Болалар адабиёти юксалишда - Adabiyot - Referatlar

Болалар адабиёти юксалишда

Yuklangan vaqt:

03.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1277 KB

Ko'chirib olish

Болалар адабиёти юксалишда Режа: 1. Худойберди Тўхтабоев – болаларнинг саргузаши ва романнавис адиби. 2. Миразиз Аъзам шеъриятининг фалсафий-бадиий ўзига хослиги. 3. Сафар Барноев – болалар шоири ва носири. 4. Турсунбой Адашбоев шеъриятида болалик ва табиат муносабати ифодаси. 5. Анвар Обиджон – болалар шоири, адиби ва драматурги

Худойберди Тўхтабоев – болаларнинг саргузашт ва романнавис адиби (1932-йилда туғилган) Худойберди Тўхтабоев – катта-ю кичик болаларнинг севимли адиби. У ҳозирги ўзбек болалар адабиётида саргузашт ва фантастика жанрларининг ривожланишига катта ҳисса қўшиб келаётган адиб сифатида китобхонга маълум ва машҳурдир. Худойберди Тўхтабоев 1932-йилнинг 17-декабрида Фарғона вилоятининг Ўзбекистон туманига қарашли Каттатагоб қишлоғида деҳқон оиласида дунёга келди. Бошқа болалар қатори Худойберди ҳам пода боқди, ер чопди, пахта терди, хуллас, қишлоқда бўладиган ҳамма меҳнатларда баҳоли қудрат иштирок этди, ҳаёт нимадан иборат эканлигини ёшлигиданоқ била бошлади. Бўлажак адиб иккинчи жаҳон уруши йилларида ўқишни йиғиштириб, далада кетмон чопди, ҳисобчилик қилди, машаққатли меҳнат билан суяги қотди. Қўқон педагогика билим юртини тамомлаган Х.Тўхтабоев она қишлоғида муаллимлик қилар экан, унда илмга чексиз иштиёқ уйғонади. Шунинг учун ҳам у Тошкент давлат университетига ўқишга кирди. Бу ерда Алишер Навоий, Бобур, Ғ.Ғулом, Ойбек, Ҳ.Олимжон, А.Қаҳҳор асарларини севиб ўқиди, ўрганди. Университетни тугатиб, Боғдод туманида ўқитувчилик қилди. Илмий бўлим мудири, директорлик лавозимларида ишлаб, ёшларни илм-фан нурларидан баҳраманд этиш ишларида фаолият кўрсатди. Шеърий машқлари вақтли матбуот саҳифаларида эълон қилина бошлади. Бу эса бўлажак адибни марказга – Тошкентга ижодий иш билан жиддий шуғулланишга чорлар эди. Шундай ҳам бўлди. У 1958-йилда Тошкентга кўчиб келди. “Тошкент ҳақиқати” газетасига ишга кирди. Х.Тўхтабоев болаликдан тўғри сўз, ҳалол, пок ва меҳнатсевар бўлиб ўсганлиги учун, газетада ишлар экан, баъзи нопок одамларни кўриб, уларнинг қилмишларини ҳазм қила олмади. Бундай кишиларнинг сирасрорларини фош этишга, эл-юрт ўртасида мунофиқларнинг ярамас томонларини очиб ташлашга қарор қилди. Бу борада унга фельетон жанри қўл келди. 1962-йилда республикамизнинг отахон

