Болалар адабиёти ривожланиш босқичида - Adabiyot - Referatlar

Болалар адабиёти ривожланиш босқичида

Yuklangan vaqt:

03.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

721.5 KB

Ko'chirib olish

Болалар адабиёти ривожланиш босқичида Режа: 1. Султон Жўра – ўсмирлар куйчиси. 2. Зафар Диёр – кичкинтойлар шоири. 3. Қуддус Муҳаммадий – болаларнинг табиатшунос шоири. 4. Шукур Саъдулла – болалар шоири, адиби ва драматик песалар муаллифи.

Таянч тушунчалар: пьеса, эртак-драма, композиция, мотив, эртак- қисса, ҳажвий ҳикоя, шеърий имзо, эпиграмма, портрет-шеър, топишмоқ шеър, чистоннавислик, достон-эртак, маснавий, поэтик шакл, эпик поэзия, персонаж, фанатизм, пунктуация. Султон Жўра – ўсмирлар куйчиси (1910-1943) Султон Жўра ўттизинчи йилларда ўз салафлари қаторида ўзбек болалар адабиётини ривожлантириш, юксалтириш учун курашган адиблардан бири эди. Шоирнинг ҳаётлик чоғида “Шеърлар” (1933), “Фидокор” (1939) ва “Москва” (1941) тўпламлари босилиб чиққан эди. Шунга қарамай у ўз номига абадийлик шарафини бахш эта олди. Султон Жўра навқирон авлоднинг оташин дўсти бўлиб меҳнат, мардлик ва бахтиёр ёшлик куйчиси сифатида танилди. У ўзбек болалар адабиётининг бунёдкорларидан бири эди. 15 йиллик ижодий фаолияти давомида “Шеърлар” (1933), “Фидокор”(1939) ва “Москва”(1941) сингари учтагина шеърий тўпламини ҳаётлигида ўзи чоп эттирган бўлса, кейинчалик унинг бутун ижодий мероси “Ҳаворанг гилам” (1553), “Очиқ чеҳралар”(1959), “Ёмғирдан сўнг” (1965), “Шеърлар” (1973), “Қалдирғоч” (1981), “Соғинчли салом” (1988), шунингдек, рус тилидаги “Рождение истины” (1961) ва “Открытое лицо” (1986) каби ўнлаб тўпламлар ҳолида китобхонларнинг маънавий мулкига айлантирилди. Султон Жўра 1910-йилнинг 15-январида Бухоро амирлигидаги Шофиркон туманининг Қоғолтом қишлоғида камбағал деҳқон оиласида дунёга келди. Ўз таржимаи ҳолида ёзганидек, 3-4 яшарлигида ота-онаси ўлиб, қариндошлари қарамоғида қолади. Ҳамқишлоғи боғбон Абдурауф Душанбоев хонадонида асранди ўғил бўлиб, унинг хизматини қила туриб, қишлоқ масжиди ҳузуридаги эски мактабда савод олишни ҳам унутмайди. Бу даврда укаси Саидни олис Қазалидаги қариндошлари олиб кетса, опалари Хадича, Фотима ва Османурлар бирин-кетин турмушга чиқиб, турли

манзилларда яшай бошлашади. Шу зайлда бўлажак шоирнинг оиласи пароканда ҳолда турмуш гирдобига шўнғийди. Султон 14 ёшга тўлгач, Бухоро шаҳрида яшаётган опаси Фотима Жабборовани қора тутиб, Бухорога келади. Опасини топгач, бир муддат уникида яшаб, шаҳардаги етти йиллик мактабда ўқий бошлайди. Уни 1927-йилда тугатиб, Бухоро педагогика билим юрти (собиқ халқ маорифи институти – Иннарпрос)га ўқишга киради. Бу ердаги жўшқин ҳаёт унинг ғайратига ғайрат қўшди, ижодкорлик салоҳиятини ҳаракатга келтирди. “Юлдуз” тахаллуси билан билим юрти деворий газетасида дастлабки шеърий машқларини эълон қилиб турди. Билим юртида бирга ўқиган синфдоши Қурбон Бадалийнинг хотирлашича, Султон Жўра “айниқса, шеъриятга, пьесалардаги ролларни ижро этишга жуда қизиқар, шунингдек, мусиқий асбобларни яхши чертар ва ниҳоят, чаққон футболчи ҳам эди”. Билим юртида 1928-1929-йилларда “Билим учқуни” номида таълимтарбиявий, адабий-фанний ойлик журнал чиқариб турилган; бу журналда Жалол Икромий, Туйғун, Зиё Икромий, Ҳаким Ҳомидий, Кунашбоев, Мавлон Икромий каби талаба-ижодкор ёшлар қаторида Султон Жўранинг ҳам асарлари босилиб турган. Чунончи, унинг “Эрк қизи” шеъри шу журналнинг 1929-йилги қўшма сонида босилган. Лекин унинг матбуотда босилган дастлабки шеъри “Меҳнат қўйнида” деб аталиб, 1927- йилда “Янги йўл” журналида босилган эди. Бинобарин, унинг шеърлари ана шу даврдан эътиборан “Бухоро ахбори” газетаси ва турли журналларда тез-тез кўринадиган бўлди. Султон Жўра 1930-йилда билим юртини муваффақиятли тугатиб, шаҳардаги 3-етти йиллик мактабда ўзбек тили ва адабиётидан дарс бера бошлади. 1933-йили Андижон вилоятининг Избоскан туманида яшаб ишлаётган опаси Фотима ва поччасининг чорлови билан улар олдига кўчиб борди. Дастлаб 17-мактабда ўқитувчилик қила бошлади. У Андижондаги фаолияти ҳақида ўз автобиографиясида қуйидагиларни арз этади: “1938-йил

18сентябрда Андижонга келиб, хотин-қизлар билим юртига тил ва адабиётдан ўқитувчи бўлиб кирдим. 1934-йилда Андижон кечки пединститутининг география факультетига кириб, 1940-йил январида уни тугатиб чиқдим (чунки у вақтда литфак йўқ эди). Тил ва адабиёт соҳасида мустақил ўз устимда ишлаб, кечки институтда лекторлик қилдим”. Кейинчалик шоир ижодини махсус ўрганиб, номзодлик диссертациясини ёзган Набижон Қобилов аслида унинг ана шу маърузаларини тинглаган шогирди эди. У Андижон хотин-қизлар билим юртида ўқитган яна бир шогирди, кейинчалик таниқли фольклоршунос бўлиб етишган филология фанлари доктори, профессор Ғ.Мусина устози фазилатларини шундай хотирлайди: “Мен Андижон педагогика билим юртида ўқиб юрган вақтимда ҳурматли Султон Жўра бизга ўзбек тили ва адабиёти фанларидан дарс берар эди. Студентлар ўртасида: “Кимда-ким Султон Жўрадан таълим олса, у албатта, тилчи, адабиётшунос ёки шоир бўлиб йетишади”, деган гап юрар эди”. Бу шунчаки гап бўлмай, айни ҳақиқатнинг эътирофи эканлигини у ўқитган талабалар сафидан М.Мирзаев, Ғ.Мусина, Ҳ.Раззоқов сингари таниқли филолог олимлар-у Маҳмуд Жалил, Сотти Мамажон каби шоирларнинг етишиб чиққани яққол тасдиқлайди. Султон Жўра айни пайтда қизғин адабийижодий фаолият билан ҳам шуғулланиб, замонасидаги ижтимоий ҳаёт муаммоларига бағишланган шеърлар, шеърий эртаклар, достонлар, баллада ва драматик асарлар ёзди. Бу асарларида Ватан ва унинг табиати, меҳнат ва унинг завқи, хотин-қизлар озодлиги ва қувноқ болаликни шарафлади. Айтиш мумкинки, бу даврда у ғоят фаол ижодкор сифатида наинки Андижонда, балки бутун республикада ҳам танилди ва эътироф этила бошланди. Буни Ғафур Ғулом бош-қош бўлиб, 1939-йилда Тошкентда унинг адабий кечаси ўтказилиши, қолаверса, шу йили Москвада бўлган ўзбек адабиёти ва санъати декадасида етук шоир ва адиблар сафида қатнашуви ҳамда “Ҳурмат белгиси” орденига сазовор бўлиши далиллари яққол тасдиқлайди. Гап шундаки, 1940-йилгача, шоирнинг ўзи “биринчи шеърий тўпламим” деб эътироф этган “Фидокор” тўплами нашр этилишигача у,

асосан, даврий матбуотда босилган шеърий ва публицистик асарлари билан шундай эътибор қозона олган эди. Рост, бу асарларнинг каттагина қисми катта ёшдагиларга мўлжалланган эса-да, у болалар ва ўсмирларни ҳам унутмади, улар учун ғоявий-бадиий жиҳатдан етук асарлар ёзиб, болалар ва ўсмирлар куйчиси сифатида танилди. У турли ёшдаги болалар руҳий оламини нафис ҳис қила олганлиги сабабли улар характеридаги табиий соддаликни, тинибтинчимасликни, айрим ҳолларда ёлғончилигу дангасаликни ёрқин ифода эта оладиган “Лола”, “Ой нечта”, “Чўнтак”, “Маматнинг кечирими”, “Ёлғончи”, “Қарздор”, “Кимнинг хати чиройли”, “Яхши” ва “Аъло”нинг мақтови”, “Ҳарфлар паради”, “Тиниш белгиларининг мажлиси” каби ХХ асрнинг 30йилларидаги ўзбек болалар шеъриятининг бетакрор намуналарини яратди. Айтайлик, “Ҳарфлар паради” шеърида лотин ёзувидан кирилл ёзувига ўтишнинг маданий ҳаётимиздаги муҳимлигини болалар қалбига сингдиришни кўзласа, “Тиниш белгиларининг мажлиси” асарида тилшуносликнинг таркибий қисми бўлган пунктуациянинг моҳиятини бадиий образлар орқали тушунтириш назарда тутилган. Бинобарин, бундай шеърлар ғоят катта илмий ва амалий аҳамиятга эга. Шоир мажозий образлардан моҳирона фойдаланиб, ҳар бир тиниш белгисининг ўзига сўз беради, улар ўз вазифаларини ғоят аниқ таърифлашади. Айни чоғда тиниш белгилари ўзларини ўринли ишлата олмаганларидан ўпкалаб ҳам оладилар. Бу эса шоирнинг енгил юмор билан суғорилган қочирими эди. Шеърнинг ютуғи шундаки, асарда тиниш белгилари ўз вазифасини баён қила туриб, шу қоиданинг исботи ҳам намоён бўлган: – Ўртоқ раис, энди менга навбат беринг,- Деб сўз олди кичик тўқмоқ – бизнинг вергул. – Гар ундалма гапда келса қоқ ўртада Унинг икки ёнбошида мен жўрттага: “Қани энди ундалмахон, қочиб боқчи”– , Деб бўлурман, юбормайин унга соқчи. Гар ундалма гап сўнгида келса, у чоқ, Ундан олдин қўйилурман, тушун, ўртоқ!

Шоир ҳар бир тиниш белгисининг кўримли образини яратади. Ундов белги – мирзатеракка, нуқта – коптокка, сўроқ белгиси – ўроққа, вергул – тўқмоққа, қўштирноқ – қизиқчиларга, тире – гугурт чўпига ўхшатилади. Ҳатто, нуқтанинг грамматик моҳияти “фикрлар станцияси”га тенглаштирилади. Бундай шеърлардан албатта, ўқувчилар эстетик завқ олишдан ташқари, илмий маълумотга ҳам эга бўладилар. Султон Жўра кичкинтойлар табиатидаги беғуборликни кўпгина шеърларида самимий ифодалайди. Жумладан, “Икки баҳо”, “Чўнтак”, “Қарздор”, “Маматнинг кечирмиши” каби шеърларда айрим болалар характерида содир бўлувчи иллатларни юмор ёрдамида акс эттиради. “Шоир қисқа умр кўриб, ниҳоятда оз фурсат ижод қилганига қарамай, адабиётда ўз изини қолдирди. У Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Уйғун, Мақсуд Шайхзодалар шогирди эди. Аммо фақат устозлардан ўрганиб қолмай, ўзига хос шеърият билан майдонга чиқди. Унинг шеърияти бир бутун ҳолда эрк ва кураш тўғрисидаги ўйлардан иборат бўлиб, асосан, қаҳрамонлик мавзусига бағишланган”,– деб ёзади шоирнинг ҳамюрти Омон Мухтор Султон Жўра таваллудининг етмиш йиллиги муносабати билан нашр этилган “Қалдирғоч” китобининг “Жўшқин кунлар шоири” деб номланган сўзбошисида. Ҳақиқатан ҳам шоир шеърияти ўзининг мана шу хусусиятлари билан ажралиб туради. Муҳими, у энди бошқа жанрларда ҳам баракали ижод қилиш билан бирга, халқ эртаклари негизида шеърий-адабий эртаклар ярата бошлади. Шоир ёш китобхонлар учун йирик бадиий асарлар ҳам ижод этгани диққатга сазовор. Унинг “Қалдирғоч”, “Зангори гилам” шеърий эртаклари ва “Бруно” поэмаси ўзбек болалар шеърияти тараққиётида муҳим аҳамиятга эга. “Ёлғончи” достонида мактабда ёмон ўқийдиган Нўмонжоннинг отаонасини алдаши, ўқитувчи эса уларни мактабга чорлаб берган хатларини ҳар гал йиртиб ташлаши, ниҳоят, ўқитувчисининг ўзи улар уйига келиб, Нўмонжон хатти-ҳаракатларини фош этиши ва ўз ёлғонлари оқибатидан изза бўлган лирик қаҳрамоннинг тузалиш сари юз тутиши ифодаланган. “Қалдирғоч”

эртагида юрт соғинчи, “Зангори гилам” эртагида эса эрк учун кураш мотивлари инъикос топган. Шоир “Бруно” пэемасида улуғ италян олими Жордано Брунонинг ўлмас образини яратди. “Бруно” поэмаси наинки шоир ижодида, балки ХХ асрнинг 30-40-йилларидаги ўзбек поэзиясида айрича мавқега эга бўлган асардир. Шоир ижодий мероси тадқиқотчиси Н.Қобиловнинг шаҳодатича, унда бу асарни ёзиш иштиёқини шоир ҳали Андижон кечки педагогика институти география факултетида ўқиб юрган кезларида профессор Леоновнинг буюк италян олими Жордано Бруно ҳақида ўқиган маърузалари уйғотган. Шундан сўнг Султон Жўра Бруно илмий фаолияти ҳақида хилма-хил материаллар тўплаб ўргана бошлайди, ниҳоят, 1937-йилда “Бруно” поэмасини ёзишга киришиб, тугаган ҳар бир бобини сафдошларига ўқиб бериб, улар фикрмулоҳазалари асосида яна қайта кўриб, асарини мукаммаллаштира боради. 1940-йилда эса уни “Ўзбек адабиёти” (ҳозирги “Шарқ юлдузи”) журналида эълон қилади. Достонни синчиклаб ўқиш эса шуни кўрсатадики, унда шоир ҳамма замонлар учун долзарблик қимматини йўқотмаган фан ва диний фанатизм, фан ва диний ақидапарастлик ўртасидаги кураш мавзусини асос қилиб олгани кўзга ташланади. Достонда умуман, динни қоралаш кўзланмаган, балки ҳар қанақа зулму таадди, зўравонлик билан реакцион моҳиятини намоён этган диний экстремизм ва унинг қабиҳ тарафдорларини фош этиш руҳи устуворлигини пайқаш қийин эмас. Яна унутмайликки, шоир бу муаммони ақл-заковат билан нодонлик, эзгулик билан ёвузлик, ҳақиқат билан ёлғон, ҳур фикрлилик билан ақидапарастлик, эркинлик билан тутқунлик ўртасидаги шафқатсиз кураш негизида ҳал қилишга уринган. Бунда фан ва диний фанатизм ўзига хос ниқоб вазифасини ўтаган. Султон Жўра ўрта асрларда Европа тарихида кечган воқеликка мурожаат қиларкан, ўзбек адабиётига тамоман янги мавзу хорижда яшовчи халқлар турмуши мавзусини олиб кирди. Шу тариқа, италиялик буюк астроном, математик ва файласуф олим Жордано Брунонинг (1548-1600) фожеали қисмати достон сюжетига асос қилиб олинди.

