Калом илми ривожланиш тарихи - Adabiyot - Referatlar

Калом илми ривожланиш тарихи

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.5 KB

Ko'chirib olish

Калом илми ривожланиш тарихи Калом илми саҳобалар даврида мавжуд бўлмаган дейишга ҳам асосимиз бор , чунки саҳобалар Пайғамбар ( с . а . в .) нинг муташобиҳ оятлар , ихтилофли масалаларга тўла киришиб кетишдан тақиқларига тўла амал қилганлар ва бу даврда муташобиҳ оятлар ва ақидавиймасалаларда баҳсу мунозара қиладиган инсон намоён бўлмаган . Бунинг сабаби, Ибн Аббос р.а. зикр қилганидек, қалбга шак-шубҳа тушишидан сақланиш эди. Саҳобалар яшаган асрда биринчи бор муташобиҳ оятлар ҳақида сўраган одам Абдуллоҳ ибн Субайғ исмли киши бўлиб, у Мадинага келиб одамлар орасида муташобиҳ оятлар ҳақидаги саволларни тарқата бошлаган. Бу ҳақда Умар р.а. эшитганларида уни ҳузурига чақириб, қаттиқ огоҳлантирган. Ибн Субайғ бу ҳақда савол сўрамасликка ваъда берган, бироқ кейинчалик ваъдасига хилоф иш тутган. Умар р.а. волий Абу Мусо ал- Ашъарийга мактуб ёзиб мусулмонларни Ибн Субайғ билан ҳамсуҳбат бўлишдан тақиқлашини талаб қилди1.Хулафои рошидин даврининг охирларига келиб, яъни Али р.а.нинг халифалик пайтида хорижийлар тоифаси намоён бўлди. Уларнинг ҳам иддаолари каломий масалаларга оид эди; халифалик, имомлик, ҳукм қилиш масалалари, кейинчалик эса инсон амали ва Аллоҳ таоло сифатларига оид мунозарали масалаларни илгари сурдилар. Хорижийларнинг анъанавий ақидаларга хилоф келадиган бир қанча таълимотлари мавжуд бўлган. Булардан энг машҳурлари сифатида қуйидагиларни айтиб ўтиш мумкин2:– Гуноҳи кабира қилган кишини кофир деб ҳукм қилиш. Бу иш уларнинг Усмон р.а.ни кофирга чиқаришликлари билан бошланган. Бундан ташқари улар Али, Муовия, Абу Мусо, Амр ибн Ос р.а.ларни ҳам кофир деб эълон қилганлар. – Қаттиққўл имомга қарши чиқишни вожиб деб билиш. Бунда уларнинг қуввати заифлиги, имомнинг қудратлилиги ҳам қарши чиқишга тўсқинлик қилмайди.– Халифалик гарчи қураший ёки араб бўлмаса-да, мусулмонлар 1 Абул Муин ан-Насафий. Баҳрул калом. / Саййид Юсуф

Аҳмад таҳрири билан. Дор ал-кутуб ал-илмия. Байрут. 2005. Муқаддима. Б.3.2 Муҳаммад Али ас-Сайис. Тарих ал-фиқҳил исламий. Дор ал кутуб ал илмия. Байрут. 1990. -159 б. Б.72.63ихтиёр қилган кишида бўлиши. Муайян бир киши учун ёки шиалар фикрича, бир жамоа учун хос бўлмаслиги зарур. Халифаликка бирор кишини ихтиёр қилганларидан снг эса, бу шахс учун ўз йўлидан қайтиши, чекиниши ёки чекинишга ҳукм қилиши мумкин эмас. Агар у ўз йўлидан оғишса, уни мансабдан тушириш лозим бўлади, агар ўзи тушмаса, уни ўлдириш вожиб бўлади.–Намоз, рўза, закот ва шу каби ибодатларга иймоннинг бир бўлаги деб қараш. Уларнинг фикрича, кишининг иймони қалб тасдиғи билан, тил иқрори билангина вужудга келмайди, балки барча амалларни бажариш зарур, акс ҳолда, унинг иймони ҳақиқий иймон бўлмайди.Мана шу даврдан ақидавий масалаларда турли тоифалар шакллана бошлади: шиалар, қадария, муржиия, жаҳмия ва бошқалар. Буларнинг барчасининг шаклланиш сабаблари ақида борасида нотўғри йўл тутиш, баҳсу мунозаралари ҳам калом масалаларига оид эди.Имом Ғаззолийнинг “Иҳё улум ад-дин” асарида келтирилишича, Шофеъий, Имом Молик, Аҳмад ибн Ҳанбал ва салаф аҳли ҳадислари калом илмини ҳаром деб ҳисоблаганлар. Ибн Абдул Аъло Шофеъийнинг мўътазила мутакаллимларидан Хафс ал–Фард билан мунозара қилган кунида шундай деганини нақл қилади: Банданинг Аллоҳ таолога ширкдан бошқа барча гуноҳлар билан йўлиқмоғи калом илми билан йўлиқмоғидан яхшироқдир, мен Хафсдан шундай сўзларни эшитдимки, уларни ҳикоя қилиб айтиб беришга ҳам қўрқаман.Аҳмад ибн Ҳанбал эса калом аҳлларини куфрда айблаб, шундай деган: “калом аҳли асло нажот топмайди.” Салафлардан бўлган барча аҳли ҳадислар юқоридаги фикрларга иттифоқ қилганлар ва бунга далил сифатида Пайғамбар (с.а.в.)нинг қуйидаги ҳадисини келтирганлар: ﻫﻠك �ﺍلﻤﺘنطعوﻥ �ﻫﻠك �ﺍلﻤﺘنطعوﻥ �ﻫﻠك �ﺍلﻤﺘنطعوﻥ Яъни баҳс– мунозараларга чуқур киришиб кетганлар ҳалок бўлди. (Ибн Масъуддан Муслим ривояти)Яна айтганларки, агар калом илми диндаги заруриятлардан бўлса албатта Расулуллоҳ (с.а.в.) унга буюрардилар. Ваҳоланки у зот