газетаси – “Ўзбекистон овози”га фелетончи бўлиб ишга ўтди. Бу ерда 300 дан зиёд фельетон ёзди. Х.Тўхтабоев болалар учун ҳам ҳикоялар ярата бошлади. Унинг “Биринчи дарахтим”, “Қочоқлар”, “Қизғанчиқ”, “Дадажон, ёзманг”, “Келвордим, дада”, “Вали билан Салим”, “Шошқалоқ”, “Яхши-яхши” сингари ўнлаб ҳикоялари ёш китобхонларда катта қизиқиш уйғотди. Х.Тўхтабоев узоқ йиллар фельетончи бўлиб ишлаб, кишиларнинг юрак дардини, ҳасратини қунт билан ўрганди. Бундай шикоятларга сабаб бўлаётган шахсларнинг хатти-ҳаракатларини муфассал билиб олишга интилди. Даврдан орқада қолган, сарқит деб аталган иллатлар ботқоғига ботган, молу дунёга ҳирс қўйган шахслар ҳақида бир талай фельетонлар ёзди. “Сариқ девни миниб”, “Сариқ девнинг ўлими” номли асарлари ана шу далилларни умумлаштириш асосида юзага келди, десак тўғри бўлади. Х.Тўхтабоевнинг биринчи юмористик-саргузашт қиссаси болалар ҳаётидан олинган “Сеҳрли қалпоқча”дир. У тез орада ўқувчилар ҳурматига сазовор бўлди. Зеро, асарда ёзувчининг юморга мойиллиги, оддий вазиятлардан ҳам кулги чиқара олиш истеъдоди ёрқин сезилади. Адиб “Сариқ девни миниб” асарини қизиқарли сюжет асосига қуради; асар ҳикоячиси – баёнчиси қилиб ундаги барча воқеалар иштирокчиси, гувоҳи бўлмиш Ҳошимжонни қўяди, тилга олинадиган воқеалар унинг номидан ҳикоя қилинади. Ёзувчи Ҳошимжон ҳикояси орқали унинг ҳаёт йўли саргузаштларини, ўзига хос характери ва психологиясини атрофлича очиб беради. Шунингдек, Ҳошимжон характерида Хўжа Насриддиннинг ва халқ эртакларидаги “тегирмонга тушса бутун чиқадиган” зукко болаларнинг фазилатлари яққол мужассамлашганлигини кўрамиз. “Сариқ девни миниб”да ўқиш, илм чўққиларини эгаллаш учун ва инсоннинг ўз орзуси, эзгу ниятига эришиш учун барча имкониятларни яратиб берган замонада яшашига қарамай, дангасалик, ялқовлик қилган, ҳаётда енгил-елпи яшашга йўл ахтарган ва адашган болалар – Ҳошимжонлар кулги остига олинади: Ҳошимжон деҳқон оиласидан чиққан, шўхлиги оламни бузадиган бир бола.

У ҳаётдаги кўп нарсага меҳнатсиз, қийинчиликларсиз осон йўл билан эришгиси келади. Меҳнатсиз ва илмсиз ҳам киши истаган нарсага эриша олиши, катта обрў орттириши мумкин, деб ўйлайди. Ўз фикрида қатъий турган Ҳошимжон муддаосини амалга ошириш учун бувиси айтиб берган эртакдаги сеҳрли қалпоқчани излашга тушади, узоқ изланишлардан кейин истаган ишини ҳеч қандай машаққатсиз бажаришга ёрдам берадиган сеҳрли қалпоқчани ташландиқ молхонадан топиб олади. энди у ўзини орзуларига батамом эришадигандай ҳис этади, “Ортиқча” фанларни дарс жадвалидан чиқаришни рад этган директор, ҳар хил вазифалар бериб “миясини қотирадиган” ўқитувчиларига ўқимасдан ҳам ҳар қандай касб эгаси, машҳур одам бўла олиш, кўкрак тўла нишонлар билан шон-шуҳратлар, катта обрўга эга бўлиш мумкинлигини кўрсатиб қўймоқчи бўлади ва шу мақсадда сеҳрли қалпоқча билан сафарга чиқади. Шундай қилиб, унинг саргузаштлари бошланади. Минг афсуски, сеҳрли қалпоқча бу борада Ҳошимжонга кўмак беролмайди. Сеҳрли қалпоқча муҳайё этган имкониятлар ҳар сафар кутилмаган кўнгилсиз оқибатларга олиб келаверади. Ҳошимжоннинг бахти энди кулай деб турганида ишнинг пачаваси чиқиб қолаверади. У давлат хўжалигида агроном бўлиб ҳам, “шоирлик қилиб” ҳам, қурилишда муҳандислик қилиб ҳам, қўғирчоқ театрида артистлик қилиб ҳам кўради, машҳур саёҳатчи сифатида бутун дунёни кезмоқчи ҳам бўлади. Лекин ҳамма ерда илмининг, тажрибасининг йўқлиги ишнинг пачавасини чиқараверади. Ҳошимжон қаерга бормасин, қандай иш қилмасин, пировардида шарманда-ю шармисор бўлади. Унинг агрономлик ва муҳандислик “фаолияти” жиноятга олиб келади, қамалишига сал қолади, шоир бўламан деб расво бўлади, “улуғ артист” театрдан қувилади. Қиссада Ҳошимжон ўз саёҳати давомида қанчадан-қанча ажойиботларнинг гувоҳи бўлиб, қизиқ, кулгили саргузаштларни бошидан кечиради. У ўқимай, меҳнат қилмай, ўз устида ишламай жуда кўп нарсаларга эришмоқчи бўлади, лекин ҳеч нарсага эриша олмайди. Чунки унга илмсизлиги панд беради. Ёзувчи Ҳошимжон образини бутун қирралари билан очишга уринган. Болаларга хос ўйинқароқлик ҳам,

