкор этганини суд аъзолари “айбига иқро бўлди” деб ўйлашади. Гарчи Зебининг гапларидан унинг бегуноҳ эканлигини сезиш қийин бўлмаса-да, судда ўтирганларнинг ҳаммаси мингбошини Зеби ўлдирмаганини билишса-да, буларни ундан қайтариб сўрайверишлари қизиқ туюларди. Чўлпон мана шу тимсоллар орқали мустамлакачиларнинг зўравонлик қоидалари, Туркистон ва туркистонликларнинг тарихидаги барча чигалликларни баён этган. Зебининг жуда ҳам соддалиги, суддаги ҳолати, юз берган воқеаларни тушунмай, ўзидан нима сўраётганларини англамаганлиги, Сибирга сургун қилинганини эшитганида ҳам бепарвогина қўл силтагани адиб тасаввурида ўз халқининг ўша вақтлардаги аҳволини гавдалантирган. Зебиниса ёмон вазиятга таъсир кўрсатишни билмайди, бўлмағур ҳаётга қарши бош кўтаришни умуман ўйламайди ҳам! Унинг ёш боладек беғуборлиги, соддалиги туфайли гуноҳларга ботган, расволикларга тўла ҳаёт уни сиғдирмайди. Зеби жоҳил отасидан қўрқади, лекин уни ёмон кўрмайди. Отасидан баттар жаҳлдор, худбин одамга турмушга чиқади, аммо унга ҳам душманлиги бўлмайди, меросига учмайди. Зеби образи шундай тасвирланганки, унинг асарда ҳеч қандай ижтимоий ўрни бўлмаса- да, ўзининг одоби, ҳусни, иффати, нодир истеъдоди билан китобхон кўнглидан жой олади. У умуман шумликни билмайди, бировга ғаразлиги

йўқ, ҳар кимга яхшиликни бирдек раво кўрадиган, тақдирнинг ҳар қандай синовига тан берадиган жўнгина бир қиз. Ахир бу ҳақиқий ўзбек аёлининг юксак тимсоли эмасми? Чўлпон Зеби ҳаётининг унутилмас лаҳзалари бўлган қишлоқ сафарини, қишлоқ одамларининг меҳмондўстлиги, санъатга ташнали-ги, соддаликларини гўзал лавҳаларда тасвирлар экан, кишиларни муте қилиб тарбияловчи Раззоқ сўфиларни, миллий урф-одатларини оёқости қилувчи Эшонбобо ва Акбарали мингбошиларнинг ҳақиқий қиёфасини очиб ташлайди. У ўзбек халқи ҳаётидан ман шу кичик бир лавҳа орқали кечаги тарихий ўтмишнинг ҳаққоний манзарасини яратар экан, комил инсон тарбияси учун зарур бўлган анъаналаримизни ўзига хос маҳорат билан тасвирлаб берганки, бу бугунги ёшларимизни тарбиялашда ўзига хос мактабдир.

O'xshashlar

Мирёқуб образининг ижтимоий-маънавий тадрижи ( Чўлпоннинг кеча ва кундуз романи )

Кеча нинг композицион бутунлиги

Кеча романининг поэтик хусусиятлари

Танқиддаги тарихийлик принципи замон ва тадриж

Танқиддаги тарихийлик принципи замон ва тадриж