ҳаттоки, истинжо қилишни (ҳожатдан покланиш) таълим берганлар ва қадар ҳақида чуқур кетишдан қайтарганлар3.Бизнинг фикримизча, Пайғамбар (с.а.в.)нинг юқоридаги мазкур 3 Абу Ҳомид ал-Ғаззолий. Иҳё ал-‘улум ад- дин. Байрут. Дор ал-маърифа. 7 жилдли. -Ж. 1. Б.95. (бундан кейин: Ғаззолий. Иҳё ал-‘улум.)64ҳадислари ғайбий нарсаларга, Қуръон ва ҳадисда аниқ ечими бўлмаган, эътиқодга тааллуқли бўлган иштибоҳли масалалар ҳақидадир. Мазкур уламоларнинг калом ҳақидаги фикрлари ҳам шу хусусдан деб ҳисоблашимиз мумкин. Аммо “Калом илми”дан ислом ақидасини, тавҳид илмини назарда тутилса, Пайғамбар (с.а.в.) ҳадисларида бунга тарғибни ҳам кўришимиз мумкин.Бу борада калом илмини ёқловчи тарафдаги уламолар фикрига эътибор қаратамиз. Улар шундай дейдилар: Агар калом сўзининг лафзига эътибор берсак, кўрамизки бу сўз Пайғамбар (с.а.в.) саҳобалари даврида илмий атама сифатида, бирор илмнинг номи сифатида истеъмолда бўлмаганки, тафсир, ҳадис, ақида, фиқҳ каби. У даврда ҳозиргидек вазиятнинг фасодлашуви ҳам мавжуд бўлмаганки, у зот баҳс – мунозараларга, жадалга берилиб, бу йўналишни калом деб атасалар 4.Агар калом илмининг маъносида хатарли нарса бор десак, у ҳолда бизнинг истеъмолимиздаги калом илми маъно жиҳатдан оламнинг пайдо бўлганлиги, унинг пайдо қилувчиси борлиги, бу яратувчинингягоналиги, унинг сифатларини ўрганишга хизмат қилади. Энди савол туғилади: Аллоҳни танишлик қанақасига ҳаром бўлади?!Агар калом илмидан кўзланган мақсад фирқаланиш, таассуб, душманлик ва бошқа салбий иллатлар бўлса, у ҳолда бу ҳаром бўлади. Бунга қиёс сифатида айтишимиз мумкинки, агар киши тафсир, ҳадис, фиқҳ илмларини ҳам фахр учун, кибр, риё, бошлиқ бўлиш учун ўрганадиган бўлса, у ҳам ҳаром бўлади, (яъни шу мақсадда ўрганиш) бироқ бу ҳолат ҳам мазкур илмларни ўрганишдан ман қилмайди. Шундай экан, қандоқ қилиб тавҳид ҳужжатларини зикр қилиш, илоҳиёт далилларини келтириш ва бу хусусда илмий изланишдан ҳазар қилиш мумкин?! Имом