Шоирнинг болаларга атаб ёзган “Ёлғончи” (1941), “Зангори гилам”(1940) шеърий эртагидан ташқари “Карим ва Қундуз”(1939) поэмаси, “Парвознома” (1939) балладаси, “Қалдирғоч”(1939) шеърий эртаклари долзарб мавзудалиги, сиёсий, бадиий пухталиги ва катта салмоғи билан шоир ижодининг камолотига гувоҳлик қилади. Шоирнинг “Карим ва Қундуз” поэмаси ўзбек халқининг бахтиёр ҳаётини тасвирлашга бағишланган. Шоир ўзбек халқининг реалистик образини яратиш билан ўша даврларда юз берган муҳим ўзгаришларни кўрсатиб беради. Шоир поэма қаҳрамони Нормат отанинг фожеали саргузаштини ҳикоя қилиш билан ўтмишдаги сув танқислиги, сув учун бўлган қонли можаролар манзарасини, меҳнаткашларнинг оғир ҳаёт манзараларини тасвирлаб беради. Рост, шўро даврида ер-сув меҳнаткашлар қўлига ўтди. Сув ҳақидаги жирканч фожеали ҳодисалар орқада қолди. Аммо, экин майдонларининг кенгайиши, гигант хўжаликлар тузилиши орқасида сувга бўлган талаб кучайиб, сув танқислиги ҳамон сезилиб турарди. Поэма қаҳрамонлари Карим ва Қундуз шижоати, меҳнатсевар, тадбирли кишилар экани, Норматнинг кексалигига қарамай куч-ғайратга тўлалиги, канал қазувчилар рўйхатига биринчилардан бўлиб ёзилиши ибратга сазовордир. Султон Жўранинг “Парвознома” балладаси ҳам фан ва дин ўртасидаги муаммони ифодаловчи асардир. Асарнинг лирик қаҳрамони учишга орзуманд бўлган халқдир. Ўтмишда бу орзу фақат афсоналарда: гоҳ “Семурғ қуш”, гоҳ “Учар от” ёки “Учар гилам”ларда ўз ифодасини топганини шоир турли халқ афсоналари мисолида ҳикоя қилади. Энг муҳими шундаки, шоирнинг ҳамма жанрдаги асарлари ўзига хос ғоявий теранлик, бадиий юксакликка эга. Султон Жўра асарлари кенг китобхонлар оммаси томонидан қизғин қарши олиниши ва севилиб ўқилиши – шоирнинг халқ дидига кира билувчи маҳорат эгаси эканига жонли гувоҳдир.

Султон Жўранинг “Зангори гилам” шеърий эртаги фольклор мотивида оригинал лиро-эпик асар яратишнинг ёрқин намунасидир. Эртак икки қисмдан иборат бўлиб, унинг биринчи қисмида ўзбек ва тожик халқлари ўртасида кенг тарқалган “Ҳаворанг гилам” (“Зангори гилам”) номли эртак сюжетидан кенг фойдаланилади. Асар воқеаси эртаклардагидек: Бор экан-да йўқ экан, Оч экан-да тўқ экан,– деган анъанавий зачиндан бошланади. Унда зулм ўчоғи бўлган бойникида хизмат қилувчи Раҳим исмли чолнинг ҳаёти, адолатсизлик туфайли бошига тушган жафоли кунлар тасвирланади. Чолнинг Қорасоч исмли қизи ва хотини бўлиб, булар чор-ночор кун кечирадилар. Раҳим бойнинг қўлида арзимаган иш ҳақи эвазига ишлаб, оиласини зўрға боқарди. Бироқ улар “ярим оч йиртиқ – жулдир уст-бош” билан юрсалар-да, дўст ва иноқ яшардилар. Аммо буларнинг бисотида борйўғи биргина гилами бўлади. Гилам жуда чиройли эди. Ҳаворанг тоғлар, ямяшил шинам боғлар, фируза, шиша осмон, унда нур сочган ой ва юлдузлар, гулларнинг суратлари ипак билан солинганидан улар гиламга қараб завқланардилар. Шу гиламдан диллари ором олиб яшар эди. Раҳим гулларни севгандек, гиламни ҳам севар, кўз қорачиғидай асрар эди. Лекин очкўз бой камбағалнинг биргина гиламига суқ кўзи билан қарайди. Чолнинг “битта-ю битта гилам, у менинг кўз нургинам”, - деганига қарамай, шу гилам туфайли уни қувғин қилади, Раҳимнинг оиласи бошига кўп жафолар солади, ўзини зиндонга ташлайди. Раҳим бойнинг хизматкори Мамат ёрдамида зиндондан қочади. Зиндондан чиққандан сўнг на кулбасини, на хотини ва на қизини топади. Шундан кейин бошини олиб, чиқиб кетади. Тоғдаги бир ғорда асаларилару, ёввойи эчкилар ва тоғ бургути ёрдамида, ҳамдардлигида умр кечиради. Кунлар кетидан кунлар ўтади. Асарнинг финали, яъни якуни шоирнинг шу туркумдаги бошқа эпик асарлари сингари тугайди. Раҳим ажойиб воқеанинг гувоҳи бўлади. У жаҳонни ларзага солувчи улкан бир халқ қурилишини, янги – ўзгача ҳаётий манзарани кўради, улар чолга ўзининг

зангори гиламига ўхшаб кўринади. Чол ҳайрон, бой қўлида ишлаб юрган одамлар бир-биридан хушчақчақ, қўли-қўлига тегмайди. Раҳимнинг ҳайрат билан берган саволига шундай жавоб қилишади: Шу он кенг дала бирдан: Деди: “Сизми гапирган? Ҳозир ер деҳқонники! Энди янги қонун-ку! Қилиниб катта бир жанг, Бойлар этилмишдир танг!.. ” Ниҳоят, Раҳим ўлкада катта бир ўзгариш рўй берганини, озодлик учун қонли жанглар бўлганини, қизи халқнинг ўзи хўжайин бўлган хўжаликка раҳбарлик қилаётганини кўриб, кўзи севинч ёшларига тўлади. Чолнинг қизи Қорасоч билан учрашув эпизоди жуда таъсирли қилиб тасвирланган. Қишлоқ кенгашининг раиси қилиб сайланган Қорасоч ҳузурига Раҳим чолни келтирадилар. Бой ўрнида ёш аёл ўтирганини кўрган чол ҳайрон бўлиб қолади: “Тили бурро, бошига қизил дурра ўраган” қиз чолнинг кўзига таниш кўринади. Қиз ҳам иссиқ боқиш-ла, Чолга меҳр бағишлаб, Қаради-ю қолди тек, Ва тўсатдан туриб тик Деди: “Оҳ, жоним дадам!” (Ҳайрон қолди бор одам) Чол ҳам қизини – Қорасочни танийди, боши тошдан бўлган болам деб алқайди, ўзи сингари оч-фақирларнинг бундай ҳаётга эришишларига ишонгиси келмайди. Янги ҳаётга эришиш тарихларини қизи отасини уйига этиб зиёфат бергандан кейин аста-секин тушунтириб беради. Асар шўро даври маҳсули бўлганлиги учун, албатта, шоир бахтли ҳаётнинг асосчиси сифатида Ленинни кўрсатади ва уни олқишлайди. Шу ўринда, “Зангори

гилам” шеърий эртагининг мана шу охирги қисми ғоявий жиҳатдан эскирганлигини ҳам таъкидлаб ўтишга тўғри келади. Ёзувчи халқнинг қудрати буюк куч эканини, ҳақ ўз ўрнида қарор топишини юксак таъсирчанлик билан тасвирлайди. Рост, асарга бугунги кун нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, ундаги ғояларнинг баъзилари эскирганлиги, давр эса ўзгариб, қарашлар ҳам янгилангани учун унга бошқача баҳо бериш лозимлигини таъкидлаб ўтиш жоиз. Бугун бойларга, умуман, ўтмишга қараш, баҳо бериш тубдан ўзгарди. Шоир ўз даврининг фарзанди, ўз замонасининг ғоялари билан тўйинган асарлар яратишга ҳақли, шунинг учун Султон Жўранинг асарлардан баъзи бир жиҳатларга шу нуқтаи назардан муносабат билдириш жоиз. Шунга қарамай, “Зангори гилам” эртагида бугун ҳам, бундан кейин ҳам китобхонга озуқа берувчи фазилатлар талайгина. Улардан биринчиси, инсоннинг эрк, озодлик учун кураш масаласи. Шунга кўра, шеърий-адабий эртакдаги Раҳим чол унинг қизи Қорасоч ва бошқа персонажлар озодликни севувчи, эркка интилувчи, эзгулик учун курашувчи қаҳрамонлар сифатида қадрлидир. “Зангори гилам” шеърий эртаги шу номдаги халқ эртаги сюжетини қайта табдил қилиш асосида яратилган. Умуман, эртак янги замон воқелигини маъқуллаш руҳида бўлиб, шоирнинг юксак савиядаги фолклоризм яратиш эвазига ўзбек болалар эпик поэзиясига янги поэтик шакллар ва образлар кирита олганлигидан далолат беради. Халқ оғзаки ижоди ўзининг ўта халқчиллиги, чуқур мазмуни, ҳаётийлиги, тил ва услуб равонлиги, бадиий баркамоллиги билан қадрланади. Халқ бадиий ижодининг болалар учун энг зарур хусусиятлари унинг намуналари сюжетидаги воқеалар сеҳрли ҳодисалар, ажойиб-ғаройиб образларга ниҳоятда бой бўлиши ва ҳар бир бола учун янги бир олам ҳисобланишидадир. Фольклор асарларининг тили, бадиий услуби жуда содда ва равон бўлганлиги учун ёш китобхон ўқиши, тушунишида қулайлик туғдириши табиий. Шунинг учун болалар шоирлари халқ оғзаки ижодининг

мана шу фазилатларига катта эътибор бериб ижод қилдилар. Бу эса улар асарларининг халқчиллик руҳини оширишга ёрдам беради. Султон Жўра халқ ижодидан – фольклор асарларидан моҳирлик билан фойдаланади. У афсонавий эпос ва эртаклар мотивини реал ҳаёт лавҳалари билан тўлдиради. Айтайлик, “Жаннат” эртагида афсонавий тасвирлар сюжет учун асос бўлган бўлса, “Зангори гилам”да муаллиф бош қаҳрамон Раҳимнинг биринчи қисмдаги жафоли ҳаётини тасвирлашда халқ эртаги сюжетидан кенг ва унумли фойдаланади. Раҳимнинг кейинги ҳаёти, яъни аввалгисига қарама-қарши бўлган бахтли ҳаёти аниқ ва реал ҳаёт заминида тасвирланади. Кўриниб турибдики, муаллиф фолклор асарларининг қули бўлиб қолмаган, балки, ундаги манзара, сюжет ва тасвирий воситаларни ижодий қўллагани ҳолда ўз асарларига сайқал беради. Шоир эртакда ўзи кўп мурожаат қиладиган қарши қўйиш усулидан, шу билан бирга рамзийликдан унумли фойдаланади. Зангори гилам чол учун оғир ва машаққатли ҳаётда бирдан-бир овунчоқ завқ-шавқ манбаи эди. Гиламидан ажралган чол озодликдан, эркидан ҳам ажралиб тутқунликда қолади. Дўстларининг ёрдамида зиндондан қутулган Раҳим чол янги ҳаётга эришган одамлар макони – ўз қишлоғига келар экан, энг аввало, “Ҳовли ўртасидаги қайрағоч қошидаги” ўша зангори гиламига кўзи тушади. “Дўндиқ-дўндиқ болалар, гўё ғунча лолалар” ўйнаётган гиламга ҳайратланиб тикилади. Гилам (айниқса, учар гиламлар) халқ эртакларида қаҳрамонларни сеҳр-жоду воситасида бир мамлакатдан бошқасига бир зумда элтиб қўювчи бир восита ҳисобланса, Султон Жўра уни озодликка элтувчи, эзгуликка бошловчи детал сифатида тасвирлайди. Ҳақиқатан ҳам шу гилам туфайли Раҳим чол қизини топади, халқнинг эзгулик топганини бойларнинг зулмидан озод бўлганини билиб олади. Шоирнинг маҳорати шундаки, зангори гиламни шунчалик гўзал ва самимий таърифлайдики, ёш китобхон кўзи ўнгида ёрқин гавдаланади. Бунда ҳаворанг тоғлар: Ям-яшил шинам боғлар

Фируза-шиша осмон, Ва осмондан нур сочган Ой ва юлдузларнинг барчаси ипак билан солинган кўп асил ва гўзал ягона гилам тасвирланади. Гилам Раҳимга етти авлоддан мерос қолган, шунинг учун “гуллар намни севгандек”у гиламини севади. Султон Жўра – хаёлоти кучли ижодкор, қаҳрамонларнинг кийимлари, юриш-туришлари асрдан асрга ўтишларида фантастика элементлари кенг қамровли экани кўринади. Бу асарни бугун ўқиган ўқувчи шоирнинг орзухаёллари қайсидир маънода рўёбга чиққанлигини англаб етадилар. Шоир Султон Жўра моҳир таржимон ҳам эди. У татар халқ шоири Абдулла Тўқайнинг болаларга аталган “Эчки билан қўй ҳақида эртак” асарини ўзбекчага ўгириб, болалар адабиётимизни қардош халқлар мумтоз асарлари ҳисобига бойитди. Султон Жўра сўзи билан иши бир инсон эди. Шу сабабли иккинчи жаҳон уруши бошланиб, фашистлар халқимизнинг бошига оламшумул кулфат солганда кўнгиллилар сафида жанггоҳга отланди. Қаламу қурол билан жанг қилади. Отишмалар остида окопларда “Чавандоз”, “Пулемётчи овози”, “Тўпчи Муҳаммад”, “Найзамиз”, “Берлин аптекасида”, “Қаҳрамон қўчқор”, “Соғиниб”, “Жаҳон сени олқишлар” сингари иккинчи жаҳон уруши давридаги ўзбек ҳарбий шеъриятининг сара намуналарини яратди. Уларда ўзбек жангчиларининг жасоратини куйлаб, ғалабага ишончларини мустаҳкамлади. Султон Жўра 1943-йилнинг 14ноябрида Белоруссиянинг Гомел вилоятига қарашли Боршчевка қишлоғида бўлган шиддатли жангда ҳалок бўлади. У жангда кўрсатган жасорати учун вафотидан сўнг “Иккинчи даражали Ватан уруши” ордени билан тақдирланган эди. Зафар Диёр (1912-1946)