соддалик-у беғуборлик ҳам, ғурурлилик, тўғри сўзлик, шумлик бир оз мақтанчоқлик, ҳатто ўрнида ёлғонни ҳам дўндириб юборадиган, ўзини бошқалардан ажратиб кўрсатишга интилиш одатлари, болаларга тақлидчилик, довюрак, эпчил ва руҳий тетиклик, хафачилик ва тушкунликдан йироқлик ҳам Ҳошимжон характерига хос хусусиятдир. Х. Тўхтабоевнинг “Сариқ девнинг ўлими” саргузашт романи асосида ҳам Ҳошимжон саргузаштлари ётади. Бу романда ҳам сеҳрли қалпоқча яна мададга келади, ажойиб-ғаройиб кароматлар кўрсатади. У Ҳошимжонга жиддий масалаларда – ўғри, муттаҳам, текинхўрларни фош этишда ёрдам беради. Эндиликда Ҳошимжон айнан аввалги ўйинқароқ Ҳошимжон эмас, балки тўққиз йиллик мактабни битириб, улғайиб, бирмунча қуюлиб, эси кириб, оқ-қорани таниб қолган йигитча. энди у ўз ҳаёти, тақдири, жамиятга фойда етказадиган одам бўлиб етиши ҳақида жиддий ўйлайди, бирор касб эгаллаш ҳақида бош қотиради. Бошида сартарош бўлади. “Биласизку, бир ишга аҳд қилсам, уни охирига етказмагунча қўймайдиган одатим бор. Жонимни қийнаб бўлса ҳам мақсадимга эришаман”, деб шу касб орқали одамларга хизмат қилишга бел боғлайди. Кейин милиция мактабига кириб ўқиб, уни битиргандан сўнг милиционерликка ишга ўтади. Китобдаги барча воқеаҳодисалар, саргузаштлар Ҳошимжоннинг ана шу милиционерлик нуқтасидан бошланади, барча гап-сўзлар қаҳрамоннинг шу касб-кори билан боғлиқ ҳолда давом этади. Романда яхшилик, эзгулик рамзи сифатида милиция полковниги Салимжон, унинг мададкори Ҳошимжон, ёмонлик, эскилик рамзи тарзида Одил баттол гавдаланади. Улар ўртасида тинимсиз шиддатли кураш кетади. Одил ниҳоятда маккор, у Салимжон бошига жуда кўп оғир савдолар солган, уйига ўт қўйган, унинг якка-ю ёлғиз фарзандининг қўлига тўппонча тутқазган, жиноятга етаклаган. Асар пировардида бутун умри давомида халққа, яхши одамларга зарар етказиш билан шуғулланган Одил баттол ва унинг ҳамтовоқлари қонуний мағлубиятга учрайди, ҳақиқат, адолат, эзгулик ғолиб чиқади. Х.Тўхтабоев ўз романида юлғичларга, қаллобларга қарши