Ғазолий илоҳиёт масалаларида далил келтириш ўринли эканини англатиш учун Аллоҳ таолонинг ушбу оятларини эслатади:Ёки Уни қўйиб (бошқа) “илоҳ”ларни ўзлаштирдиларми?! (Эй, Муҳаммад) айтинг: “Ҳужжатингизни келтирингиз! Мана шу мен билан бирга бўлган (мўминларнинг) эслатмаси (Қуръон) ва мендан аввалгиларнинг эслатмалари (Таврот, Инжил)дир5.Калом илмига нисбатан тақиқ ва чекловлар ҳижратнинг иккинчи асригача давом этган. Лекин, кейинги асрларга келиб ислом дини дунёнинг кўп мамлакат ва халқларига ёйилиши ва ислом мафкурасининг турли ноисломий мафкуралар билан тўқнашуви 4 Ғаззолий. Иҳё ал-‘улум. Ж.1. Б.96.5 Қуръон: Анбиё; 24.65натижасида уларга раддия бериш муаммолари келиб чиқа бошлади. Чунки ислом ақидалари ва аҳкомларини уларга тушунтириш ва асослаб бериш учун оят ва ҳадисларнинг ўзи кифоя қилмас эди. Шунингдек, ислом динининг ўзида исломнинг соф ақидасига зид бўлган тоифа ва оқимлар ҳам пайдо бўла бошлаган эди. Бундай оқим ва тоифалар ўзларининг дунёқарашларида асосан калом, мантиқ, жадал, мунозара каби ақлий далил ва ҳужжатларга суянар эдилар. Бундай оқимларнинг энг пешқадамлари, шубҳасиз мўътазилийлар эди. Улар ўзларининг нотўғри ақидаларини тарғиб қилишда ҳатто тазйиқ ва куч ишлатиш усулларидан ҳам фойдаланар эдилар. Бунга мисол қилиб, уларнинг энг ёрқин вакилларидан Ибн Абу Довуднинг халифа Маъмунга «Қуръон махлуқдир» деган нотўғри ақидани барча мусулмонларга мажбуран сингдириш зарурлигини уқтиргани ва Имом Аҳмад ибн Ҳанбалнижазолатгани ҳақидаги тарихий воқеалар гувоҳ бўлади. Шунинг натижасида соф ақида тарафдорлари ўз мухолифларига фақат нақлий далиллар билан эмас, балки мазкур ақлий далилларни ўрганиш билан ҳам шуғулланишларига тўғри келган эди. Шундай қилиб, аввал салаф уламолари томонидан ман қилинган калом илми ислом дунёсида ҳам кенг кўламда ўрганила бошланди ва бу фанда ҳам дунёга машҳур ислом мутафаккирлари, файласуфлари ва мутакаллимлари етишиб чиқди. Натижада мусулмон оламида калом илмида аҳли сунна ақидасига

мувофиқ бўлган икки мазҳаб: Бағдодда «Ашъариййа», Самарқандда «Мотуридиййа» мактаблари пайдо бўлди. Юқорида калом илмига нисбатан билдирилган қарши фикрлардан фарқли ўлароқ, ушбу икки аҳли сунна мактаби мутакаллимлари калом илмига нисбатан ўзларининг ижобий фикрларини билдира бошладилар.Энди айнан калом сўзининг луғавий ва истилоҳий (термин сифатида) маъноларига эътиор қаратсак, маълумки, “Калом” م66 Ақоид илми турли даврларда “ал-Фиқҳ ал-акбар”, “Илм ал- калом”, “Усул ад-дин”, “Илм ат-тавҳид» ва ниҳоят сўнгги номи “Илм ал- ақоид» деган номлар билан аталган.“Илм ал-калом» ақоиднинг энг машҳур исми ҳисобланиб, “ал-Фиқҳ ал-акбар” исми билан бир асрда, яъни II/VIII асрда юзага келган. Чунки бу исм Имом Абу Ҳанифа, Имом Шофеъий, Имом Молик ва бошқалардан ривоят қилинган6. Шайх Муҳаммад Содиқ бу илмнинг “илм ал-калом” номи билан аталишининг яна бир сабаби сифатида ўша даврда бу илм соҳасида асосан Аллоҳнинг каломи борасидаги масалалар муҳокама қилинганлигини кўрсатади.Ҳозирги даврга келиб ғарб ва турк шарқшунослари ушбу илмга нисбатан «Илоҳиёт» ва «Теология» каби исмларни ишлатмоқдалар. Бироқ бу исмлар калом илмининг бир соҳасини ифода қилади холос. Чунки калом –ақида илми ўзининг илк даврларидаёқ бир неча соҳани қамраб олган ва ўрганган. Буни кейинги асрларда ва замонамиз уламолари асарлари мисолида ҳам кўришимиз мумкин.Хулоса қилиб айтганда, турли даврларда турли хил ҳукмларга сазовор бўлган калом илми эҳтиёж, зарурат юзасидан қарайдиган бўлсак, бугунги кунда ҳам ўзига хос аҳамиятга, долзарбликка эга. Айниқса, мафкуравий тўқнашувлар авж олган замонамизда калом илмини чуқур ўрганиш, уни татбиқ этиш турли диний-мафкуравий зиддиятларни бартараф этиш омилидир.6 Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Сунний ақийдалар. – Тошкент: Мовароуннаҳр, 2005. – Б. 8.67Тошкент шаҳрининг 2200 йиллигига бағишланадиС. БУЛАТОВпедагогика фанлари доктори, профессор,Низомий номидаги ТДПУ,Р. ЖАББОРОВ ўқитувчи КЎКАЛДОШ МАДРАСАСИ БАДИИЙ БЕЗАКЛАРИДА ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ

ҚАДРИЯТЛАР УЙҒУНЛИГИАждодларимиз яратган нақшлари мазмунан қатламдор, турли бўёқ, шакл, руҳ ва мантиқий ҳамда фалсафий товланишларга эгадир. Ўзбекистоннинг марказида жойлашган Тошкент шаҳри IX-X асрларда Бинокент номи билан юритилган. Тошкент баланд деворлар билан ўралган бўлиб, уларни мўғуллар истилоси даврида вайрон қилинган. Амир Темур ва темурийлар ҳукмронлиги даврида ( XIV- XV асрларда) Тошкент шаҳри қайтадан тикланган ва Тошкент йирик феодал шаҳарга айланган.“XVI аср ўрталарида Хўжа Аҳрор мадрасаси ва масжиди жомеъдан жануби - ғарброқда Тошкент ҳокимининг Кўкалдош лақабли вазири Бароқхон, икки қаватли мадраса қурдирган. Бу мадраса ўша замондаги Самарқанд ва Бухоро мадрасаларидан ҳар жиҳатдан қолишмас эди.Мадраса пештоқи 10 ва 5 рахли геометрик нақшлар билан безатилган. Икки томонида иккитадан квадрат шаклида ва меҳроб токча кўриншида безаклар билан безатилган (1-расм).Икки ёнида тўртта квадрат чиройли безатилган бўлиб, унда Марказий Осиёнинг деярли барча меъморчилик тажрибасида учрайдиган чарх-палак тасвирланган. Ушбу нақш нақшинкор безакларнинг илмий-фалсафий таълимотини ҳозирги кунга қадар бирор манбада учратмадик. Кўкалдош мадрасаси биноси фасадида сақланиб қолган квадрат шакли-даги тўртта бир хил нақшли безак қандай ҳикматни англатиб турибди? Дунёда маъносиз сўз бўлмаганидек, маъносиз нақш ҳам йўқ. Шу нуқтаи назардан сўз юритилаётган безакни таҳлил этишга уриниб кўрайлик!Квадрат ичига назар солсак, у тўққизта катакка бўлиниб, вадратда Аллоҳ, тўрт мартта Муҳаммад сўзи араб алифбосида ёзилган. Шакл жиҳатидан қарасак, битта катта чархпалак соат мили кўрсаткичи йўналишида ҳамда тўрттаси эса соат мили юришига қарама-қарши кичкина шаклда тасвирланган. Ранг жиҳатдан қарасак, Аллоҳ ва Муҳаммад ёзув ранглари бир хил рангда тасвирланган. Кўпчилик Аллоҳ ва Муҳаммад сўзини ўқийди. Лекин бу сўз ва шакллар билан биргаликда қўшиб ўқий олмайдилар. Бунинг сабаби шундаки, араб имлосини билган инсон шаклларни рамзий

маъносини етарли даражада билмайдилар, билсалар ҳам, сўзларни қўшиб ўқишга қийналадилар.Аввало, нима учун безакка квадрат танланган? Квадрат - дунёнинг тўрт томони, мустаҳкамлик, оламнинг чексизлиги, абадийлик, ёруғлик маъноларини, шунингдек, оламнинг моддий асоси тўрт унсурданяъни ер, сув, ҳаво ва оловдан иборат эканлигини билдиради. Квадрат яна симметрик, гўзаллик ва тенглик рамзидир. Оламдаги жамики гўзаллик квадрат шаклига асослангандир (2 а-расм)Ушбу квадрат нима учун 9 та катакка бўлиб, шу катаклар асосида ёзилган (2-б расм).Бунинг сабаби нимада? Агар рақамларни тўққиз катакка ёзиб чиқсак, қуйидаги кўриниш беради. Математикада рақамлар фалсафасига мурожаат қилсак, ҳар бир рақам ўзига хос мантиқий ва фалсафий маънога эга. Яъни 1-рақами Аллоҳнинг ягоналигини, 2- рақами жуфтлик рамзи ва ҳакозо тушунчаларга эга.Нима учун квадрат тўққизта тенг катакка бўлинган?.Инсон она қорнида 9 ой, 9 кун, 9 соат, 9 дақиқада ҳомила сифатида улғаяди. Яна соғ ва мукаммал инсонда 9 муҳим аъзо етук бўлади: кўз, қулоқ, бурун, оғиз, қўл, оёқ, қорин, тиш ва тил. Қолаверса, 9 сони қадимдан муқаддас рақам ҳисобланган. У - бахт-иқбол рамзи.Квадрат ўртасида 5 рақами ёзилган. Бу эса беш кунлик дунёни, яъни инсон бу (фоний) ўткинчи дунёда синалиш учун келади, қилган амаллари орқали баҳоланади, яъни ё жаннатга, ё дўззахга тушади деган мазмунга эга. Шунинг учун бу дунёда ҳар бир инсон эзгулик йўлида юришга чақиради. Яна беш рақами исломнинг беш устунини имон, намоз, рўза, садақа ва ҳажни билдиради. Ҳар бир инсон бу фоний дунёда албатта ушбу амалларни бажарилиши фарз деган мазмунни беради.Инсонда асосан беш туйғуси бўлиб, эшитиш, ҳид ва таъм билиш, кўриш ва тана сезишлардир. Булардан ташқари, айрим кишилар 6-туйғу ҳис қилиш ва 7- башорат қилиш туйғулари ҳам бўлади.Рақамларни кўндалангига ёки тиккасига қўшиб чиққанда 6, 12, 18,24 рақамлар чиқади.702-а-расм. Квадрат.Оламни билдиради. 2-г-расм Аллох Оламнинг моддий асоси 4 унсурдан, яъни Ер, Ҳаво, Сув ва Оловдан ташкил топди2-б-расм. Квадрат 9 бўлакка 2-д-расм. 1, 2, 3, 4 Муҳаммад бўлакка бўлинган. ва Аллох сўзи