Ўзбек болалар шеърияти тараққиётида ёрқин из қолдирган кичкинтойларнинг истеъдодли шоирларидан бири Зафар Диёр 1912- йилда Наманган вилоятининг ҳозирги Чуст туманидаги Самсоқтепа қишлоғида деҳқон оиласида туғилган . 1916-йилда Зафарлар оиласи Тошкент шаҳрига кўчиб келади. Зафарнинг отаси дала ишларида, онаси эса босмахонада меҳнат қиладилар. 1927-йилда Зафар тўлиқсиз ўрта мактабни битиради ва Самарқанддаги Наримонов номли педагогика техникумига ўқишга киради. Унинг дастлабки шеърий машқлари билим юрти деворий газетаси саҳифаларида кўрина бошлайди. Ўтган асрнинг 20-йиллар охири ва 30- йиллар бошларида ҳозирги “Тонг юлдузи” газетасида, “Ёш куч” журналларида шеърлари чоп этила бошлади. Шоир ўз асарларида кичкинтойларнинг орзу-умидлари, армонлари, катталарга бераётган ёрдамлари, дўстликлари зўр муҳаббат билан куйланади. Зафар Диёр ХХ асрнинг 30-йиллари болалар адабиётининг ўз овозига бўлган, такрорланмас саҳифаларини яратган ўзига хос ижодкор эди. У борйўғи 34 йил умр кўрган, йигирма йилга етар-етмас ижод қилган бўлса-да, шу қисқа давр мобайнида болалар адабиётимиз зарварақларини безайдиган кўплаб умрбоқий асарлар яратишга муваффақ бўлди. Зафар Диёр шу давр ичида истеъдодли шоир, носир, драматург сифатида болалар адабиётимизда ўз ўрнини топди, ҳозиржавоб публицист сифатида даврнинг долзарб муаммоларини кўтариб чиқди. У ўзбек болалар адабиётида мактабгача ва кичик мактаб ёшидаги болаларга мўлжалланган янги йўналишнинг том маънодаги яратувчиларидан бири бўлди десак, хато қилмаймиз. Зафар Диёрнинг ижоди 1928 йилдан бошланган. 1932 йилда чоп этилган илк шеърлар тўплами  «Қўшиқлар»да Она-Ватанни куйлаш ва ватанпарварлик, яратувчилик меҳнати ва янги ҳаёт қурилишидаги ютуқлар,

ёшларнинг мардонавор кураши мадҳ этилган. Ватанпарварлик ҳисси билан суғорилган «Тантана» (1938), «Шеърлар» (1939), «Муборак» (1940), «Шеър ва ҳикоялар» (1940) каби тўпламлари нашр этилган. Зафар Диёр ижодида ёш авлодни маънавий камолот сари етаклаш, илмфан ютуқларини эгаллашга тарғиб қилиш мавзулари етакчи мавқе касб этади. Серқуёш ўлка» ва «Ўзбекистон» шеърлари она-Ватан гўзалликларини куйлаш ва ёш авлодни ватанпарварлик руҳида тарбиялашга хизмат қилса, «Муборак» ва «Зафар нишонаси» шеърларида яратувчилик меҳнати билан ватан шуҳратини оширишга хизмат қилаётган ватандошларимизнинг ҳалол меҳнати натижасида кун сайин гуллабяшнаётган она-Ватан куйланади. «Кел, учайлик Шимолга», «Пўлат қанотлар» (1937) шеърлари ёш авлодни мард ва жасур, қийинчиликлардан қўрқмайдиган қилиб тарбиялашда катта аҳамиятга эга. «Машинист» достони (1936)да меҳнат жараёнида тарбияланаётган янги авлод тимсоли яратилган. «Бургут», «Мадриддан келган меҳмон», «Янги эртак», «Тошхон билан Мошхон», «Юксак тоғ, кенг ўтлоқ ва мард ўртоқ ҳақида қисса», «Кичкина боғбон» сингари эртак ва достонлари эса бир жиҳатдан, ўзбек болалар адабиётида адабий эртак ва достон жанрининг шаклланишида ўзига хос ўрин тутса, иккинчи томондан халқ оғзаки ижодидан таъсирланиш, ўрганиш маҳсули сифатида эътиборга сазовордир. «Китоб, менинг дўстимсан» (1939), «Биринчи қадам» шеърлари ўз даврининг ўқувчиларни илм-фан нуридан баҳраманд бўлишга ундайдиган энг сара асарлардан ҳисобланади. «Арча қўшиғи» (1938, «Баҳор» (1939), «Баҳор келди», «Гунафша», «Қушлар қўшиғи». «Қанотли дўстлар» каби асарлари йил фасллари, табиат ва ҳайвонот дунёси тасвирига бағишланган, ватан гўзалликларини кўз-кўз қилиш руҳидаги асарлардир. Шоирнинг Иккинчи жаҳон уруши даврида ёзган «Бизнинг оила», «Бизнинг қуролимиз» шеърий тўпламларига кирган «Она қўшиғи», «Қурол беринг менга ҳам», «Оппоқ болам», «Поезд кетар фронтга» сингари шеърларида халқимизни немис-фашист босқинчиларига қарши курашга

чорлаш, ватандошларимизнинг фронтдаги қаҳрамонлиги ўз аксини топган бўлса, «9 май», «Табассум» шеърлари ғалаба нашидаси сифатида янграйди. Шоир вафотидан сўнг, 1948 йилда чоп этилган «Чаман» номли шеър, эртак ва достонлар тўплами мактабгача ёшдаги болаларга бағишланган. Зафар Диёрнинг болаларга аталган шеърлари ёш авлод маънавий камолотини таъминлаш, ватанпарварлик туйғусини тарбиялаш ва шакллантиришда улкан бадиий восита бўлиб хизмат қилади. Зафар Диёрнинг ижодий йўли ХХ асрнинг 30-40-йилларига тўғри келади. Бу давр адабиёти ҳақида фикр юритганда, аввало, бадиий адабиёт тўлалигича шўро сиёсати манфаатларига бўйсундирилганини таъкидлаш жоиз. Ижодкорлар хоҳиш-истакларидан қатъи назар, халқ хўжалигининг барча соҳаларидаги ютуқлар, илм-фан, маданият ва маърифат соҳаларидаги ижобий натижаларни шўролар тузумининг афзалликлари сифатида мадҳ этишга мажбур бўлдилар. Зафар Диёр ижоди ҳам бундан мустасно эмас. Бироқ ҳар бир ижодкор асарлари орасида том маънодаги бадиияти, самимияти, бадиий адабиётнинг эстетик-маърифий моҳияти биринчи ўринга қўйилганлиги билан ажралиб турадиган асарлар бўладики, улар даврлар буҳронидан омон-эсон ўтиб, бир умр китобхонларни энг яхши инсоний фазилатлар руҳида тарбиялашга, умрбоқий қадриятларни куйлашга, шарафлашга хизмат қилаверади. Зафар Диёр ижодида ҳам шундай асарлар оз эмас. Уларда ота-боболаримизнинг яратувчилик меҳнатини мадҳ этиш, ёш авлодни оталар ишига садоқат руҳида тарбиялаш манфаатлари етакчи мавқеъ касб этди. Жумладан, «Пўлат қанотлар», «Лола», «Парвознома», «Қаҳрамоннинг ўлими», «Тайгада суҳбат» шеърлари қаҳрамонлик ҳақидаги энг яхши, ғоявий-бадиий пухта шеърлардан ҳисобланса, «Китоб, менинг дўстимсан!», «Биринчи қадам», «Лагерь қўшиғи», «Боғчамиз», Сентябрь қўшиғи» шеърлари ёш авлодни илм-маърифат нуридан баҳраманд бўлиш сари етаклашга хизмат қилади. «Боғчамиз», «Биринчи сентябрь», Сентябрь қўшиғи», «Биринчи қадам» шеърлари боғчадан илк бора мактаб сари йўл олаётган болалар тилидан

ёзилган. Уларда мактаб ва ўқув қуролларига муҳаббат, савод ўрганиш қувончи ва бир ёш улғайиш масъулияти ўз аксини топган. «Лагерь қўшиғи» ва «Каникул кунлари» шеърларида эса ёзги таътилда оромгоҳлар қучоғида ўйнаб-кулиб дам олган, янги куч-ғайратга тўлиб, қадрдон мактаби сари ошиқаётган ўқувчилар қувончи туйғулари акс этган. Жумладан: Яшна, Ватан, Жон Ватан Сенга шараф-шон Ватан. Сенсан Бизнинг онамиз, Ҳадя сенга жон ва тан сатрлари билан бошланадиган “Ватан” шеърининг ушбу қуйма мисраларида шоир қалбидан жўшиб чиқаётган эзгу туйғуларини ёш китобхонга етказиш учун мазмунга мос шундай ўйноқи шакл топганки, оҳангдорлик, вазнлардаги ҳиссий кўтаринкилик ёш қалб уришининг дуркун зарбларига ҳамоҳанг тушаётгандай бўлади. Шеърнинг оҳангдорлигини таъминлайдиган бадиият унсурларидан такрор санъати «ватан» ва «сен» сўзларини 4 мартадан такрорлаш орқали яратилган бўлса; тажнис санъати «жон» (биринчи ўринда кўчма маънодаги, эркалашни ифодалайдиган «жоним», иккинчи ўринда эса ўз маъносида) ва «ватан» (биринчи ўринда ўз маъносида, иккинчи ўринда «ва тан» сўзлари ёрдамида сўз ўйини ҳам яратилган) сўзлари воситасида яратилган. Бинобарин, ана шундай бадиият унсурлари, бир жиҳатдан, ижодкор маҳоратини белгиловчи қирра бўлса, иккинчидан, шеърнинг ҳам шакл, ҳам мазмун жиҳатидан бақувват, пухталигини таъминлаган. “Ватан” шеъри Иккинчи жаҳон уруши йилларида ёзилган. Маълумки, ҳар бир даврнинг ўз етакчи мавзулари бўлади. Бу мавзуларда яратилган асарлар қиммати эса, аввало, конкрет давр воқелигини қай даражада жонлантира олганлиги билан ўлчанади. Шу маънода Иккинчи жаҳон уруши даврининг асосий мавзуси  она Ватан мадҳидир. Инчунин, шу даврда

яратилган Она-Ватан мавзуидаги асарларда ўсиб-улғайиб келаётган ёш авлодни туғилиб-ўсган, киндик қони тўқилган она тупроққа садоқат руҳида тарбиялаш, унинг ҳар бир қаричини авайлаб-асрашга ўргатиш руҳи устуворлик қилади. Бироқ Ватан мавзуси Зафар Диёр ижодига уруш муносабати билангина кириб келган тасодифий мавзу эмас. Унинг Серқуёш ўлка», «Ўзбекистон» сингари шеърлари серқуёш Ўзбекистоннинг умумлашма поэтик тимсолини яратишга бағишланган. Бундан ташқари, ўттизинчи йилларда битилган бир қатор шеърларида диёримиз гўзалликларини бутун оламга кўз-кўз қилган, ёш авлодни она-Ватанни янада яшнатиш учун яратувчилик меҳнати сари чорлаган йил фасллари Ватан гўзаллиги билан ҳамоҳанг тасвирланади. Табиат ва ҳайвонот дунёси тасвирида ҳам ўзгача бир меҳр барқ уриб туради. «Январда», «Арча», «Арча қўшиғи», «Баҳор яқин», «Навбаҳор», «Баҳор келди», «Баҳор келди, ўртоқлар», «Гунафша», «Қушлар қўшиғи», «Қанотли дўстлар» сингари шеър ва қўшиқлар шулар жумласидандир. «Арча қўшиғи» (1938) шеърида янги йил арчаси атрофида қувнаб ўйнаётган болалар шодлиги, хурсандчилиги тараннум этилади. Шуни ҳам айтиш жоизки, шу шеър ўзбек адабиётидаги арча байрами, янги йил арчаси тасвирига бағишланган илк асарлардандир. Чунки янги йилни безатилган арча атрофида ўйин-кулги билан кутиб олиш ҳам аслида ўттизинчи йилларда жорий этилган, Ўзбекистон ҳаёти учун эса бу умуман янгилик эди. Демак, бу ҳам шеъриятнинг ҳозиржавоблигини, шеър қимматини кўрсатадиган мисоллардан. Шеър болалар тилидан ёзилган бўлиб, уларнинг бахт, қувонч қўшиғи каби янграйди: Чаман-чаман боғларнинг, Бизлар жамбил, райҳони. Бизнинг қувноқ қўшиқлар, Жаранглатар ҳар ённи. Ҳақиқатан ҳам, фарзандларимиз «чаман боғ»нинг  обод Ватанимизнинг энг гўзал ва сўлмас гуллари  «жамбил, райҳон»ларидирлар. Фақат уларгина «қувноқ қўшиқлар» айтиб, «ҳар ённи жаранглатиб», бахтли ёшликни мадҳ этишлари мумкин. Мана шу фахриянинг болалар тилидан

айтилиши ва «жамбил, райҳон» сингари такрорланмас ўхшатишлар эса шеър самимияти ва ғоявий-эстетик аҳамиятини янади оширган, ёш китобхонга тўла етиб боришини таъминлаган. Бу фикр «Баҳор» (1939) шеърида янада ёрқинлаштирилган. Гул Ватан, гулзор Ватан баҳорда янада кўрк очиши, унинг фарзандлари  гулу булбуллари эркинликни, бахт-саодатни куйлаши шеърнинг бошидан охиригача қизил ип бўлиб ўтади: Яна гулга Тўлгай Ватан, Биз қўйнида яйраймиз; Гул новдага Қўниб турган Булбул каби сайраймиз... Биз шу кўркам Гулбаҳорнинг Гўзал асл гуллари! Шу руҳ  табиат гўзалликларини Ватан гўзаллиги билан боғлаб тасвирлаш шоирнинг бу мавзудаги деярли барча шеърларига хос бўлган хусусиятлардандир. Ушбу шеърда ҳам ёш боланинг ўсиб-униб келаётган беғубор гулга, Ватаннинг ушбу гуллар билан янада чирой очган гулзорга, фарзандларимизнинг Ватан гўзалликларини куйлашдан чарчамайдиган булбулга ўхшатилиши тўла маънода ўзини оқлаган, шеър бадииятини оширишга хизмат қилган. Шунингдек, Зафар Диёрнинг ҳайвон ва паррандаларга бағишланган шеърларида ҳам шунга ўхшаш икки мақсад кўзга ташланади. Уларнинг биринчиси болаларга ҳайвон ёхуд паррандаларнинг ўзига хосликлари ҳақида маълумот бериш бўлса, иккинчиси болаларни табиат ва ҳайвонот дунёсига меҳрибон бўлиш, уларни авайлаб-асраш ва кўпайтириш ҳамда дўст бўлишга ундашдир. Ҳар иккала мақсад ҳам аслида тарбияга бориб тақалади. Тарбиянинг қуруқдан қуруқ панд-насиҳат тарзида эмас, балки гўзал бадиий шаклга солинган шеър тарзида берилиши мақсадга тезроқ етказиши ва ёш