курашда бутун халқ бир кишидай бўлиб бирлашса, бу ишни бутунлай ўз қўлига олса, Одил баттолларга қирон келади, улардан ном-нишон ҳам қолмайди, деган фикрни ўртага ташлайди. “Қасоскорнинг олтин боши” романи марказида эса бош қаҳрамон – тарихий шахс, халқ қасоскори Намоз тақдири ётади. Аммо бу асар тарихийбиографик роман эмас, шунинг учун ҳам муаллиф Намознинг ҳаётини батафсил ёритиб беришни мақсад қилиб олган эмас. Шундай бўлса- да, адиб ўрни-ўрни билан унинг ҳаётига доир маълумотлар бериб борган. Намоз фақат жисмонан эмас, ақлан ҳам етук. У ҳақиқат учун қасоскор, қўрқмас, тадбиркор, очиқ кўнгилли қаҳрамон сифатида гавдалантирилган. У атрофига ўзи каби довюрак йигитларни тўплаб, зулмкорларга қарши курашга ундайди. Ҳалоллиги, мардлиги, адолатлилиги, етимпарварлиги учун халқ Намозни яхши кўради ва уни Гўрўғлига қиёс қилади. “Гўрўғлибек Намозбой қиёфасида пайдо бўлган эмиш. Афсун ўқиса, кўздан ғойиб бўлиб қолармиш, ундан ўқ ўтмас эмиш, қилич чопмас эмиш...” Намознинг мардлиги, жасорати халқ қалбида мангу яшаб келаётганлиги “Қасоскорнинг олтин боши”да яхши чизиб берилган. Х.Тўхтабоевнинг “Сир очилди”, “Ака-ука Омонбой билан Давронбойнинг қишлоққа газ олиб келганлари ҳақида қисса”, “Беш болали йигитча”, “Ширин қовунлар мамлакатида ёки сеҳргарлар жанги”, “Мунгли кўзлар”, “Жаннати одамлар” каби йирик асарларининг вужудга келиши ўзбек болалар адабиётининг ютуғи ҳисобланади. У болалар учун янада ўқимишли асарлар яратиш мақсадида тинимсиз изланмоқда. Ўзбекистон халқ ёзувчиси, болаларнинг севимли адиби Х.Тўхтабоевнинг асарлари нафақат республикамизда, балки чет элларда ҳам маълум ва машҳурдир. “Сариқ девни миниб” асаримнинг жаҳон тилларига таржима қилинишига сабаб – 1971-йили Италиянинг Рим шаҳрида бўлиб ўтган жаҳон болалар ёзувчиларининг кенгашида Ж.Родарининг шу асар ҳақида айтган илиқ гапларидир. Хўш, адибнинг номини машҳур қилган бу асарнинг сири нимада?

Нима учун роман айнан шундай номланган? Шу ўринда, аввало, “Сариқ дев” иборасининг мажозий маъносини ифодалаш жоиз. Нима учун айнан “сариқ”, қора ёки оқ эмас? Маълумки, сариқ – нафс, олов маъноларини билдиради. Халқимизда нафсини тия олмаган, нафсининг қулига айланган, яъни нафс бандалари “Нафси оловлар” деб ҳам аталади. Дарҳақиқат, кимки нафсини тия олмас экан, бир кунмас бир кун, нафс оловида куйиб кул бўлади. Олов эса, табиийки, сариқ рангдадир. Ибора таркибидаги “дев” афсонавий ёвузлик тимсоли саналади. Эртакларда баён қилинишича, ёвуз дев комига тушган ҳар қандай жонзот ҳеч қачон тирик қолмаган. Асар қаҳрамони Ҳошимжон ҳам ўз нафсига анчагина эрк беради: Нафс девига миниб йўлга тушади. Ундаги воқеалар бош қаҳрамон Ҳошимжон тили билан содда, аниқ, қолаверса, болаларча ўйфикрлар орқали ҳикоя қилинади. Ҳошимжоннинг гап-сўзлари ва хаттиҳаракатида болаларча тафаккур тарзининг сақланиши асар сюжети ютуғини таъминлашга хизмат қилган. Роман кенг китобхонлар оммасига манзурлигининг бош сабабларидан яна бири “сеҳрли қалпоқча”нинг иштирокидир. Ҳошимжон айнан сеҳрли қалпоқча воситасида бир-биридан ажойиб ва ғаройиб саргузаштларни бошдан кечиради. Х.Тўхтабоев қаҳрамонларининг ҳар бири ўзига хос қиёфа ва гапириш тарзига эга бўлса-да, уларни адиб асарларидан асарларига сайқал топиб келган қувноқ ва ҳаётбахш юмор бирлаштириб турганини илғаш қийин эмас. “Ростини айтсам, – дейди Ҳошимжон, – ўзим ҳам унчалик ёмон бола эмасман. Ақлу ҳушим жойида, одобим ҳам чакки эмас, олтинчи синфнинг интизомли ўқувчилариданман. Бир хил, ҳалиги шўх болаларга ўхшаб, кун бўйи кўча чангитиб юрмайман. Яшириб нима қиламан, къоча чангитиб юргандан кўра командага бўлиниб олиб, тўп тепган ёки холироқ жойга, масалан, ойинг ҳарчанд чақирса ҳам овози етмайдиган жойга бориб олиб, чиллак ўйнаган минг марта яхши”.