ёзилган.Фалсафий таҳлил қилсак, 18 минг оламни Аллоҳ олти кунда яратгани муқаддас китобимизда айтилган. Бунда 6 рақами ислом фалсафасида мукаммаллик рамз саналади. Бу оятда 6 рақами рамзий айтилган бўлиб, “Аллоҳ 18 минг оламни мукаммал яратдим” деган маънода айтилган. Бу билан ҳеч бир инсон мен яратганларимдан ортиқ ҳеч нима ярата олмайди, деб уқтиради. Яратганда ҳам инсон ўз бошига бало яратади, демоқчи.“Ўлим ва ҳаётни Аллоҳ яратган, бу ҳақ! Одатда аввал ҳаёт, сўнгра эса ўлим бошланади. Агар эътибор берсангиз, бу оятда ўлим аввал келтириляпти, бунинг ҳикмати одамларни яхши амалларга чорлашдир. Чунки ўлимни эслаган одам доимо унга тайёргарлик кўриш ва ўлгандан сўнг шарманда бўлмаслик учун ўзини яхши ишларга сафарбар қилади”12.Инсонларнинг бу фоний дунёда келиб кетиш механизми ва уларни қилган амалларига караб, жаннатга ёки дўзахга тушуши мумкинлиги акс эттирилган. Инсон фоний дунёда гуноҳи кам бўлса, яъни руҳий енгил бўлади (3-расм). Гуноҳкор банда бўлса ўлгандан сўнг 12 Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Тафсири ҳилол №29,Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлар диний бошқармаси,Т.,1991,4-5-бетлар.71уни руҳи ифлосланиб қолади ва натижада у дўзахга тушади. Вақти келиб руҳ покланиб жаннатга тушади. Бу механизм такрорланиб тураверади.Чархпалак – абадий ҳаракат тимсоли, олам абадий ҳаракатдан иборат демакдур (3 в-расм). Дунёда жамики борлиқ ҳаракатдан иборат эканлигига ишора қилади.Навбатдаги - Аллоҳ сўзи квадрат ва чархпалакнинг марказига жойлаштирилгани кўриниб турибди. Яъни бутун оламни ҳаракатга келтирувчи, кўриб тургувчи ва билгувчи яккаю-ягона зот – Аллоҳ деган маънони англатади (2 г-расм).Квадратнинг тўрт бурчагидаги катакка Муҳаммад сўзи битилган. Аллоҳ ва Муҳаммад сўзлари оч ҳаво рангда ёзилган. Бир хил рангли ёзувлар бешта. Бу ҳам бежиз эмас (2 д-расм).Айтилмоқчики, Аллоҳ бандаларига охирги пайғамбарни юборди, у зот ибрат ва эзгулик элчиси. Унга эргашмоқнинг энг тўғри йўли - ислом динининг беш рукни: иймон, намоз, рўза, закот ва ҳаж. Ушбуларга амал

қилинг, асло кам бўлмайсиз.Навбатдаги квадратнинг ичидаги чархпалакнинг ички тўрт томонида соат миллари ҳаракатига, яъни катта чархпалакнинг ҳаракат йўналиши томонига қарама-қарши ҳаракат тасвирланган (2 е-расм).2-в-расм. Чархпалак 2-е-расм. Чархпалакларни тескари тасвирлари.Бу - дунёда ёвузлик ҳам мавжудлигига, улар эзгуликка зид йўналишда ҳаракатланишига ишорадир. Ҳаёт қарама- қаршиликдан иборат деган маъно берди.72Кўринадики, қадимий меъморчилигимиз анъаналарида юзаки қараганда оддий туюлган «арзимас» нақшларда ҳам оламжаҳон ҳикмат хазиналари мужассам топган. Мазкур фалсафий даъват фақат ислом дини тарафдорларинигина эмас, балки ҳар қандай эътиқод вакилларини яхшилик, эзгуликка даъват этади. Бошқача айтганда, буюк аждодларимиз бизга қолдирган чексиз маънавий бойликларимиздан бўлмиш тарихий обидаларнинг ички ва ташқи безаклари кишиларни фақат гўзалликни кўра билишга эмас, балки гўзаллик қалбидаги дониш ҳикматларни ўқий олишга ҳам ўргатади. Асрлар давомида яратилган улкан маданий бойлигимиз, хусусан ўзбек миллий халқ амалий безак санъати кенг тарқалган турларининг ўзига хос томонлари, мактаблари, бажариш технологияси, услублари, уларни яратган усталарнинг муборак номларини йўқотишга ҳаққимиз йўқ.. Ана шу сабабли бу ноёб санъат дурдоналарини сақлаш муҳим вазифамиздир. Кўкалдош мадрасасидаги безакларни илмий ўрганиш, унинг эзгулик, маънавий комилликка чорловчи ғояларини ватандошларни, айниқса ёш авлод қалби ва онгига сингдириш бу ёдгорликларни асраб- авайлаш ҳамда келгуси авлодларга қолдириш ҳаммамизнинг Ватан олдидаги бурчимиздир.Д. РАҲИМБОЕВАтарих фанлар номзоди, доцент, Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университетиЎЗБЕКИСТОН ДИПЛОМАТИЯ ХИЗМАТИ ТАРИХИДАНМаълумки, Ўзбекистон ўзининг кўп асрлик тарихи давомида доимо тинчлик, яқин қўшничилик, бунёдкорлик муҳитини мустаҳкамлаш тарафдори бўлган ва ана шу йўналишда ўз сиёсатини олиб борган. Бу тарихимизнинг ўзига хос