китобхоннинг бадиий дидини ҳам чархлашини истеъдодли санъаткор тўғри англаган ва асарларида акс эттира олган ҳам. Маълумки, болалар адабиёти бир вақтнинг ўзида ҳам эстетик, ҳам маърифий аҳамият касб этади. Бинобарин, у ёш авлодни илм-фан нуридан баҳраманд қилиш орқали маънавий камолотга етказиш манфаатларига масъулдир. Болалар адабиётимизда ушбу мавзудаги асарлар етакчилик қилиши ҳам шу боисдан. Бу асарларда илм-маърифат таърифланади, унга ҳамду-санолар ўқилади. Улар орасида Зафар Диёрнинг «Китоб, менинг дўстимсан!» (1939) шеъри алоҳида ўрин тутади. Шеър бола тилидан ҳикоя қилиниши, чуқур самимияти ва ўйноқилиги, равонлиги ва мусиқийлиги, болаларбоплиги билан ажралиб туради. Зеро: Гулшан аро мен ила Суҳбатларинг чиройли, Катта-кичик эл аро Улфатларинг чиройлик! дейиш фақат китобга ўртоқ бўла олган болагагина хосдир. Ҳар бир тўртликдан сўнг такрорланувчи: Шунинг учун дейманки, Китоб, менинг дўстимсан! нақароти эса шеър оҳангини янада мусиқийлаштирган, китоб яхши сифатлар жамулжами эканлиги таъкидини янада асослаган. Ушбу шеърдаги жонлантириш санъати (китоб билан суҳбат) шеър бадииятига кўрк бўлиб тушганки, бу бадиият унсурлари бирлашиб, шоир ижодиётини гўзал гуллардан сараланган сархил гулдастага ўхшатишга асос бўлади. Зафар Диёрнинг 30-йиллар ижодиётида сатирик, юмористик ва аллегорик тарздаги дидактик асарлар ҳам алоҳида ўрин тутади. Бунда, аввало, юмор ва мажозийликда болалар адабиётининг баъзи ўзига хосликлари намоён бўлишининг таъсири кўринади. Шунингдек, сатира ва юморнинг тарбияда катта ўрин тутиши ҳам ижодкорларни улардан унумли фойдаланишга ундаган бўлиш табиий бир ҳолдир. «Зарар эмасми?» шеъри бу

мавзудаги асарлар орасида ажралиб туради. Унда болалар қувноқ кулги билан тоза-озода юришга, шахсий гигиенага амал қилишга ўргатилади ва нуқсонларини тузатишга ундалади. Иккинчи жаҳон уруши даврида шеърият болалар адабиётининг етакчи жанри сифатида кичиклар руҳий дунёсини чуқур ифодалай олди. Зафар Диёр бу йилларда «Бизнинг қуролимиз» (1941), «Бизнинг оила» (1942), Совға» (1944) сингари шеърий тўпламларни яратди. Бу тўпламлардаги келажакка ишонч руҳи билан суғорилган қатор асарларида шоирнинг фронт ва мамлакат ичкарисидаги фарзандларимизнинг қаҳрамонона ҳаётлари ва инсонпарварлик хислатларига йўғрилган олижаноб туйғулари поэтик ифодасини топди. Тасвирдаги лиризм кучайиб, бола қалбининг катта воқеаларга муносабатини аниқ акс эттира олиш даражасига кўтарилди. Ташвиқотчилик, ҳис-ҳаяжонни юксак пафосда ифодалаш, жанговар чақириқ, хитоб сингари эмоционал кечинмалар асарлар мазмунига чуқур сингдирилди. Она юртга садоқат, дўстлик ва мардлик мавзуларининг тасвирий кўлами янада кенгайди. Мазкур мавзуларда яратилган асарларда оптимистик руҳ, ғалабага қатъий ишонч руҳи барқарор бўлди. Бу давр шоир ижодининг юлдузли, энг сермаҳсул ва камолотга эришган даври бўлди. Бевафо дунё шоирни ижоди айни гуллаб-яшнаётган бир пайтда  1946 йилда орамиздан бевақт олиб кетган бўлса-да, унинг ёш авлод шахсиятини шакллантиришга хизмат қиладиган кўплаб асарлари бугунги кунда ҳам ўзбек болалар адабиётининг энг гўзал саҳифаларини ташкил қилади. Шу маънода Зафар Диёр асарлари бугунги кунимизда ҳам, эртага ҳам фарзандларимизни, шоирнинг ўзи бир шеърида таъкидлаганидай, «ўзбек ўғли  эр ўғли, асл ботир  шер ўғли» бўлиш руҳида тарбиялашга беминнат хизмат қилаверади. Зафар Диёрнинг ўзи айтганидек, унинг шеърларида болаларнинг табиат ва жамият ҳодисалари билан танишишига катта аҳамият берилади. Кичкинтойлар ўзларининг дўстлари – капалаклар, қалдирғочлар, лайлаклар ҳақида қувнаб-қувнаб куйлайди. Шоирнинг “Капалак” шеъри сюжетли воқеа

асосига қурилган. Жажжи лирик қаҳрамон капалакка мурожаат қилиб, у билан суҳбат қилиш, дўст тутиниш орзусини баён қилади: Капалакнинг тутқич бермай, шошиб учиши, гулдан гулга қўниб, шарбат сўриб ўтириши – “пилдир-пилдир учиши” лирик қаҳрамонга завқ бағишлайди, аммо уни тутолмаганидан ҳалак. Негаки, у капалакни жуда яхши кўргани учун дўст бўлмоқчи, холос. Унга озор етказмоқчи эмас. Ана шу орзусини айтиш учунгина уни тутиб, суҳбатлашмоқчи. Бу жиҳат кичкинтойлар табиатига хос ва мослиги англашилиб туради. Зафар Диёр мактабгача тарбия ёшидаги болаларга мўлжаллаб ёзган шеърлари шу каби содда, самимий туйғуларга йўғрилган, образларнинг кўримлилигига асосланган бўлса, эртак ва достонларида ўсмирлар тафаккури етакчи. Шоирнинг 30-йилларда ёзган “Юксак тоғ, кенг ўтлоқ ва мард ўртоқ ҳақида қисса” достони қўриқ ва бўз ерларни ўзлаштиришга бағишланган,

давр воқелиги акс этган эртак-достондир. У уч ўртоқ–кенг ўтлоқ, юксак тоғ ҳамда мард ўртоқ–инсон мулоқоти, ҳамкорлигига бағишланган. Эртак кенг саҳролар тасвири, чанг-у тўзон қоплаган даштнинг қониб сув ичиш орзусини ҳикоя қилиш билан бошланган. Айниқса, унинг бағридаги ўтлоқ аламзада. Негаки: –Дилбар ёзда, баҳорда, Кундуз, ҳатто наҳорда, Бир қуш яйраб ўтмаса, Бир қултум сув ютмаса, Карвонлар ҳам ўтар кам. Шу сабабдан ўтлоқ ўксиб-ўксиб йиғлаб, қиёматли ўртоғи бўлган тоғга дардли боқади. Бу пайтда у юксак тоғ усти тўла оппоқ қор билан худди посбон-у, осмон унга соябондек турарди. Ўтлоқ ҳатто унга ёлбора бошлайди: –Дўстим, сенда сув мўлдир, Устингда қор мўл-кўлдир. Сув бор – шундай ободсан, Ободликдан хўб шодсан. Сен ҳам яшнаб кул десанг, Севинчларга тўл десанг, Бер сувингдан менга ҳам Қўяй ҳаётга қадам. Афсуски, шундай юксак тоғ қадрдон ўртоғи – ўтлоқ саҳрога обиҳаёт беришдан, кўксига сув қўйишдан ожиз эди. У шундан надомат чекади: –Билсанг, оёқ-қўлим йўқ, Сенга элтар йўлим йўқ, Қандай қилиб ўртоқжон, Сув йўллайман сен томон. Бунинг учун куч керак, Кучга тўла зўр билак. Уларнинг ана шу суҳбати устига қомати чинордек, савлати Гўрўғлидек бир мард ўртоқ келиб қолади. Биринчи бўлиб, юксак тоғ сўз бошлайди: –Ҳой, мард ўртоқ, мард ўртоқ, Қара, шунча кенг ўтлоқ, Сувсизликдан дили тоғ… Чаманзорга айлантир, Мангуликка шодлантир. Бу фикрни иссиқликдан қовжираб, ҳансираб ётган ўтлоқ ҳам қўллаб қувватлайди: Сув бер менга, сув бергин,

Кўксимдан сўнг гул тергин,– дейди. Ана шундан кейин уч ўртоқ ўзаро келишиб, “Сир” томон, яъни Сирдарёга йўл оладилар. У ўз йўлида гоҳ қирғоқларга сиғмай тўлиб-тошар, гоҳ тўқайлар-у боғлардан ўтиб, Орол денгизига сувини этиб қуяр эди. Инсон қўли туфайли ўша сувларнинг бир қисми, қақраб ётган саҳроларга буриб юборилади… Эртак шу уч ўртоқ орзусининг рўёбга чиқиши билан хотима топади. Шу нуқтаи назардан қаралса, дўстликнинг, ўзаро ҳамкорликнинг улуғланиши асарнинг тарбиявий аҳамиятини белгилайди. Шунингдек, асар ёш авлодни табиатга муҳаббат руҳида вояга етишларига ҳисса қўша олади. Зафар Диёр болалар ва ўсмирларга хос шижоаткорликни, меҳнатсеварликни куйлаган. Айни пайтда ўз даврининг долзарб мавзуси – қўриқ ва бўз ерларни ўзлаштириш масаласини болалар адабиётида ўзига хос усулда, эртак жанри сюжетини замонавий воқелик асосида яратишга эришади. Лирик қаҳрамонларнинг номланиши (ўтлоқ, тоғ, ўртоқ) ва сифатлари (кенг, юксак, мард) ҳам анъанавий ва замонавий талқинларга хос. Шу билан бирга, асар ғояси бугунги экологик фожеалар заминини ойдинлаштиришга, уни замондош ўқувчига тушунтиришга хизмат қилади: Йўқ-йўқ, бўшга оқиш, бас. Бир Оролга боқиш, бас. Инсон сени нўхталар, Телбалигинг тўхталар! Юриб янги йўллардан, Боғ- бўстонлар очасан, Сув билан нур сочасан. Эндиликда, Орол денгизининг ҳалокати бир жиҳатдан ўша Сирдарё сувининг мунтазам келиб қуйилмаганида, чўл-у саҳроларни ўзлаштириш миқдори ошиб кетиб, сув танқислиги ортиб кетгани таъкидланаётган экан, бу асар ўша давр воқелигини, ҳодисага бир ёқлама ёндашиш оқибатларини англашга ёрдам беради. Шунга кўра, асарнинг бадиий савияси эътирофга лойиқ ҳолда унинг мавзусига замон воқелиги инъикоси сифатида қараш мақсадга мувофиқ.

Умуман, Зафар Диёр она юрт, серқуёш ўлка, кичкинтойлар бахтиёрглиги, қизиқишлари, кечинмаларини тараннум этувчи шеърлари билан ўтган асрнинг 30-йиллари болалар адабиётига алоҳида ҳисса қўша олган, бугун ҳам шеърлари жажжи ўқувчилар тилида баралла куйланадиган шоир сифатида барҳаётдир. Қуддус Муҳаммадий (1907-1997) Тўқсон йиллик умрини болаларга шеър, қўшиқ, достон, достон-эртак яратишга бағишлаган Қуддус Муҳаммадий 1907-йилда Тошкент шаҳрида меҳнаткаш деҳқон оиласида дунёга келади. Бўлажак шоирнинг отаси Муҳаммад Алибек Абдураҳмонбеков анча саводли киши эди. Шу сабабли у дастлабки маълумотни отасидан олди. 1925-йилда отаси вафот этгач, Қуддус Муҳаммадий аввал амакисиникида, сўнгра эса мактаб-интернатда тарбия олади. Интернатда Қуддус Муҳаммадийнинг биринчи шеъри “Чувалачи” майдонга келади ва бу ерда чиқадиган “Қуёш” номли деворий газетада босилиб чиқади. Шу илк машқларидаёқ бўлажак шоирнинг нафосат оламини кузатиш ва бадиий идрок этиш таланти ҳамда умумлаштириш маҳорати яққол кўринади. У етти йиллик мактабни тамомлаб, Тошкент қишлоқ хўжалик техникумига ўқишга киради. Бу ерда у болалар учун шеърлар ёза бошлайди. Унинг “Тонг ўйини”, “Паранжи”, “Аҳмад ва асалари”, “Селексия стансияси” номли шеърлари вақтли матбуотда босилиб чиқади. 1931-йилдан Қуддус Муҳаммадий

мактабда ботаника ўқитувчиси бўлиб ишлайди, шу билан бирга, Ўрта Осиё давлат университетининг биология факультетида ўқий бошлади. Қуддус Муҳаммадий илк шеърларидан бири орқали улкан адиб Ойбек билан танишади. Ойбек бу истеъдодли болалар шоирини ҳамиша қўллабқувватлаб, ижодига ғамхўрлик қилиб келган. Бир куни Ёзувчилар уюшмасида мушоира бўлади. Мушоирага раислик қилаётган Ҳамид Олимжон шеър ўқиш навбатини Қуддус Муҳаммадийга беради. У завқ билан “Саъва сайраркан” шеърини ўқийди. Бўлажак шоирнинг ижодий қобилиятини пайқаган Ҳамид Олимжон шеър тугаши билан уни ёнига чақиртиради. Қачондан бери шеър ёзишини, қаерда ишлашини суриштириб, шеър маъқул тушганини айтади. Сўнг болалар учун шеърларнинг камлиги ҳақида тўхталиб, мана шундай ажойиб шеърларни кўпроқ ёзишни таъкидлайди. Шоирнинг биринчи шеърлар тўплами 1946-йилда “Ўқувчига эсдалик” номи билан босилиб чиқади. Шундан кейин «Шеър ва эртаклар», Синов» (1947), «Орзу», «Баҳор келди» (1948), «Қирқ ўғил, қирқ қиз» (1951), «Янги уй» (1953), «Меҳрибон дўстлар» (1955), «Танланган асарлар» (1957), «Қандай бўлмоғим керак?» (1960), «Жуда қизиқ, жуда чиройли» (1961), «Она-бола меҳри» (1963), «Бола бошидан, ўғлон ёшидан» (1964), «Доно бобонинг невара-чеваралари» (1966), «Қанотли дўстлар» (1967, рус тилида), «Очилдастурхон» (1971), «Табиат алифбеси» (1971), «Боғларда болалар» (1976), «Қанотли дўстлар» (1978), «Чўпон бобо қўшиғи» (1979), «Китобофтоб қўшиғи» (1985), «Мен сизга бир ҳикмат айтайин» (1987) сингари 60 дан ортиқ шеър ва эртаклар тўпламлари Қуддус Муҳаммадийни ҳақли равишда болалар шеъриятимизнинг сарвари, саркори сифатида танитди. Болалар адабиётида ўзига хос «Хамса» бўлмиш беш китобдан иборат «Табиат алифбеси» (1971-1980) эса том маънода шоир ижодининг гултожи ҳисобланади. Қуддус Муҳаммадийнинг шеърий тўпламлари, эртак-достонларидан ташқари, мактаб дарсликларига киритилган асарларининг ўзиёқ, унинг

оммабоп ва ҳаммабоп шеърлар ёзганидан далолат беради. Муҳими, ана шу эҳтирос ҳали-ҳануз сўнгани йўқ. Шоир шеърлари мустақиллик болалари томонидан ҳам бирдек, севиб ўқилмоқда. Шунга яраша ижодкор бадиий оламининг талқини ўзининг янги қирралари билан тўлишиб бормоқда. Қ.Муҳаммадий ижодига хос бўлган муҳим хусусиятлардан бири ҳозиржавобликдир. Шоир асарларида она-Ватанга муҳаббат, аъло ўқиш, хулқодобда бошқаларга намуна бўлишга даъват этиш, фан ва техникани ўрганиш муаммолари асосий мавзулардан ҳисобланади. Қуддус Муҳаммадий доимо зарур мавзуларда асарлар яратиб келди. Ҳар бир шеърни кундалик ҳаётимиздан олиб ёзди. Ёзганда ҳам қизиқ ёзди, қизғин ёзди, соз ёзди. Болаларни ўқишга, ҳунар ўрганишга, одобли бўлишга, меҳнатга чақирди, қизиқтирди, ёрдам берди. Буни шоирнинг “Ўқувчига эсдалик” шеърида кўриш мумкин. Асарда мактаб ўқувчисининг маънавий қиёфаси ва вазифаларига муфассал тўхталиб, ўқиш, билим ўрганиш зарурлигини таъкидлайди: Бўлай десанг боғбон, Ё Ватанга посбон. Ё осмонда учувчи, Ё денгизда сузувчи, Нимани қилсанг тилак, Барига ўқиш керак. Ўқувчи, сендан талаб, Мактабга бор эрталаб. Ўқи бериб меҳрингни, Қўйиб кўнгил, зеҳнингни сатрлари минглаб болаларнинг келажагини белгилашда, уларни илммаърифатга ошно қилишда йўл бошловчи бўлиб хизмат қилган бўлса, ажаб эмас. Чунки ниҳоятда самимий бу шеърида шоир ҳар бир ёш китобхон билан ғойибона учрашиб, дилдан суҳбатлашади, уларни ҳаётда ўз ўрнини топиб, ватанига, халқига, оиласига муносиб фарзанд бўлишга чорлайди. Жуда катта маърифий-таълимий ва тарбиявий аҳамиятга эга бўлган ушбу шеър бадиий-эстетик қиммати нуқтаи назаридан ҳам болалар шеъриятимиз хазинасининг тўридан ўрин эгаллайди десак, асло муболаға бўлмайди.