“Худойберди Тўхтабоев ижод қила бошлаганидан бери, – деб ёзади А.Расулов, – замон, тузум, мафкура, адабий-эстетик қараш ўзгарди. Лекин ёзувчи салкам эллик йиллик ижоди давомида қандай роман, қисса ёзган бўлса, уларга бўлган қизиқиш сусаймади. Чунки ёзувчи ҳамиша тирик инсонни, ўз “мен”и, йўл-йўсинига эга одамни тасвирлаган эди”. Дарҳақиқат, олим тўғри таъкидлаганидек, Х.Тўхтабоев “Сариқ девни миниб”, “Ширин қовунлар мамлакати”, “Мунгли кўзлар” асарлари орқали ХХ асрнинг 2ярмидаги ижтимоий-маънавий-руҳий ҳаётининг бадиий тарихини ишонарли очиб берган. Зафарнинг (“Мунгли кўзлар”) ота-онаси пул, олтин йиғади. Улар бойиганлари сайин ўзларини бошқара олмай қоладилар. Топилган пуллар оилага кулфат, бахтсизлик, фожеа олиб келади. Ёқутхон, Саидларнинг пул-бойликлари дўст-душманни таниб олишда ўзига хос восита вазифасини ўтаган. Оила бошига тушган ташвишлар фарзандлар руҳиятига кескин зарба беради. Катта ўғли ногирон Акбаржон данғиллама ҳовлига қўшиб ўзига ўт қўйиб юборади, Зуфар автоҳалокатга учрайди, Зафар ота- онасининг садоқатсиз дўстларидан ўч олиш мақсадида жиноят йўлига киради, Нигора эса қаттиқ изтиробдан тери касалига чалинади. Умуман, асарни кўзда ёш билан ўқиган китобхон мол-дунёни ҳар нарсадан устун билган ва охир-оқибатда гулдек фарзандларнинг аччиқ қисматига сабаб бўлган ота-оналарга ачиниши, шубҳасиз. “Худойберди Тўхтабоев ижодида Зафарлар янги, аввал кўзга ташланмаган қаҳрамонлар”, – деб ёзади А.Расулов. Олим ёзувчининг бошқа асарларидаги Ориф (“Беш болали йигитча”), Ҳошим (“Сариқ девни миниб”), Акром (“Ширин қовунлар мамлакати”) каби қаҳрамонлар билан Зафар, Зуфарларни таққослаб, “Мунгли кўзлар” романи қаҳрамонлари катта шаҳарда, данғиллама кошонада яшашлари, улар бой ота-онанинг фарзандлари эканини таъкидлайди. Чиндан ҳам тўғри таъкидланганидек, ёзувчи бир кошона таназзулини очиб беради: “отнинг ўлими – итнинг байрами” дегандек, Ёқутхон кўзининг ёғини еган казо-казо улфатлари рўйрост тубанлик, таловчилик, муттаҳамлик қила бошлайдилар. Қўмондон

хола “Волга”ни илиб кетади, Қози хола тилла тақинчоқларни ўмаради; улар олган нарсаларидан тонадилар. Ёхутхонни айблаб, Зафарни жиннига чиқариб қўядилар… Бир оиланинг таг-томири билан емирилиши сабаблари асар концепсиясини белгилайди. “Мунгли кўзлар” асари қаҳрамонларига, чунончи, Ёқутхон, Саид Каримов, Қози хола, Қўмондон хола, Шаҳодат амма сингариларда инсоф, диёнат, қаноат етишмаслиги ҳақиқат. Шўро ҳукумати илк қадамиданоқ халқларнинг эътиқодига, қадриятларига қарши муросасиз кураш бошлаган. Натижада минглаб оилалар эътиқодидан, маънавиятдан, комилликдан маҳрум яшаганлари ҳам аччиқ ҳақиқатдир. Зотан, Ёқутхон ва Саид оиласини қаноатсизлик, гуноҳдан қўрқмаслик емиргани рост. Зафару Зуфарлар сиртдан томоша қилгудай башинг, келишган бўз болалар эдилар. Аммо уларнинг қалби, маънавияти ўта қашшоқ эди. Х.Тўхтабоевда ёзувчиликка иштиёқ уйғотган, қобилиятининг шаклланишида муҳим рол ўйнаган, асарларига қайтарилмас ранг ва жило берган нарса ҳаёт, вақтли матбуот, редакциялардаги қайноқ ижодий муҳит ва қунт, чидам билан ўқиш, ўрганиш, ўз устида ишлаш бўлганига шубҳа йўқ.