хусусиятларидан қилинадиган хулоса шуки, Ўзбекистон тарихида тинчлик, барқарорлик, бунёдкорлик, яқин қўшничилик йўлларини қидириш, топиш ва амалга ошириш устун тамойиллардан бўлган ва бу ҳозирда мустақил Ўзбекистон ташқи сиёсати тамойилларида1 ҳам ўз аксини топган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 17-моддасида: “Ўзбекистон Республикаси халқаро муносабатларнинг тўла ҳуқуқли субъектидир. Унинг ташқи сиёсати давлатларнинг суверен тенглиги, куч ишлатмаслик ёки куч билан таҳдид қилмаслик, чегараларнинг даҳлсизлиги, низоларни тинч йўл билан ҳал этиш, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик қоидаларига ва халқаро ҳуқуқнинг бошқа қоидалари ва нормаларига асосланади...,”2 деб белгилаб қўйилган. Бундай тамойил ва мақсадларни амалга оширишда албатта дипломатия хизматининг ўрни катта албатта.Ўзбекистон совет тузумига қадар элчилик, яъни дипломатия соҳасида кўп асрлик анъаналарига эга бўлган. Аслида, ташқи сиёсат чет элларда давлатнинг халқаро масалалардаги умумий йўналишини белгилайди. Дипломатия - давлатнинг ташқи сиёсати ва халқаро фаолиятининг таркибий қисмидир. Дипломатия хизмати – давлатнинг дипломатия бўйича вазифаларини бажарувчи марказий аппаратнинг ва чет элларда ишлайдиган дипломатик кадрларнинг фаолият соҳасидир3. Зеро, республикамиз миллий давлатчилик тарихини ёритишга бағишланган ҳозирги маҳаллий ва хорижий тадқиқотлардан аждодларимизнинг ташқи сиёсат ва дипломатик алоқалар бобида нечоғли маҳоратли бўлганликларини кўриш мумкин. 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Ўзбекистон Т.: Ўзбекистон, 992. Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсий фаолиятининг асосий принциплари тўғрисидаги Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 декабр қонуни.Ўзбекистонниинг Янги қонунлари, №15. Т.: Адолат,1997.2 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 1992.3 Қаранг: Зорин В. Основы дипломатической службы. М.: Международные отношения, 1987. –С. 18.74Ҳолбуки, етмиш йилдан ортиқ давом этган

совет даврида республикаларнинг миллий давлатчилик тарихи ҳукмрон мафкура манфаатларига мос келмаганлиги сабабли, бу масалалар тадқиқотчилар эътиборидан четда қолиб келди. Совет иттифоқи таркибида мажбуран сақланиб, ўз мустақил давлатчилигидан маҳрум бўлиб қолган Ўзбекистон жаҳонга тўғридан-тўғри чиқиш имкониятидан маҳрум этилганлиги хаспўшланиб келинди.Шу жиҳатдан олиб қаралганда, мустақилликка эришгунга қадар Ўзбекистон Республикаси ўзи мустақил ташқи сиёсат олиб бора олмаганлиги И.Каримовнинг қуйидаги фикрларида ҳам ўз аксини топган: - «Ўзбекистон Республикаси учун мустақил ташқи сиёсат юритиш – давлат фаолиятининг янги ва амалда қўлланилмаган йўналишларидан биридир. Яккаҳокимлик тизими шароитида Ўзбекистон халқаро майдонга тўғридан-тўғри ва очиқ чиқиш имкониятидан маҳрум этилган бўлиб, ўзининг ташқи сиёсий давлат идораларига, етарлича дипломатларига ва ташқи иқтисодий фаолият соҳасидаги мутахассисларига эга эмас эди»4.Фақатгина мустақиллик туфайли Ўзбекистон ўз давлатчилигини тиклаб, асрлар давомида ривожланиб келган ва совет ҳокимияти томонидан бўғиб ташланган дипломатик алоқаларни тиклашга муваффақ бўлди. Зеро, Президент И.Каримов таъкидлаганидек, «Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигини қўлга киритганлиги ва у халқаро миқёсда тан олинганлиги шуни билдирадики, бундан буён республика мустақил ички ва ташқи сиёсатини олиб боради, ҳеч кимнинг воситачилигисиз ўзаро манфаатли муносабатларни ўрнатди»5.Барча соҳаларда бўлганидек, мустақилликка эришган дастлабки кунлардан бошлаб, республика ташқи сиёсат идораси ҳам тубдан қайта тузилди ва унинг олдига Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлашга қаратилган янги вазифалар қўйилди6.1992 йил 2 апрелда Тошкентда Президент И.Каримовнинг вилоят, шаҳар ва район ҳокимлари билан учрашуви бўлиб ўтди ва И.Каримов бу йиғилишда сўзлаган нутқида «...Ўзбекистон жаҳонга, жаҳон 4 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий стиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд. Т.:Ўзбекистон,1996. 50-б. Ўша