Қуддус Муҳаммадий ижодига хос бўлган асосий хусусият унинг асарларида бадиийлик, маърифийлик ва тарбиявийликнинг уйғунлиги, чамбарчас боғланиб кетганлигидадир. Шоир асарларининг етакчи мавзулари Она-Ватанга муҳаббат, аъло ўқиш, фан ва техникани эгаллаш, хулқ-одобда камолотга интилиш сингариларда намоён бўлади. У ҳар бир шеърини бевосита болалар ҳаётидан олиб ёзишга интилади, кичкинтойларни аъло ўқишга, касб-ҳунар ўрганишга, одобли ва меҳнатсевар бўлишга чорлайди. Шоир ижодида меҳнатсеварлик ва меҳнаткашлар тимсолини яратиш мавзуси ҳам алоҳида ўрин тутади. «Мироб», «Бу бинони ким қурган?», «Мамажон шофёр», «Машинистка», «Ипак нимадан пайдо бўлади?», «Милиционер амаким», «Шарофат холам пазанда» шеърларида шоир турли касб эгаларининг фазилатларини улуғлайди, ёш китобхонни касб-ҳунар сирлари билан таништиради, меҳнаткаш инсон қўли билан яратилган ҳар бир буюмнинг яратилиш тарихини ҳикоя қилиб беради, энг оддий касбҳунардан ҳам гўзаллик излайди, оддий меҳнат кишиси тимсолини болалар наздида ўрнак бўладиган улуғвор инсон даражасига кўтаради Қуддус Муҳаммадий ижодига хос жиҳатлардан яна бири она-табиатни тараннум этишда намоён бўлади. У юртимиз табиати, фаслларининг гўзаллигини берилиб тасвирлаш билан ўқувчида гўзалликни севиш ҳиссини тарбиялайди, ўз фикрларини табиат тасвири, кўринишлари ва фасллари орқали жонлантириб беради. «Баҳор остонасида», «Баҳор келди», «Баҳор мени чақирар», «Баҳор билан сўзлашдим» туркум шеърларида баҳор келиши билан табиат уйғониши, дала-даштлар деҳқонлар меҳнати билан янада яшнаб, кўрк очиши ёрқин тасвирлар, поэтик эпитетлар, ўхшатиш ва жонлантиришлар воситасида гўзал бадиий бўёқларда тасвирласа, «Қиш ҳам чиройли», «Қиш эртаси», «Қиш бобонинг ҳазили» шеърларида қиш фасли гўзалликларини ёш китобхон нигоҳи билан кашф этади. Бу жиҳатдан, айниқса, шоирнинг «Баҳор келди» шеъри эътиборга сазовордир: Қўлларида соз билан, Гул-ғунча пардоз билан,

Силкиниб парвоз билан, Учиб турна ғоз билан Севимли баҳор келди. Шоир табиатнинг уйғониш фасли бўлган баҳорни том маънода жонлантириш билан табиатнинг уйғонишини хурсандчилик айёми, тўйтомошага ўхшатади, баҳорнинг қўлларига созини олиб, гул-ғунчалар билан безаниб – пардоз қилиб, юртимизга баҳорда ташриф буюрадиган турна-ю ғозлар билан биргаликда парвоз қилиб кириб келиши манзарасини ёш китобхон кўз ўнгида ёрқин намоён қилишга эришади. «Бизнинг куз» шеъридаги Кузимизнинг гўзаллигин, Оғайнилар, кўрганмисиз? Токдан ҳусайн, ердан қирқма, Шохдан беҳи узганмисиз? Узум узиб, шарбат сузиб, Шиннига ўт ёққанмисиз? Гала-гала дўстлар билан Дув-дув ёнғоқ қоққанмисиз? сатрлари эса серқуёш ўлкамиздаги пишиқчилик фасли ҳисобланмиш кузнинг ўзига хос манзараси яратилганлиги билан ёш китобхон қалбидан бир умрга ўрин эгаллайди. Шоир ижодининг ушбу қирралари қай жиҳатлардандир, халқ оғзаки ижодига яқинлашиб кетади, тасвир ва таърифларнинг халқона соддалиги, табиийлиги, беғуборлиги билан эътиборни тортади, бир умрга хотирага михланиб қолади. Маълумки, Қуддус Муҳаммадий 1941-45 йилларда Ислом шоирнинг котиби бўлган. Назаримизда, ушбу халқоналик шогирдга устоздан кўчган бўлиб, халқ оғзаки ижоди донолигининг шоир ижодига самарали таъсири далолатидир. Қуддус Муҳаммадий шеърларидаги яна бир фазилат шоирнинг жонли табиатга табиатшунос мураббий сифатида нигоҳ ташлаши ва ундаги ҳар бир дов-дарахт, ўсимлик, гуллар ҳамда жониворлар – қушлардан қуртқумурсқаларгача ҳар бирини ёш китобхонга таништириши, энг оддий нарсалардан ҳам гўзаллик излаши, ўқувчининг табиат ҳақидаги тасаввурини бойитиши, билмаганини билдириши, кўрмаганини кўрсатишида акс этади. «Ток дарахти бир хил-у, узуми нега ҳар хил?», «Толим гуллайди-ю, нега мева

тугмайди?», «Шафтоли доктор», «Чувалчанг-трактор» шеърлари шу жиҳатдан характерлидир. Шоир ижодининг яна бир қирраси ёш авлоднинг аъло ўқишларига, хулқ- атворларининг шаклланишига халақит берадиган ёмон одатларни ҳажв йўли билан тасвирлаш ҳамда ўткир сатира тиғи ва енгил кулги воситасида тузатишга ҳаракат қилишида кўзга ташланади. Машҳур «Дум» шеъридан бошлаб, «Аҳмаджонга уят», «Ўткиржон ва вақт», «Дўнаншер нега иккичи?», «Равшанжоннинг қўли тилга кирди», «Тугмача» сингари кўплаб шеърларида болалар табиатидаги турфа нуқсонлар баъзан бевосита, баъзан мажозий йўлда ҳажв тиғи остига олинади. Бу шеърларни ўқиган ёш китобхон ҳажв қилинган қаҳрамонлар тимсолида ўзини ҳам кўради, хулқ-атворидаги шундай камчиликлардан тезроқ қутулишга ҳаракат қилади. Муҳими шундаки, шоир ижтимоий ҳаёт воқеалари ва табиат ҳодисаларига теран назар ташлайди, ўзига хос ички ва ташқи томонларини, ривожланиш қонуниятларини чуқур идрок этган ҳолда уларни болалар адабиёти талабларига мувофиқ, жонли ва динамик тарзда гавдалантиради ва бадиий умумлашма образлар яратади, асарларини болаларнинг ёшига, талабига ва савиясига мос қилиб яратади. Қуддус Муҳаммадий “нимавойлар”нинг саволларига жамиятнинг эртасини ўйлаган ҳолда жавоб излаши сабаби, шеърлар сарлавҳаси ҳам саволлардан иборат: “Дадажон, нима учун офтоб ерга қараб туради?”, “Кимнинг уйи энг каттакон?”, “Ҳамма нарса ер устида, ер ўзи нима устида?”, “Олча нега қип-қизил?”, “Ёнғоқнинг қобиғи нега қаттиқ?”, “Ёнғоқни нега ёнғоқ деймиз?”, “Ток дарахти бир хил-у узумлари нега ҳар хил?”, “Ўрик нега сарғайиб пишади?”, “Жийданинг шохи нега эгик?”, “Шафтолининг барги нега аччиқ?”, “Сада нега мева қилмас?”, “Дада, боғбон токни нега қирқиб туради?”, “Қора мушукчани машина нега босди?”, “Нима учун мушук одамлардан ажралмайди?”, “Мол нега кавш қайтаради?”, “Читтак нега қиттак?”, “Қалдирғочлар чарчамайдими, дада?”, “Лайлакнинг оёқ-тумшуғи нега узун?”, “Қушлар қишда қайда қўноқлар?”, “Хўроз нега қичқиради?”

каби. Булар шунчаки жўнгина саволлар эмас, ҳар қандай ота-она ҳам уларга дабдурустдан нима деб жавоб беришга қийналади. Айтайлик, ўрик нега сарғайиб пишади? - деган саволга ғўралигида туршак бўлган ўрик қуёш нури билан ҳароратдан хлорофилл сўриб, қизариб пишиб етилади, деб жавоб бергудек бўлсангиз, унда хлорофилл нима, қуёшдан уни қандай сўради, каби янгидан-янги саволлар туғилади. Қуддус Муҳаммадийнинг топқирлиги шундаки, у бундай саволларга инсонни унинг меҳнати ва касбу корини шарафловчи маънога эга дидактик жавоб топади, бу дидактик жавоб янги саволнинг туғилишига деярли ўрин қолдирмайди. Айтайлик, чиндан ҳам ўрик нега сарғайиб пишади? Шоир бу саволга шундай жавоб беради: ўрик ўзини эккан, вақтида суғорган, вақтида тагини юмшатган, вақтида қуруқшаган шох-шаббасини қирқиб парваришлаган инсон дастурхонини зийнатлашни интиқлик билан кута-кута ранги сарғайиб, етилиб пишармиш. Шоир бунда халқнинг “кута-кута ранги сомон бўлди” ибораси мазмунини янгича талқин этган. Қуддус Муҳаммадий сари шеърларини тўплам тарзида тартиб беришда мумтоз адабиётимизнинг минг йиллик шарқона девон тартиб бериш анъаналарига ижодий муносабатда бўлишга ҳаракат қилиб, ўз асарларидан сараларини “Офтоб, Ер, Сув, Ҳаво”, “Дов-дарахт меҳригиё яшил дўстлар”, “Ердаги жон-у жондорлар”, “Қанотлилар” ҳамда “Одам ва мақоллар” сарлавҳалари остида беш гуруҳда жамлаб, 1971-йилда “Табиат алифбеси” номи билан нашр эттирган эди. Бу китоб ёш шеър ихлосмандлари томонидан катта қизиқиш билан қабул қилингач, шоир китоб қисмларини кенгайтириб китоб ҳолига келтиришга киришди, бу соҳадаги изланишларини 1974-йилда бошлаб 1988-йилда интиҳосига етказди. Етти йил давомида умумий “Табиат алифбеси” номи остидаги беш шеърий тўплам “Табиат алифбеси” (1-китоб, 1974), “Боғларда болалар” (2-китоб, 1976), “Қанотли дўстлар” (3-китоб, 1977), “Чўпон бобо қўшиғи” (4-китоб, 1979), “Одам – олам қўшиғи (5-китоб, 1981) босилиб чиқди.

Шу тариқа, Қуддус Муҳаммадий ўзбек болалар адабиёти тарихида илк бор беш китобдан иборат яхлит мажмуа яратиш анъанасини бошлаб берди. Бу беш китобдан иборат шеърлар мажмуаси ҳар қандай кўп томлик сайланма ёки танланган асарлардан шуниси билан фарқ қиладики, уларнинг ҳар бир китобида алоҳида бир мавзудаги шеърлар, эртаклар жамланган бўлиб, барчаси биргаликда табиат алифбесидан сабоқ берувчи ягона концепцияга бирлаштирилган. “Табиат алифбеси” деб аталган биринчи китобда олам ва унинг тузилиши, йил фасллари, жисмлар ва уларнинг инсон ҳаётига дахлдорлигини ифодаловчи қуёш, ер, сув ва ҳаво ҳақида баҳс этувчи шеърлар жамланган бўлса, “Боғларда болалар” отлиғ иккинчи китоб наботот оламини ташкил этувчи дов-дарахтлар, гуллар, хуллас, яшил дўстлар ҳақидаги шеърлардан таркиб топган. Ҳамза номидаги Республика Давлат мукофотига сазовор бўлган учинчи китоб “Қанотли дўстлар” деб номланган ва унда қушлар олами, уларнинг хилма-хил табиати ҳамда инсонлар ҳаётига дахлдор қирраларини ифодаловчи шеърлар жамлаб берилган. Касб-ҳунар ва меҳнатга ҳавас уйғотувчи шеърлар “Чўпон бобо қўшиғи” отлиғ тўртинчи китобга жамланган бўлса, инсоннинг табиат фарзанди эканлиги ҳақидаги шеърлар бешинчи китоб бўлган “Одам – олам қўшиғи” мундарижасини ташкил этади. Шу зайлда беш шеърий китоб инсон ва унинг ҳаёти, инсон ва унинг теварак-атрофида яшовчи қушлар, ҳайвонлар, ҳашаротлар, наботот олами, осмон жисмлари, ердаги нарсалар билан муносабати моҳиятини болаларга хос қарашлар замирида бадиий талқин қилишга йўналтирилган хилма-хил жанрлардаги асарлар силсиласини қамраб олган. Шу фазилатига кўра, бу беш шеърий китоб наинки Қуддус Муҳаммадий ижодида, балки ХХ аср ўзбек болалар шеърияти тарихида ҳам бетакрор адабий ҳодиса бўлиб қолди. Унинг бош қаҳрамони – болалик ва шоирнинг ўзи.