Миразиз Аъзам шеъриятининг фалсафий-бадиий ўзига хослиги (1936-йилда туғилган) Миразиз Аъзам ўзбек болалар адабиётининг тараққиётига баракали ҳисса қўшган шоирлардан биридир. У ҳам болалар, ҳам катталар шоири, айни чоғда публицист, етук таржимон ҳамдир. Шоир 1936-йили Тошкент шаҳрида таваллуд топган. Мактабда ўқиб юрган кезларидаёқ шеъриятга қизиққан. Шеърий машқларини таниқли болалар шоири Қуддус Муҳаммадий ва кейинчалик Қудрат Ҳикмат бошчилик қилган адабий тўгаракда синовдан ўтказар, ижодий изланиш, ўқиш ва ўрганишни қизғин давом эттирар эди. Адабиёт ва шеъриятга бўлган чанқоқлик уни Тошкент давлат университетига етаклади. Адабий машқлари болалар ва ўқувчилар газеталарида, “Гулхан”, “Ғунча” журналларида босила бошлади. Университетни муваффақиятли тугатгач, Тошкент телестудиясида, “Ғунча” болалар журналида, сўнгра, “Ёш гвардия”, Ғафур Ғулом нашриётларида муҳаррир бўлиб ишлаган. Кўп йиллар Ўзбекистон Ёзувчилари уюшмасида маслаҳатчи, бошқарув котиби вазифасини бажарган. Миразиз Аъзам ижоди талабалик йилларида янада кучайди. Унинг биринчи шеъри 1960-йилда “Ғалати туш” номи билан чоп этилган, биринчи шеърий тўплами эса “Металлург” номи билан нашр қилинган (1964). Шундан сўнг шоирнинг болалар учун “Ақлли болалар” достони (1969), “Сенга нима бўлди” (1970), “Ер айланади” (1973), “Ерга довруқ соламиз” тўпламлари (1970), “Бир чўнтак ёнғоқ” сайланмаси (1990) эълон қилинган. Уларда шоир болаларнинг қалби ва туйғулари тасвири орқали оламни, одамни билишга, яхшилик билан ёмонликни фарқлашга, ҳалол ва покиза меҳнатни улуғлашга интилади.

Миразиз Аъзам дунё болалар адабиёти вакилларидан юзга яқин муаллиф асарлари, чунончи, Корней Чуковский, Эдвард, Лир, Уолтер Де ла Мер, Жанни Родари, Жак Превер, Жеймс Крюс, Юлиан Тувим, Искандар алҲурий, Тавфиқ Фикрат, Али Оқбош, Мустафо Руҳий Ширин, Мустафо Раҳмондўст, Дзюн Таками ва бошқаларнинг асарларини таржима қилган. У “Дунё болалар адабиёти” деган антология муаллифидир. Миразиз Аъзам ижодида болалар учун ёзган асарлари салмоқли ўрин тутади. Жумладан, унинг “Ақлли болалар” (1969), “Сенга нима бўлди” (1970), “Ғалати туш” (1972), “Ер айланади” (1973), “Ерга довруқ соламиз” (1976), “Бир чўнтак ёнғоқ” (1990), “Қирқ болага қирқ савол” (2000) каби қатор шеърий тўпламлари, 2003-йилда “Энг ёруғ юлдузлар” номли мактаб саҳнасига мўлжалланган пьесалар, тарихий ҳикоячалар, мақолалар тўплами нашр этилди. 2005-йилда унинг болаларга ёзган асарлари “Сайланма” ҳолида нашр этилди. Миразиз Аъзам шеърий асарларининг образлар олами ранг-барангдир. Уларда икки ойлик чақалоқ образидан бошлаб, турмушнинг аччиқ-чучугини тотган, кекса бобо-бувилар образигача тасвир этилганлигини кузатиш мумкин. Айтиш керакки, шоирнинг болаларбоп шеърларида бола образи етакчи ўрин тутади. Унинг “Кўзлари хаёлга томган ҳой бола” шеърида бола образи асосий ўрин эгаллаган. Шоир бу шеърида нимадандир руҳий азоб чекаётган, қалбидаги ҳасратини баён этолмай, чексиз хаёлотга берилган бола тимсолини гавдалантиради. Шунинг оқибатида боланинг кундан-кунга заифлашиб, озиб- тўзиб бораётганидан хавотирга тушади ва унга далда беришга шошилади. Миразиз Аъзамнинг “Йўтал бола” деб номланган шеъри ҳам бор. Бу шеърида шоирнинг яна юқоридаги каби болага ҳамдардлик кўрсатишга уринишини ҳис этиш мумкин. Чунки бу бола авжи ўйнаб-кулиб, ўқиб, яйраб юрадиган ёшида катталар томонидан бажариладиган қийин иш – пахта йиғим-теримига жалб этилган…