манба. 38-б.6 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1991 йил 20 сентябрдаги «Ўзбекистон Республикаси ташқи ишлар вазирлигининг фаолиятини яхшилаш чора – тадбирлари тўғрисидаги №239 сонли қарори», Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 26 майдаги «Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги фаолиятини ташкиллаштириш масалаларига доир № 244 сонли қарори», Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 16 мартдаги «Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги фаолиятини ташкил этиш ва такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги №140 сонли қарори».75Ўзбекистонга интилмоқда. Кадрлар тайёрми?» деган саволга жавоб бера туриб, шундай деди: “...Ўзбекистонга бўлган эътиборнинг кучайиши асосан Ташқи ишлар вазирлигига ҳамда бошқа вазирликлар ва маҳкамаларнинг ишчанлигига, уларнинг юқори малакасига, самарали иш натижасига жуда ҳам боғлиқдир»7. Президентнинг ташқи ишлар вазирлиги фаолиятига эътибор қаратиши бежиз эмас. Чунки барча соҳаларда бўлганидек, ташқи сиёсат бобида ҳам кадрлар тайёрлаш масаласи муаммо бўлиб турар эди. Республика учун иқтисод, сиёсат, маданият ва қолган барча соҳаларда хорижликлар билан бемалол беллаша оладиган зукко, билимдон кадрлар керак эди.Айни пайтда, Тошкентда чет давлатлар элчихоналарининг очилиши, чет давлатларда ҳам Ўзбекистоннинг элчихоналари очилиши кутилмоқда эди. Бу эса ташқи сиёсат органларида хизмат қилувчи кадрларни танлаш ҳамда уларга дипломатик этика ва этикетни ўргатиш, чет эллик расмий делегацияларни кутиб олиш ва кузатиб қўйиш тартиб қоидаларини–умуман олганда дипломатия хизматининг ўзига хос сир-асрорлари, нозик томонларидан ҳабардор бўлишлари ва эгаллашлари лозим.Маълумки, дипломатия хизматида ишловчилар энг аввало, бир нечта чет тилини биладиган ҳамда эркин сўзлаша оладиган хушахлоқ инсонлар бўлиши керак. Совет иттифоқи тузуми даврида республикамизда чет тилига, умуман чет тилини ўқитишга муносабат давр талаби даражасида бўлмаган. Ўзбек зиёлиларини

аксарияти чет тилларини яхши билмас эди ҳисоб,- бу биринчи ва асосий камчиликлардан биридир. Мустақилликкача олий ўқув юртининг аспирантурасини битираётган ёш мутахассис ўз соҳасига тегишли илмий мақолани луғат ёрдамида таржима қилишни билиши керак эди, оғзаки нутқ эса ибтидоий даражада бўлиб, имтиҳон топширувчи исми, фамилияси, мутахассислигини айтиб бера олиши талаб қилинарди. Шу боис совет даври фани ва мутахассислари жаҳон фани ва чет эллик мутахассислар билан ёзишмалар олиб бориши, бевосита мулоқотда бўлиши махсус ташкилотларнинг қаттиқ назоратида эди ва бу қоида-талабларни бузганлар «чет элга чиқишга ҳаққи йўқ» деган ҳукм билан, руҳий қийноқ ҳолатига ташлаб қўйиларди.Чет тилини ўз она тили даражасида эркин билиш махсус органлар томонидан маъқулланмасди, чунки чет тилини эркин биладиганлар 7 ТИВнинг жорий архиви, давлат протоколи папкаси. 1992 й. // Халқ сўзи, 1992 й. 3 апрел.76совет воқелигига танқидий кўз билан қараши, «буржуа ҳаёт тарзи» ҳақида кўпроқ билиб, уни беихтиёр равишда тарғиб этишлари мумкин эди.Бундай шароитда республикамиз ёшларини чет тилига бўлган ижобий муносабатларини кучайтириш, уларнинг сифатли ўқитишни ташкил этиш каби муаммолар ўз ечимини кутар эди. Муаммоларни ўз вақтида яхши тушунган республика раҳбарияти томонидан ўрта ва олий мактабларда, ташкилотларда чет тилларни пухта ўрганишни ташкил этишга доир қатор чора-тадбирлар ишлаб чиқилди ва амалга оширилди. Айнан, ташқи ишлар вазирлигида чет тилларни ўрганиш курслари ташкил этилди ҳамда барча ходимлар бу курсларга жалб этилдилар. Курсни тугатиб, имтиҳондан муваффақиятли ўтган айрим ходимлар чет элларга хизмат сафарларига юборилганларида асосан инглиз, немис ва бошқа чет тиларини сўзлашув даражасида билар ва бу улар учун катта ёрдам бўлди.Маълумки, дипломатлар-оддий дипломатик этикага эга бўлган, аниқ фикр, жумлаларнинг лўндалиги билан ажралиб турувчи ва ҳайратланарли даражадаги нотиқ кишилардир, шунингдек, уларнинг ташқи кўриниши ижобий таассурот қолдирадиган