Қуддус Муҳаммадий бутун ижодий фаолияти давомида халқни ўз устози деб билди, халқнинг бой ва қадимий оғзаки бадиий ижодига меҳр билан қаради, уни қунт билан ўрганди. Хусусан, халқ шоири Ислом ота Назар ўғлига шогирд тушиб, анча вақт давомида у билан ижодий мулоқотда бўлиши унинг халқ ижоди сирларини янада чуқурроқ идрок этишига кенгроқ имконият очди. Халқ қўшиқлари ритмидаги ўйноқиликни юзага келтирган воситаларни ҳис эта бошлади, халқ афсоналари, ривоят, нақл, эртак ва топишмоқ жанрларига хос шакл, сюжет мотивлари ва ритмидан ижодий илҳомланиб, ўзбек болалар эпик поэзиясини фольклоризмларнинг хилма-хил жилолари билан бойитди. Натижада, “Товуқ нега қақиллайди?”, “Хўроз нега қичқиради?”, “Мушук нега пихиллайди?”, “Олаҳакка оғзидан туғар эмиш”, “Ҳаккавойнинг хом хаёли”, “Булбул билан майна қиссаси”, “Ой юзида нега доғ бор?”, “Тентак сой”, “Буви ва сандиқ” қиссаси, “Тут дарахти ва ипак қурти тутилиши”, “Зағизғон”, “Тошбақа” сингари шеърий афсона ва шеърий ривоятлар, “Бир майизни қирқ бўлиб” шеърий нақли, “Бир ўзбошимча чумчуқ ҳақида”, “Қўнғизой билан Сичқонвой”, “Сандал ва печка”, “Чивин урушқоқ ва шамол ботир”, “Олтин дарахт”, “Доно бобо ва бир юз беш паҳлавон ўғил ва қизлари ҳақида эртак”, “Ола бола ва аъло бола қиссаси”, “Боғбон чол уч хум эртак айтганмиш”, “Эркинжон ойга чиқибди”, “Адашган бола қиссаси” каби шеърий эртаклар ҳамда “Олтин олов, ширин палов ва яшил қозон ҳақида топишмоқ” шеърий эртак-топишмоғидан иборат оралиқ жанрлардаги асарлари дунёга келди. Бундан ташқари, Қуддус Муҳаммадий мумтоз шеъриятимиздаги чистоннавислик анъаналарини ижодий ривожлантириб, “Топинг-чи?”, “Визвиз”, “Ўйлаб топ”, “Буни топинг, болалар, айтиб берманг оналар”, “Буни топинг болалар” каби қатор шеърий топишмоқларини яратади. Шоир топишмоқ жанри имкониятларидан кенг миқёсида фойдаланишни кўзлаб, болаларни ижтимоий воқеликка фаолроқ аралаштирадиган ва шу хусусда фикр юритишга даъват этадиган топишмоқ-шеър ва топишмоқ-эртак сингари оралиқ жанрларда қувноқ асарлар ижод қилди. “Буни топинг,

болалар, айтиб берманг, оналар” топишмоқ шеърининг дастлабки банди еттилик шаклида: олти сатри жумбоқни тасвирласа, сўнгги сатри ўша жумбоқ ечимини ифодалайди. Кейинги байти саккизлик шаклида: етти сатрда жумбоқ тасвирланган, кейингисида ечим берилган. Жумбоқларнинг биринчиси – лолалар, иккинчиси – булоқлар! Кейинги жумбоқ 21 сатрда, тўртинчи жумбоқ 20 сатрда, бешинчи жумбоқ 10 сатрда, охирги жумбоқ 11 сатрда тасвирланиб, жавоби сир тутилган. Буларни топиш ўқувчиларга ҳавола қилинган: Буни топинг болалар, Айтиб берманг, оналар! сатрлари билан топишмоқ-шеър интиҳо топган. “Қўнғизой билан Сичқонбой” Қуддус Муҳаммадий ижодиётидаги шоҳ асар бўлиб, 1940-йилда ёзилган ва дастлаб “Муштум” журналида “Қўнғиз бикач билан Сичқонвой” номи остида ўша йили босилиб чиққан. Шоир уни яна қайта ишлов бериб, такомиллаштириб 1955-йилда ҳозирги номи билан эълон қилди. Шундан бери қайта-қайта нашр этилган бу асар ўзбек болалар эпик поэзияси тараққиётида ўзига хос салмоққа эга бўлиб, Ҳамид Олимжон, Миртемир ва Султон Жўралар бошлаб берган шеърий эртакнавислик анъанаси ҳосиласи сифатида юзага келган. Қўнғизой ва унинг тарафдорларининг Сичқонбой ва унинг тарафдорлари билан ўзаро курашлари лавҳалари эртак сюжети асосини ташкил этади. Қўнғизой ўз муҳаббати учун ҳар қанча курашмасин, пул ва зўравонликни касб қилиб олган Сичқонбойга тегишга мажбур бўлади. Сичқонбойнинг ўз хотини ва болалари бор, лекин бойлик уни қутуртирган, у Қўнғизой висолига етиш учун ҳеч нарсадан қайтмайди, ҳеч нарсани аямайди, хотинини қўйиб юборади, Қўнғизойга совчи устига совчи юбориб, уни ҳам, ота-онасини ҳам ҳолу жонига қўймайди. Бошида ўзини “омбор мудири, мудирларнинг кузири, текин пули” ошганидан шошилиб, босар-тусарини билолмай “ҳамёнини хазондай соча бошлади”. Булар билан ҳам муддаосига етолмаслигини пайқагач эса каламушни совчиликка юбориб, Қўнғизой отасига пўписа қилиб, қизини бермаса, ўлдиражагини айтиб, ниҳоят

муродига етади. Шоир Сичқонбой ўтказган тўй лавҳаларини янада ёрқинроқ чизади. Тўйга оид расм-русумлар тасвирида Сичқонбой ва унинг сафдошлари хатти-ҳаракати, дабдабали тўй манзараси реал акс этади: Текинхўрлар келишиб, Бири пазанда бўпти, Бири созанда бўпти, Ола қарға карнайчи, Қора қарға сурнайчи. Бақалар ноғорачи, Гўнг пашша ҳофиз, куйчи. Бешиктерват ўйинчи, Чигиртка чертар ғижжак. Сичқон олифта луччак. Чирилдоқ шоввоз найчи, Ўйин тушар ниначи. Ўргимчак тор қурибди, Қўнғизой оҳ урибди. Бу тасвирда ҳар бир қуш, ҳашарот ёки ҳайвон ўз қиёфаси, ҳаракати ва овози билан жонли гавдалантирилган. Уларнинг барчаси тўй шавқидан сармаст, фақат Қўнғизой дилига кулги сиғмайди. Унинг бутун вужудини алам ва норозилик қоплаган. Шоир бу ҳолатни келиндан рози-ризолик сўраш удуми орқали янада бўрттиради. Қўнғизойни ҳар қанча зўрлашмасин, тан маҳрамликка рози бўлавермайди, лекин қайта-қайта сўровлардан кейин унинг янгаси Қўнғизой қиз тилидан “ҳа” деб юборади. Ниҳоят қизни Сичқонбой уйига этган заҳоти, йўлак томонда: Қўшни бўлак томондан. Йиғлаган овоз кепти, Бекилмаган эшикдан, Чиқибди сичқон бекач. Кавак уйда қон бекач, Сичқонбойнинг хотини. Бир вақт севган отини. Яъни жуфти йўлдоши, Қўнғизойнинг кундоши. Ортида сичқончалар, Тириклай етимчалар. Тизилишиб кетма-кет, дадалашиб, чийиллаб кела бошлайдилар. Сичқонбой қанча ғазабланмасин, Қўнғизой дили ҳам шу қадар оғриққа тўлиб кетибди. Булар ҳам етмагандай, “Сичқон ўлсин хотинбоз” чиқиб қолди. У “Қанча хотинни қўйди, кўпларни кўзин ўйди”. Устига устак яна “Ичиб келади кунда, баъзида ярим тунда” жанжал, машмаша кўтаргани-

кўтарган. “Эркак хотинга подшоҳ дея” Қўнғизойни юлқиб уради. Хотинига Чумчуқ билан юрибсан, - деб туҳмат қилишдан ҳам тап тортмайди. Ҳолбуки, Қўнғизойнинг қўли уй ишларидан бўшамасди: “Касов эди қўллари, Супурги сумбуллари”. Дард устига чипқон деганларидек, қайнонаси ҳам чаёндай унга наштар санчгани-санчган эди. Бундай оғир вазиятдан тўйган Қўнғизой бир куни қочиб онасиникига келади. Сичқонбой унинг изидан келиб, яна зўравонлик билан уйга олиб келади. Энди уни аввалгидан баттар хўрлай бошлайди. Шунда унинг эски дўстлари капалак-у ниначилар жонига оро кириб: Қўрқма сичқон дўғидан, Сўйлоқ тиши ўқидан. Сен учун биз парвона, Емасмиз-ку бегона. Сичқонлар кўзини оч! Дугона, ўрмонга қоч! дея маслаҳат берадилар. Қўнғизой шу маслаҳатга амал қилиб, ойсиз қоронғу тунда ўрмонга қараб қочади. Уни ўрмондаги дов-дарахтлар-у гуллар, сайроқи қушлар капалак ва ниначилар хурсанд кутиб олишади. Шунда у тинмай ишлайди ва ўзига мос меҳнаткаш асалари билан топишиб олади. Энди уларнинг тўйи эскича удумларсиз, ўзлари хоҳлаганларича завқу сурур билан бўлиб ўтади. “Тўйга юрак тўйбоши” бўлади. Бу оддий бир тўй бўлиб, унга барча ўрмонликлар келади: Келишди жуфт-жуфт бўлиб, Кетма-кет тўп-тўп бўлиб. Саъва, булбул, тўрғайгача, Қолмади читтаккача. Бўлди ажойиб базм, Ўйин, аския, ҳазил. Қушлар сайрар – оркестр, Лайлак – дрижор мастер. Капалаклар ўйинчи, Рақсга тушар ниначи. Айиқлар масхарабоз, Маймунлар ўйнар дорбоз. Боларилар хизматда, Қўнғизойим иззатда. Шоир тўй манзарасини бутун борлиғи билан ҳаракатда кўрсата олган. Шу завқу қувонч Қўнғизойнинг бахтли турмуши далолатига айланган. Эртак охирида Сичқонбой ўғриликка кириб, мушук қўлига тушгани хабар қилинаркан, қиссадан ҳисса тарзида “Ҳар ким экканини ўрар” деган хулоса ўртага ташланади.

Шундай қилиб, Қуддус Муҳаммадий ўзбек болалар шеъриятини том маънода янги мавзулар ва ғоялар, янги бадиий шакллар ва образлар, янги тасвирий воситалар ва услублар билан бойитди; навқирон наслнинг орзуармонлари, ўйин, ўқиш ва яшашдаги зафарлари, изтироб ва қувончлари, орзу ва умидларини, одам ва оламга муносабатларини турфа жилоларда куйлаб ўз юртида ва унинг сарҳадларидан ташқарида ҳам танилди. Унинг асарлари йигирмадан зиёд тилларга таржима қилиниб, С.Маршак, А.Барто, С.Михалков сингари болалар шоирлари эътиборини қозонди. Шоир ижодининг нозиктаъб тадқиқотчиларидан бири, академик М.Қўшжонов фикрича: «У нима тўғрисида асар яратмасин, нима ҳақида гапирмасин, доим ўша нарсадан инсон ҳаёти нуқтаи назаридан маъно излайди. Шоир шу маънони топади ҳам. Бу оддий бир маъно эмас, балки болаларнинг ҳаётдан оладиган биринчи таассуротларини изоҳлайдиган, унинг дунёқараши шаклланишига хизмат қиладиган маъно». Болалар шеъриятимизнинг том маънодаги сарбонларидан бири бўлмиш Қуддус Муҳаммадий 1999 йилнинг 22 июнида дунёдан ўтди. Унинг камтаркамсуқумлиги, содда-беғуборлиги шеърларида мангуликка кўчган бўлса, қалби шеърларида қолди. Шукур Саъдулла (1912-1972) 1912- йилнинг 15- январида Жиззах шаҳрида хизматчи оиласида туғилган . У дастлабки саводини эски мактабда чиқаргач, 1924-йилда Самарқанд шаҳрига келиб, педагогика билим юртида ўқийди. 1932-йилда шоирнинг “Ҳайқириқ” номли 1-шеърлар тўплами чоп этилади.

Шукур Саъдулла 1931-йилда Ўзбекистон Давлат нашриётининг болалар ва ёшлар адабиёти бўлимига муҳаррирликка ишга таклиф этилади. 1950- йилда Илёс Муслим билан ҳамкорликда С.Маршакнинг “Шеър ва эртаклар” асарини ўзбек китобхонларига тортиқ этишди. У даниялик машҳур эртакчи Г.Х.Андерсен, рус ёзувчиси Н.А.Некрасов асарлари, Л.Толстой ва Б.Житков ҳикоялари, болалар шоирлари М.Квитко, А.Барто, М.Миршакар, О.Бердиёров, М.Файзулина шеърларини, В.ЛебедовКумачнинг ёшлик тароналарини, Б.Горбатовнинг “Бўйсунмаганлар” (1953), В.Осаеванинг “Восёк Трубачев ва унинг ўртоқлари” (1954) повестларини, Корней Чуковскийнинг “Доктор Войжоним” (1966) асарини она тилимизга таржима қилган. Шукур Саъдулла болалар учун турли жанрларда ижод этди: шеър, поэма, ҳикоя, қисса, опера ва бир қанча шеърий эртаклар ёзди. Халқ ижодиётига мансуб айрим анъанавий жанрлар, хусусан, халқ латифалари асосида “Икки донишманд”, “Афандининг кўйлаги”, “Афанди тегирмончи ва кўса” каби шеърий латифалардан топишмоқ жанри талабларини сақлаган ҳолда топишмоқ-шеър намуналарини, “Айёр чумчуқ”, “Нўхатполвон”, “Лақма ит” каби шеърий эртаклар, “Ёрилтош”, “Афсона яратган қиз” сингари эртак-пьесалар ҳамда “Качал Полвон ёки ёғоч қўғирчоқнинг саргузаштлари” эртак-қиссасини яратди. Унинг мактабгача тарбия ва кичик мактаб ёшидаги болажонларга бағишлаб ёзган кўплаб шеърлари ҳамон кичкинтойлар тилидан тушмай келади. Айниқса, “Шоҳиста”, “Ёмғир-ёғалоқ”, “Яхши исм”, “Дилдор ва копток” шеърлари жажжи болакайлар феъл-атворини тўла акс эттиргани билан ажралиб туради. Шунингдек, Шукур Саъдулланинг йил фасллари ҳақидаги шеърлари мактаб дарсликларидан ўрин олганлиги эътиборли. Муаллифнинг “Ёрилтош”, “Качал полвон ёхуд ёғоч қўғирчоқнинг саргузаштлари” эртак-драмалари, “Нўхатполвон”, “Лақма ит”, “Айёр чумчуқ” адабий эртакларининг сюжети ва бадиий-композицион хусусиятлари диққатга сазовор. Шукур Саъдулланинг ўзбек болалар насри

тараққиётига қўшган ҳиссаси “Командирнинг бошидан кечирганлари”, “Азиз қишлоғим” қиссаларида намоён бўлади. Шукур Саъдулла мактабгача ёшдагилар учун самарали ижод этди. Унинг асарлари хилма-хил жанрларда ёзилган бўлиб, асосан, қувноқ воқеабанд шеърлар, Ватан табиатининг кўркам лавҳаларини ифодаловчи пейзажлар, портрет-шеърлар, шеърий имзолар, ўйин қўшиқлари, масалэртаклар, масаллар, топишмоқ ва бошқалардан иборат. Уларда кичкинтой замондошимиз фаолиятининг турли қирралари теварак-атрофга, ундаги нарса-ҳодисаларга муносабатлари, орзу-ўйлари, интилишлари, характерлари болаларча мушоҳадакорлик негизида поэтик талқин қилинади. Шоир кичкинтойлар ҳаётида кунда учрайдиган ҳар қандай ҳодисадан инсонни маънан бойитадиган маъно топишга интилади. Бундай интилишнинг самарасини “Ким яхши?”, “Дилдор ва копток”, “Лола ва мен”, “Оймома”, “Кичкина бола”, “Қиз ва гул”, “Бола ва тўрғай”, “Ёмғир ёғалоқ”, “Турналар”, “Ҳасан-Ҳусан”, “Дам олиш куни”, “Улоқчам” каби ўнлаб шеърлар мисолида кўриш мумкин. Адабиётшунос А.Милиент эътироф этганидек, мурғак бола тасаввурида ота-онаси ва яқин қариндошларининг ўз ҳаётида қандай рол ўйнашларини англаш – муқаддас Ватан тушунчаси моҳиятини идрок этишнинг бошланишидир. Шукур Саъдулла масалани шу тахлитда туяди. Буни ўзининг кичкинтойларнинг гапириш услубига монанд қилиб ёзган саволжавобдан иборат "Ким яхши?" шеърида жозибали акс эттиради: Аяси дер: – Хўп, айтиб бер, Уйимизда ким яхши? – Аям яхши, дадам яхши, Бувимлар ҳам яхши! – дер. –Аканглар-чи? – Акам яхши! –Опанглар-чи? –Яхшилар! –Ўргилай, – деб ҳаммалари Жажжи қизни ўпишар! Кўринаётирки, шоир кўзлаган мақсад улкан: оилада ҳамманинг ҳурматини қозониш учун барчани бир кўзда кўриш лозим. Шоир шу ахлоқий