Миразиз Аъзамнинг бола образи акс этган шеърларини уларнинг номланишидан ҳам билиб олса бўлади. Жумладан, шоирнинг “Болалар кўчаларда”, “Тоғлик болаларга”, “Отасиз болалар”, “Болалигимда” сингари шеърлари бу жиҳатдан фикримиз далили бўла олади. Шоир “Болалар кўчаларда” шеърида кўчага тўпланиб, ҳаммомпиш ўйнаётган болаларнинг ўзига хос образини, шу болалар ўйинининг муҳим томонларини чизиб кўрсатишга ҳаракат қилган. У “Тоғлик болаларга” шеърида ўзбек болаларини бошқа жойдаги болалар билан қиёслар экан, уларнинг сира қолишмаслигини шундай уқтиради: Сиз ҳам бошқалардан кам эмассиз. Учоқлар ясашни ўрганинг, шундай учсинки учоқларингиз ҳавасдан энтиксин бошқалар ҳам. Сиз ҳам бошқалардан кам эмассиз, бизнинг ҳам ажойиб санъатимиз бор, Ўзбек оҳангини киритинг яхмалак ўйинларига. Шоир “Отасиз болалар” шеърида 1941-45-йиллардаги уруш оқибатида жанггоҳларга кетиб ҳалок бўлган оталарнинг етим болалари образини яратган. Бундай болаларнинг оилада етар-етмасчилик билан улғайгани, айниқса, тўнғич фарзанд бўлса, отаси ўрнини билинтирмаслик учун онаси қанотига кириб меҳнат фаолиятини жуда эрта бошлагани, укаларига бош бўламан деб, ўз болалик орзуларидан воз кечгани, баъзан айрим нокаслар томонидан “етим” деб камситилгани талқин қилинган. Шоир шеърларида миллий маданиятимиз, тилимизни қадрлашга доир шеърлар ўтган асрнинг сўнгги чорагидаёқ кўзга ташланган эди. Она тили ҳақида қайғуриш ёш авлод маънавиятига пойдевор бўлувчи болалар адабиётида ҳам шу тариқа кўзга ташланди, десак янглишмаймиз. Шоирнинг “Тил дарси” шеърини фалсафий, таълим-тарбиявий жиҳатдан ўзликка қайтиш, дейиш мумкин. У 1975-йилда ёзилган. Шеърдан англашилишича, лирик қаҳрамон грузин боласидан дарс тинглайди: – Грузин тилини биласизми? – деди, – Грузин тилини билмайман, – дедим. – Грузин тилини ўргатайми?– деди.

– Ўргат,–дедим. Фиала исмли бола “меҳмон”га ўз исми, қишлоғининг номини фахр билан айтиб, дарров она тилини ўргата кетади. Суҳбатдош бир пасда боладан “ака”, “опа”, “қўл”, “оёқ”, “мен”, “сен”, “китоб” каби сўзларнинг грузинчасини билиб олади; айни пайтда ўзи ҳам Фиалага “уй”, “халқ”, “кўча” деган ўзбекча сўзларни ўргатаётганда манзилига етиб келади. Аммо, ана шу қисқа муддатда лирик қаҳрамон кичкинтой боладан бир жаҳон сабоқ олади. Унинг ўз тилига муносабати, ифтихори онг-у шуурини сергаклантиради: Лекин қулоғимда қолди, сўзларининг қўнғироғи, Кўзларимда, “билдингизми”,–дегандай, Кўзларининг жовдираши Ва лирик қаҳрамон энди китобхонларга мурожаат қилади: – Болалар! Сиз шундай қиласизми ҳеч? Сизнинг шаҳрингизга, қишлоғингизга, Меҳмон келса, узоқ эллардан, Сиз ўзбек тилини ўргатасизми? Ўзбек сўзларининг жарангини, Меҳмон қулоғида янгратасизми? Бу “дарс”нинг таъсирчанлиги муаммонинг долзарблиги мустақиллик йилларида янада теранроқ англанди. Шоирнинг “Қирқ болага қирқ савол” шеъридаги айрим деталлар ҳам кичкинтойларнинг ўз эли, миллатини англаш, уни севиш ва обод этишга қаратилган. Энг муҳими, шоир ёш авлоднинг эртасига умид қилади. Уларга берилган тарбия бежиз кетмаслигига ишонади. Шу сабабли М.Аъзамнинг она тили ҳақидаги шеърлари истиқлол йилларида асл моҳияти билан намоён бўлди. Шоирнинг ёш лирик қаҳрамони энди ўз она тилини катталардан кам севмайди: Она тилим, туркий тилим, Ардоқлигим ўзбек тилим, Авайлайман сени доим Қабоқ ила кўздек, тилим. Шеърда ўзбек тилининг қадимлиги, кўрки, донолиги, онага тенглиги учун ҳам уни алмаштириб бўлмаслиги таъкидлана борилади. Шоир она