инсонлар бўлиши керак. «Дипломат-бу мамлакатнинг кўзгуси»8.1992 йил 23 сентябрда Президент И.Каримов ташаббуси билан Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети ташкил этилди. Университет халқаро ҳуқуқ, халқаро муносабатлар, халқаро иқтисодий муносабатлар ихтисосликлари бўйича мутахассисларни етказиб бермоқда. 2002 йилда Университет ўзининг 10 йиллигини нишонлади. Бу давр ичида 961 мутахассис тайёрланиб, улардан халқаро муносабатлар ихтисослиги бўйича -150, халқаро ҳуқуқ соҳасида 389 ва халқаро иқтисодий муносабатлар мутахассислиги бўйича 422 нафар кадр тайёрланди. 2005 йилга келиб, 1740 нафар бакалавр, 320 нафар магистр тайёрланди.9 Ҳозирги кунда улар Республика Ташқи ишлар вазирлиги, Ташқи иқтисодий алоқалар агентлиги, Миллий банк, Миллий ахборот агентлиги, шу билан бирга халқаро ташкилотлар ва бошқа идораларда фаолият кўрсатмоқда.993 йилга келиб Ўзбекистоннинг Туркия Республикасида, АҚШда, Ҳиндистонда, Афғонистонда, Бирлашган Араб Амирлигида, Исроилда, Саудия Арабистонида, Россияда ва Покистонда элчихоналари ва 8 Б.Абдураззаков. Дипломат это зеркало государства.// Народное слово от 17 сентября 2005 г.9 Дипломатлар мактаби //”Тошкент оқшоми” газетасининг 2005 йил 3октябрдаги сони.консулхоналари очилди ва Ўзбекистон Республикасининг чет элдаги ваколатхоналарида 16 дипломат ҳодим фаолият кўрсатди.Ҳозирги кунга келиб, бевосита кадрлар тайёрлаш борасида ҳамда дипломатик кадрларнинг малакасини ошириш мақсадида 2000 йилдан Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети қошида вазирликнинг ва ташқи иқтисодий алоқалар агентлигининг кичик бўғин ходимлари учун малака ошириш курслари ташкил этилди. Ўқиш 6 ойлик дастур асосида 387 соатга мўлжалланган. Машғулотларда дипломатия ва консуллик хизматининг асослари, дипломатик ваколатхоналар фаолиятини ташкил этиш, дипломатик протокол ва этикет, ахборотни таҳлил қилиш, дипломатик суҳбат ва учрашувлар, икки томонлама ва кўп томонлама дипломатия, халқаро ҳуқуқ мавзулари бўйича машғулотлар олиб борилмоқда.

Келажакда халқаро иқтисодий алоқалар масалалари бўйича маърузалар, Ўзбекистоннинг халқаро ва ҳудудий ташкилотлардаги иштироки тўғрисида янада тўлароқ маълумотлар бериш кўзда тутилган. Шу билан бирга чет тилларни янада пухтароқ ўрганиш мақсадида инглиз, француз, япон, корейс тиллари бўйича курслар мунтазам ўтказиб келинмоқда. Шуниси диққатга сазоворки, бу машғулотларда тингловчилар бевосита мутахассислар билан юзма-юз мулоқотда бўляптилар. Маърузалар, амалий ва семинар машғулотлари асосан вазирлик бўлинма раҳбарлари, университетнинг тажрибали профессор-ўқитувчилари ҳамда чет эллик педагоглар томонида

O'xshashlar

Абул Калом Озод

Тарбия ва гўзаллик илми

Илми ғарибани қўмсаб ( илми гарибани кумсаб ) Х Х Ниёзий ижоди асосида

Болалар адабиёти ривожланиш босқичида

Болалар адабиёти ривожланиш сари