ақидани болалар табиати мантиқига мос келадиган пафос даражасига кўтаради ва муддаосига эришади. “Дилдор ва копток” шеърида Шукур Саъдулла болаларда кичкиналигидаёқ мустақилликка, ўз-ўзига хизмат этиш кўникмаларини вужудга келтиришга, шу жараёнда болалар феъл-атворидаги нуқсонларни тузатиш мақсадида педагогик нуқтаи назардан тўғри муомала қила билиш заруриятини уқтиради. Бунда шоир шунчаки насиҳатгўйлик қилиб ўтирмайди, балки ҳаётий воқеаларни потик образларда гавдалантириб, ўқувчига эстетик таъсир кўрсатади. Шоирнинг усталиги шундаки, у Дилдор феъл-атворидаги тантиқликни болалар нутқига хос такрорларни қўллаш ва болаларнинг мудом тинимсиз ҳаракатда бўлиш мантиғига мувофиқ, асосан, ҳаракатни ифодалайдиган феъл туркумидаги сўзларга шоирона ҳарорат сингдириб ишлатиш орқали асослайди. Натижада, болалар нутқидаги хос тиним (пауза), феъл-атворига хос тантиқлик шеър интонациясидаёқ англашиниб туради. Шоир шу экспрессив восита туфайли кичкинтойларга меҳнатга муҳаббат ҳиссини сингдиришга эришган. “Озода” портрет-шеърида тозалик меҳнат натижаси эканлиги “олти яшар жажжигина Озода” тимсолида ўрнак қилиб кўрсатилади. “Дастёр қиз” шеърида меҳнат ҳурматга эриштиради, деган ғоя болалар ҳаётидаги оддий воқеа баёни орқали олға сурилади. “Лола ва мушук” шеърида озодаликка муносабат болаларча мушоҳадакорлик замирида талқин қилинади. Шоир бундай ҳаракатлар ўхшашлиги мантиқига таяниб, ички композицион яхлитликни вужудга келтирган. Шоир кичкинтойлар руҳиятининг мураккабликларини чуқурроқ билишга интилади. Шу сабабли улар феълатворидаги ҳар қандай ўзгаришларга бир хил муносабатда бўлавермайди: инсоний фазилатлар ва кечинмаларни чуқур самимийлик билан ифодаласа, “болаларча соддалик” деб аталувчи хислатлардан енгилгина кулиб, жилмайиб қўяди. Бундай пайтда беғараз юмор шоир шеърларининг ҳароратига айланади. “Дам олиш куни”, “Оймомо” шеърлари шу хилдаги юмористик руҳи билан ажралиб туради.

Кичкинтойларнинг Ватанимиз гўзал табиатидан завқланиб кечган рангбаранг туйғуларини ифодалашда пейзаж Шукур Саъдулланинг асосий тасвирий воситасига айлангандир. Бу жиҳатдан шоирнинг “Тўрт фасл” туркуми, “Баҳор келди”, “Ёмғир ёғалоқ”, “Турналар”, “Қиз ва гул”, “Ёқут кўзли исирға”, “Биринчи қор”, “Мен арча кесгани ўрмонга бордим”, “Арча қўшиғи” сингари шеърлари эътиборлидир. “Қиз ва гул”– ўзбек болалар шеъриятида мактабгача ёшдагилар учун яратилган пейзаж лирикасининг гўзал намунаси. Бу асар Ҳамид Олимжоннинг машҳур “Лола” шеърига ҳамоҳанг ёзилган. Унда табиат гўзаллиги фонида инсон гўзаллиги шоирона нафосат билан ёлқинлантирилган: Дарё оқар жўш уриб, Соҳил тўла гул-лола. Кўкка боқиб, ғоз туриб, Куйлар жажжи қиз бола. Сочларига гул тақиб, Оро берар ўзига. Дарё эмас, гул оқиб, Кўринар қиз кўзига. Дарё лаби лолазор, Куйлар жажжи Гулбаҳор! Сиртдан мўжазгина кўринадиган бу шеърда фақат “жўшқин дарё” ва “кўкка боқиб”, “ғоз туриб” куйлаётган “жажжи қиз бола” образлари бордай туюлади. Аслида эса, шоир шеър якунланмасида қизча номини маълум қилиб, асарни янги бир рамзий образ – баҳор образи ҳисобига бойитади. Гулбаҳор гапирувчи экспрессив ном. Унинг тимсолида “сочларига гул таққан” бахтиёр қизалоқларимиз ҳамда табиатга файз киритиб келаётган кўркам фасл образларини ёрқин тасаввур қилиш мумкин. Шеърий имзо – ўзбек болалар шеърияти учун мутлақо янги жанр. У асосан, диалог ёки монолог шаклида бўлади. Баъзан топишмоқдек жумбоқдан иборат бўлса, баъзан эпиграмма хусусиятига эга. Бундай пайтда пичинг, истеҳзо унинг асосий фазилатига айланади. Бинобарин, шеърий имзо кучли эмоционал таъсирчанликка эга миниатюр бадиий асар ҳисобланади. Шеърий имзода ҳайвонлар, қушлар, ҳашаротлар ҳамда бошқа нарса- ҳодисаларнинг шеърий тавсифи ихчамгина: баъзан оддийгина, баъзан

юмористик тарзда ифодаланади. Унинг ҳар бир сатри ёки бандининг мазмуни асосида аниқ нарса ёки воқеани акс эттирувчи жозибали расм чизиш мумкин. Демак, шеърий имзо шоир ва рассомнинг ҳамкорликдаги фантазияси маҳсули ҳисобланади. Шукур Саъдулланинг ҳайвонлар, қушлар, ҳашаротлар ва болалар ўйинчоқлари тўғрисидаги қатор асарлари маърифий-бадиий қимматга эга шеърий имзолар сирасини ташкил этади. “Читтак” – қушча расми остига “чекилган” ана шундай шеърий имзолардан. Шоир унда топишмоқдагидек яширинган нарса – жумбоқнинг белгиларини санаб кўрсатиб, шу усул билан кичкинтойларга читтакнинг ташқи кўринишига оид оддийгина маълумотлар беради, улар тасаввурини аниқ тушунчалар ҳисобига тўлдиради ва бойитади: Мен қушчаман кичкина, Тилларим чучуккина. Ола-чипор қанотим, Билсангиз – читтак отим. Читтак ўзини шундай танитади. Унинг сўзлаш услуби худди болаларникидай. Антропоморфизмдан фойдаланиш шеърий имзонинг маърифий аҳамиятини таъминлашдан ташқари, тез ёдланишини ҳам қулайлаштиради. Демакки, кичкинтойлар луғат бойлигини “ола-чипор”, “чучуккина”, “читтак” каби янги тушунчалар ҳисобига бойитиш имконини туғдирган. Шоир поэтик ижодида ҳажвий шеърлар бармоқ билан санарли: “Олим уялди”, “Бизнинг ойна”, “Ивирсиқ”, “Анқов”, “Шалаббо”, “Инжиқ қизча”, “Жумбоқ” кабилар шу силсилани ташкил этади. Шукур Саъдулла 60йилларга келиб ўз қаламини насрда ҳам синай бошлайди, бунда ҳам у мактабгача ёшдаги кичкинтойларнинг ўйлари, орзулари, ишлари, тақдирлари, характерларини бадиий таҳлил қилишни мақсад қилиб олганди. Бинобарин, унинг бундай ҳикояларини маълум даражада кичкинтойлар оламининг ўзига хос бадиий тадқиқотлари деса бўлади. Бу ҳикояларнинг аксарияти ички қарама-қаршилик негизидаги композицион асосда қурилган: “Туш”, “Исми қўйилмаган хат”, “Ютқизиқ”, “Яхшилик” ҳикоялари ана шундай фазилатга эга. Ҳикояларнинг аксариятида ифодаланаётган фикрмуддао муаллиф

танлаган “Анқов”, “Ялқов”, “Қўрқоқ”, “Қайсар”, “Очкўз”, “Чақимчи”, “Ўжар”, “Дилозор”, “Изза”, “Гап уқмас” сингари сарлавҳалардаёқ равшан англашилиб туради. Бу ҳажвий ҳикоячаларда адибнинг ўзи тасвирланаётган воқеаларга аралашмайди. “Командирнинг бошидан кечирганлари” (1961) қиссаси ёзувчининг саргузашт жанридаги дастлабки машқидир. Бу қисса ўзбек болалар прозасида мактабгача ёшдаги кичкинтойлар ҳаётини, орзу ва ташвишларини реалистик ва романтик бўёқларда ифодалаган биринчи йирик асар ҳисобланади. “Командирнинг бошидан кечирганлари” асарида серқуёш республикамизнинг азим пойтахти, Шарқнинг машъали – гўзал Тошкент шаҳри беш яшар Ҳаётнинг тасодифий саёҳатлари фонида эпик тарзда тасвирланади. Унда Ҳаёт марказий фигура, у ҳали мактаб кўрмаган, кузатувчанлик қобилияти паст мактабгача ёшдаги кичкинтойларнинг вакили сифатида ҳаракат қилади. Асарда Ҳаётнинг ҳаракати тасодифлар негизида содир бўлса-да, ёзувчи талқинида кўзлаган маълум эстетик-тарбиявий мақсадни акс эттиради. Чиндан ҳам қаҳрамон саёҳатлари кечган Тошкентнинг эътиборли жойлари тасвири кичкинтойни қанчалик завқлантира олса, унинг қалбида Ватанга муҳаббат туйғусини ҳам шу қадар тўлқинлантира олади ва мазкур туйғунинг мустаҳкамланишига, эътиқодга айланишига мададкорлик қилади. Ёзувчи асар қаҳрамони беш яшар Ҳаётни ана шундай ҳаракатлар қилдириш эвазига воқеликни – турмуш ҳақиқатини кичкинтойлар савиясига муносиб акс эттира олган. Адибнинг замонавий мавзуда яратган иккинчи асари “Азиз қишлоғим” қиссасидир. Бу асар 1967-йилда ёзилган бўлиб, 1969-йилда нашр этилди. Шукур Саъдулла асарда халқимиз ҳаётининг янги бир манзарасини – қишлоқдаги қайноқ турмушни шаҳарлик бола Ҳабибулланинг қишлоққа қилган саёҳати жараёнида кўрсатади. “Азиз қишлоғим”да мавжуд образларнинг барчасида ижобий инсоний фазилатлар мужассам, шунга қарамай, ёзувчи қисса конфликтини инсон ва табиий офат ўртасидаги кураш

негизида қуриб, “Инсон деган сўзнинг мағрур жаранглаши”ни (М.Горький) реал ифодалай олган. 1966-йилда Тошкент зилзиласи фақат тошкентликларнигина эмас, балки бутун мамлакатни, ҳатто миллион-миллион болаларни ҳам безовта қилгани тарихий ҳақиқатдир. Шукур Саъдулла қиссада худди шу мавзуга қўл уриб, шу баҳонада қишлоқ аҳлининг зилзила жафокашларига хайрихоҳлик туйғуларини ифодалашга интилади. Бу ҳол, айниқса, қишлоқликларнинг тошкентлик бола Ҳабибуллага муносабатлари фонида ёрқин гавдалантирилган. Шукур Саъдулла “Качал Полвон ёхуд ёғоч қўғирчоқнинг саргузашти” эртак-қиссасини яратишда ўзбек қўғирчоқ театрининг чодир хаёл ва чодир жамол типидаги икки турида ўйналадиган Качал Полвон саргузаштларига доир халқ комедияларига асосланади. Халқ комедиялари мазмунини ижодий қайта ишлаб, ғоявий-бадиий ниятига мувофиқ қисқартиради, тўлдиради ва янги деталлар, эпизодлар ижод қилиб бойитади. Халқ комедияларининг қўғирчоқ қаҳрамонларини эса асар қаҳрамонларига – бадиий образларига айлантирди. Шу асосда эртак-қиссада фантазия ва реализм ўзаро уйғунлашиб, асарнинг яхлит сюжетини вужудга келтиради. Бунда Шукур Саъдулланинг италиялик адиб К.Коллодининг “Пиноккионинг саргузаштлари” ҳамда рус адиби А.Толстойнинг “Олтин калит ёки Буратинонинг бошдан кечирганлари” асарларидан ижодий таъсирланганлиги ҳам муҳим рол ўйнаган. Асардаги образларнинг қарийб барчаси қўғирчоқ комедиялар қаҳрамонларидан иборат. Адиб тайёр образларни ўз ҳолича ишлатавермайди. Уларга ўз ғоявий-эстетик консепсиясига мувофиқ ижодий ёндашади. Фантастик эртак-қиссада Шукур Саъдулла томонидан ижод қилинган салбий ва ижобий характердаги тўқима образлар ҳам йўқ эмас. Адиб ҳар бир характернинг ўз қиёфасига, характер белгиларига эга бўлишини таъминлаш мақсадида турли бадиий воситаларга мурожаат қилади. Эртак-қиссада элликка яқин образ мавжуд. Мазкур образларни

ғоявий-бадиий эстетик хусусиятлари ва ижтимоий-тарбиявий вазифаларига кўра уч гуруҳга бўлиб ўрганиш мумкин: 1. Халқ типлари. Бу гуруҳга Качал Полвон, Шомамат ота, Ориф жарчи, Бойбува кўса, Бекназар карнайчи, Эрназар маймунчи, Жўра қизиқ, Муллажон, Бичахон, Тўтихон, етим қиз Моҳира, кайвони, аскиячилар, Қўзи чўтир, Рўзи гов, Деҳқон ота, Жалол полвон, роҳатижонфуруш, эгизак акаукалар Алижон ва Валижон, меҳтарбозлар бошлиғи Мирсалим, Қурбонали оталар мансубдирлар. Булар орасида марказий ўринда Качал Полвон образи туради. Качал Полвон индивидуал белгиларга эга умумлашма тип. У шўх, қувноқ, хушчақчақ, содда ва дилкаш. Вазиятни мудом тўғри баҳолай олади. Бу хусусиятлар унинг дўстлари билан олиб борган сиёсий курашида қозонган ғалабасини мантиқий асослашда ўзини кўрсатган. Тўғри, Качал Полвон инқилобчи образи эмас, шунга қарамай Качал Полвон Абдураҳмонбек салтанатига қарши элдошлари – фақир маҳаллаликлар озодлиги, ҳақ-ҳуқуқлари учун астойдил курашган халқ қаҳрамони тимсолидай кичкинтойлар қалбига йўл топиб, уларга халқпарварликдан сабоқ беради. Эртак-қиссада Качал Полвон якка ҳаракат қилмайди. Ҳамма фақир маҳаллаликлар билан кенгашиб, улар билан белгиланган мақсад сари олға интилади. Натижада, доимо ғалаба қозонади. Ёзувчи шу тахлитда жамоатчилик қудрати ва енгилмаслигини ҳаёт ҳақиқатига мувофиқ талқин қилади. Халқ типларига мансуб бошқа барча ижобий образлар эпизодик характердадир. Адиб бу персонажларнинг маълум ғоявий-бадиий қимматига ва ҳар бирининг ўзига хос индивидуал белгиларига эга бўлишини эсда тутишга интилади. 2. Сатирик образлар. Бу гуруҳга ҳоким Абдураҳмонбек, Исо авлиё, Носир бўри, Қора Миршаб, Тўрача-чиноқ, мактабдор домла, халфа, эшонқул, Сарсинбой чавандозлар мансуб. Бу салбий персонажлар ижобий персонажларга нисбатан бирмунча мукаммалроқ ишланган. Булардан ташқари, сатирик образлар қаторига савдогар Абдураҳим, Мирзасалим оқсоқол, жарчи Муллагаранг, айғоқчи талабалар – Умар эчки, Салим тажанг,

Аширбек каби номи бору аслида қиёфасини кўрсатмайдиган персонажлар ҳам бор. Абдураҳмонбек – бош салбий персонаж. Аслида “Саркардалар” деб аталувчи чодирхаёл қўғирчоқ театрида ўйналувчи халқ комедиясида Фарғона вилоятининг золим ҳокими қиёфасида кўринадиган бу персонаж Шукур Саъдулла талқинида афсонавий қўғирчоқлар мамлакати бўлмиш Ширинсойнинг соҳиб салтанати. У – феодал иерархиясининг чўққисида турган ҳамда адолатсиз тизимни бутунича ўзида тажассум этган золим ва телба ҳукмдорнинг тимсоли. Унда феодал ҳукмдорга хос барча хусусиятлар мавжуд. Ёзувчи Абдураҳмонбек персонажини характерлашда ранг-баранг бўёқларга мурожаат этади. Бунда фош этувчи социал юмор, айниқса, катта рол ўйнаган. Натижада, Абдураҳмонбек золимликда тенгсиз шахс ва феодал давлат арбобининг умумлашган типи даражасига кўтарилган. Бошқа салбий персонажларни ишлашда ҳам Шукур Саъдулла Горкийнинг душманни ҳамиша хунук ва нафратангиз этиб кўрсатиш тўғрисидаги маслаҳатларига амал қилиб, улар дунёсини маънавий қашшоқлар ва бадкирдорлар дунёси тарзида кичкинтойлар кўз ўнгида гавдалантирган. Шу йўл билан кичкинтойларда ёмонлик ва хунукликни эзгулик ва гўзалликдан тез ажрата билиш малакасини шакллантиришни кўзлаган. 3. Афсонавий махлуқлар, ҳайвонлар, ҳашаротлар ва қушлар образлар и жумласига аждар, кавсар дев, оқ чавкар от, қуёнлар, чумолилар, кўршапалак, каптарлар, какликлар, беданалар ва қирғовулларни киритиш мумкин. Буларнинг барчаси ҳам асар қаҳрамонлари ҳаётида, хусусан, Качал Полвон фаолиятида муҳим рол ўйнайди. Аждар, кавсар дев каби афсонавий махлуқлар ҳамда илон ёвузлик тимсоли ҳисоблансалар-да, Качал Полвоннинг ижобий фазилатларини бўрттиришда хизмат қиладилар. Ёш китобхон оппоқ қанотларини китоб ўрнида Качал Полвонга тақдим этган капалакларни ҳам, бойлар зўравонлик билан ўзиники қилиб олган камбағаллар буғдойини қайтаришда жонбозлик кўрсатган ва Качал Полвоннинг озодликка чиқишига

катта мадад берган заҳматкаш чумолиларни ҳам, Качал Полвонни жазодан огоҳлантирган ниначини ҳам, олдинги оёқларини кўтариб, бир-бирига уриб қарсак чалган қуёнларни ҳам, хушхон-у раққос беданалар, какликлар, қирғовулларни ҳам сира унутолмайди. Шукур Саъдулла эртак-қиссанинг бадиий жиҳатдан қизиқарли бўлиши, унда халқ комедияларига хос миллий руҳнинг барқ уриб туриши учун ўзбек халқ ижодиёти, ҳатто болалар фольклори намуналарига кенг мурожаат қилади, хушчақчақ аскиялардан, юморни ва ўйчанликни кучайтирадиган топишмоқлардан, тез айтишлар, санамалар, доно мақоллари ва маталларидан унумли ва ўринли фойдаланади. Бу асарларда яхшилик билан ёмонлик, тадбиркорлик ва такаббурлик, меҳр ва ғазаб, сабр билан тоқатсизлик ўрталаридаги шафқатсиз кураш ифодаланиб, пировард-натижада яхшилик, тадбиркорлик, меҳр ва сабрнинг тантанаси кўрсатилади. Болаларга шу тушунчалар моҳияти сингдирилади. Бинобарин, бу асарлар болаларда юксак инсоний фазилатларни тарбиялашда ва уларнинг завқини, қизиқишларини оширишда аҳамиятлидир. Шукур Саъдулла фольклор материалларидан ижодий фойдаланиб, бир неча драматик асарлар ҳам ёзди. Унинг “Ёрилтош” мусиқали эртак-драмаси (1937) ва опера либреттоси (1967), “Чол билан бўри” кичик шеърий пьесаси (1967), “Зубайда” (1969) эртак-драмаси ўзбек болалар драматургиясининг юксалишида ҳисса қўша олди. “Ёрилтош”– Шукур Саъдулланинг драматургияга дадил қўл уриши туфайли битилган ва асосан, ўсмирларга мўлжалланган мусиқали эртакдрамадир. Асар биргина “Ёрилтош” эртаги сюжетини стилизация қилиш асосидагина эмас, балки шу эртакда тасвирланган ўгайлик мотивларига ҳамоҳанг бўлган бошқа бир қанча халқ эртакларидан ижодий илҳомланиш ва таъсирланиш негизида ёзилган. Драматург уни уч марта қайта ишлаб, ўзбек болалар драматургиясининг ёрқин намунасига айлантира олди. “Ёрилтош” эртак драмаси катта-ю кичикни бирдек қизиқтиради. У фольклордаги шу номли эртак асосида ёзилган. Шукур Саъдулла халқ

эртагини бадиий жиҳатдан тўлиқ қайта ишлаган. Бу аввало, эртак-драма композициясида кўринади. Халқ эртаги сюжети асосан, насрий қисмдан иборат. Фақат Гулноранинг тошга, Оймоманинг опасига ёлвориб айтган сўзлари шеърий ифодаланган. Эртак-драма эса кўпроқ шеърлар асосида тузилган. У тўрт парда, олти кўринишли бўлиб, ҳам насрий, ҳам назмдан ташкил топган. Хусусан, қаҳрамонларнинг ички кечинмалари, орзу ҳаваслари, туйғулари шеър орқали берилади. Саҳна Гулноранинг боғ этагида, бошида гулчамбар, ашула айтиб юрган кўриниши билан бошланади: Эркин-эркин юрсам мен, Даври-даврон сурсам мен, Бахтли кунлар кўрсам мен, Қанди-наввот сўрсам мен. Бўлса чамбар бошимда, Худди гулдек ёшимда, Булбул бўлса қошимда, Шакар бўлса ошимда... Шукур Саъдулла бу асарни мусиқий эртак-драмага мослаб ёзгани сабабли, унда шунга ўхшаш шеърий матнлар талайгина. Ўгай она ва Гулнора ўртасидаги зиддиятлар барча ўгайлик мотивидаги эртакларга ўхшаб кетади: албатта, шўрлик қизга жабр-ситам қилинади, уйнинг барча юмуши унинг бўйнида, тағин икки гапнинг бирида ҳақоратли сўзлар билан хўрланади. Гулнора ҳам ана шу зулмлар дастидан дод дейишга андишаси қўймай, куйлашга, юрагини ёзишга ҳаракат қилади. Ўгай она Гулнорани қанча хўрлагани, ёмон кўргани сари ундан қутулгиси ҳам йўқ. Гулнора ўгай она зулмидан қутулмоқчи бўлганда, ўгай она унга: “Қутуласан-а, қутуласан. Осмонга чиқсанг оёғингдан тортаман, ерга кирсанг қулоғингдан. Ҳали чучварани хом санаб юрибсан... Бўл тезроқ, бор, ўтин келтир, тўнгак ёр, чой қайнат, ҳовлини шипир, айвонни тузат, кўрпача ёз қора ер...", – дейди. Ўгай онанинг туб мақсади кейин фош бўлади. Унинг Сўлоқмон арзандасига Гулнорани олиб бериш учун тўй бошланган эди. Гулноранинг дугоналари, йигит-қизлар дастлаб қўшиқ айтишиб, ўйин тушганда ҳам Гулнора нима гаплигини тушунмайди.

Шукур Саъдулла асарда қизлар ашуласи, ўйини, Гулнора ва қизларнинг лапар айтишувини ижодий маҳорат билан ифодалайди. Негаки, халқ эртаги сюжетида бундай лапарлар йўқ. Бу ёр-ёр ва лапарларнинг аксарияти тўйларда, қиз йиғинларида айтиладиган матнлардир. Масалан, Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, мис панжара, Ҳар жафога кўнади қиз бечора. Ёки, Узун-узун арғамчи ҳалинчакка, Дока кўйлак ярашади келинчакка. Дока кўйлак этагига тут қоқайлик, Йигитларнинг юрагига ўт ёқайлик. Шунингдек, Гулнора билан қизлар ўртасидаги айтишувларнинг баъзилари шоир ижоди эканлиги яққол кўринади. Масалан, қизлар билан қўшилиб ўйнаб-кулаётган Гулнора олдига келтирилган келин сарполарини кўриб, ҳайратланади. Ўз шубҳаларини ўртоқларидан сўраганда, улар бундай жавоб қиладилар: Айтсак хафа бўлмайсан, гўзал Гулнора, Бу балога, азизим, топ ўзинг чора. Бу ўлтириш, бу кулгу, бу ўйин ялла, Чинни айтсак бошланган тўйинг, Гулнора. Ёки, бу сўзлар чинлигига энди ишонмасликка иложи қолмаган Гулнора шундай бўзлайди: Ўгай акам.. Вой шўрим, кошкийди ўлсам, Ғунчалигимда тезроқ, очилмай сўлсам... Юрагим пора-пора бўлди... Уф... Эвоҳ... На қилай... қайга бордим... шўрим қурди... оҳ... Кўринадики, Шукур Саъдулла “Ёрилтош” эртак-драмасини анчайин ижодий қайта ишлаган. Кейинги саҳналарда ҳам Гулноранинг тоғ-тошлар орасидан ўгай онаси ва ўгай акаси таъқибидан қочиб, куйлаган ғазаллари гоҳ мумтоз адабиётга хос вазнда, гоҳ фольклорий оҳангда ифодаланган. Айтайлик, “Зулм ила тушди бошимга кўп жафо, эй дўстларим, Айрилиққа

йўлни солдим, заъфарондир юзларим”,– деб бошланувчи ғазал аруз вазнида янграса, Эй харсанг тош-харсанг тош-а, Хўрланганман, кўзда ёш-а. Ёрилгин тош, ёрил тош-а, Мен сенга йўлдош, йўлдош-а, мисралари халқ оҳангларига ҳамоҳанг. Эртак драма сюжети халқ эртагидан деярли тафовут қилмаса-да, шунга ўхшаш саҳна кўринишлари, Гулноранинг кечинмалари билан боғлиқ айтим-олқишлар ёхуд ўгай она қарғишлари шоирнинг ижодий маҳсули эканлиги кўриниб туради. Шукур Саъдулла эртак-драма сюжетида ҳам айрим ўзига хос образ ва деталлар киритади, албатта. Масалан, Гулнорага тош уни беркитишини онасидан ёдгор қолган маржон тош айтади ва унинг йўлини ёритиб боради. Эртак-драманинг охиригача ана шу маржонлар опа-сингилларга ҳомийлик қилади. Оймомага опаси алла айтиши ҳам шоир ижодий тўқимаси, дейиш мумкин. Гулнора ва Оймома саҳрода ухлаб қолгач, Аждарнинг пайдо бўлиши, бу уларнинг ўгай акаси эканлиги, улар олишиб, охири аждар кечирим сўраб, онасининг кирдикорларини хабар бериб кетиши ҳам эртак-драмага жон бағишлайдики, бу ҳам халқ эртагида кузатилмайди. Бундан шу нарса аён бўладики, ўгай она ва унинг ўғли сеҳр-жоду билан иш қилади. Улар эртаклардаги демонологик образларга ўхшаб, турли қиёфаларга кира оладилар. Ўгай она Гулнорани хотин қилиб олган шоҳ уйига Парихон қиёфасига кириб боришида ҳам бу далилни кўриш мумкин. Умуман, эртак-драмада шеърий йўл билан ёзилган қисмлар кўпроқ. Шунга қарамай, шоир болаларбоп ифода усули билан энг долзарб мавзуларни тилга олган. Шоирнинг “Пьесалар” китобида бу эртакдраманинг ёзилган йили 1937-1938-йиллар деб кўрсатилган. Шунинг ўзиёқ “Ёрилтош”нинг рамзий маъно касб этишини англатади. Чунки, бу йиллар миллатимиз тарихида энг қирғинбарот, ялпи қатағон даври сифатида аччиқ хотира бўлиб қолган. Эътибор берилса, эртак-драмада асосан озодлик,

эркинлик ҳақида кўп куйланади. Яна Гулноранинг тилидан тоғу тошларга нидо қилинади. Ўгай она ва аканинг ёвуз қиёфаларга кириб опа-сингилларга кун бермай, ёвузлик қилиши ўша йиллар фожеаларини эсга солади. Бекойим билан Парихоннинг тил бириктириб, Гулнорага қасд қилишлари замирида ҳам ёвузлик ётади. Буларнинг барчаси, аввало, Шукур Саъдулланинг халқ оғзаки ижодининг бой меросидан унумли фойдалана олгани натижаси бўлса, иккинчидан, шоир истеъдоди намунасидир. Зотан, у халқ ижодига хос мотивларни ҳам эртак-драмада ўринли ифодалай олган. Хуллас, Шукур Саъдулла ҳам шоир, ҳам ёзувчи, ҳам драматург, ҳам таржимон, ҳам фолклоршунос сифатида болаларга қирқдан ортиқ китоб ҳадя этган.

Адабиётлар: 1. Ўзбек болалар адабиёти ва адабий жараён. – Т.: Фан, 1989. 2. Ўзбек болалар адабиёти антологияси. Икки жилдлик. 1-2-жилд. – Т.: Ўқитувчи, 2006. 3. Ўзбек болалар адабиёти. Мақолалар. – Т.: Ёш гвардия, 1969. 4. Муҳаммадий Қ. Табиат алифбеси. 1-китоб. – Т.: Ёш гвардия, 1974; яна: Боғларда болалар. 2-китоб. – Т., 1976. 5. Муҳаммадий Қ. Чўпон бобо қўшиғи. 4-китоб. – Т., 1975; яна: Одам-олам қўшиғи. 5-китоб. – Т., 1981. 6. Қобилов Н. Кичкинтойларнинг катта шоири. – Т.: Ёш гвардия, 1973; яна: Элбек. – Т., ҒАСН, 1988. 7. Қосимов Б. Миллий уйғониш. – Т.: Маънавият, 2005; яна: Уйғонган миллат маърифати. – Т., Маънавият, 2011. 8. Қодирий А. Кичик насрий асарлар. – Т.,1989. 9. Шермуҳамедов П., Турсунов Ж., Сафаров О., Эгамов Х. Ўзбек болалар адабиёти. Дарслик-хрестоматия. – Т.: Ўқитувчи, 1976. 10. Назаров Б. Ғафур Ғулом олами. – Т.: Фан, 2004. 11. Сафаров О. Замонлар тонгининг чароқларисиз. – Бухоро, 2003.

O'xshashlar

Болалар адабиёти ривожланиш сари

Болалар адабиёти юксалишда

Рус болалар адабиёти

Истиқлол даври болалар адабиёти

Чет эл болалар адабиёти