тилини авайлашни кўзу қабоққа менгзаши ҳам бежиз эмас. Кўз инсонга берилган илоҳий неъматлар ичида энг ардоқлиси. У ёруғ олам маъноси бўлишдан ташқари, инсон ботинини ўзида намоён этади. Донишмандлар одамнинг кўзига қараб, кимлигини айта олишган. Кўзимизни асраш билан нафақат, ҳаёт мазмунини, демакки, ўзлигимизни, кўнглимизни асраган бўламиз. Худди шу хусусият она тилига ҳам хослигини шоир: Туркий тилим, кўркли тилим, Ўзбек тилим, кўздек тилим, мисраларида жо этган. Муҳими, болаларга ёшлигиданоқ ўз она тилларини севишга даъват этиш ана шундай сатрлар таъсирида оммалашди. Истиқлол йилларида болалар адабиётида бу мавзу турли оҳанг ва мазмунда жилоланди. Миразиз Аъзамнинг жуда кўп шеърлари тарбиявий мазмунининг чуқурлиги, теран мазмунни ихчам ва қулай бадиий шаклда ифода этганлиги нуқтайи назаридан бошланғич синф дарсликларига киритилган. Масалан, “Ватан” шеърида шундай эҳтиросли мисралар учрайди: Ватан – бизнинг уйимиз, Ватан – бизнинг кўчамиз, Сойлардаги сувимиз, Маза қилиб ичамиз. Ватан – бизнинг тоғимиз, Олма-анор боғимиз, Буғдой, арпа даламиз, Ўйнаб маза қиламиз. Олтин тола конимиз, Тандир тола нонимиз. Ватан – мактаб-онамиз, Ўқишни ўрганамиз. Миразиз Аъзамнинг “Мардлик ва ақл ёруғлиги” шеърида ўқиш, илм чўққиларини эгаллаш учун ва инсоннинг ўз орзуси, эзгу ниятига эришиши учун барча имкониятларни яратиб берган замонамизда яшашга қарамай, дангасалик, ялқовлик қилган, ҳаётга енгил-елпи йўл ахтарган ва адашган болалар кулги остига олинади. Шоир болаларни ҳамиша мард бўлишга чорлайди: Мардлик бузилиб кетгай

Милтиқ чиққан замонда. Юзта мардни бир номард Отиб ташлар майдонда. Милтиқни мардлик билан Ўрганиб бўлмас лекин. Китоб варақлаш керак Қунт билан секин-секин. Ақлни фақат илм Ёруғ қилар, укажон. Ёруғ ақл Ватанни Олға бошлар бегумон. Ўғилга мардлик керак, Илм ҳам керак тайин. Илмсиз марднинг эса Ҳолига йиғлар маймун. М.Аъзам мустақиллик, озодлик мавзусида ҳам болалар учун қатор шеърлар ёзган. Шоир “Қўлни қўлга берайлик”, “Нима яхши-ю, нима ёмон” шеърларида дўстлик, ҳамжиҳатлик, она-Ватанга чексиз муҳаббат, одобли бўлиш, сидқидилдан ўқиш учун интилиш, курашиш каби масалаларни кўпроқ очиб беришга ҳаракат қилади. М.Аъзам болалар учун турли жанрларда ижод қилди. Айниқса, унинг ижодида достон, адабий эртаклар кўп учрайди. Шоир халқнинг эртакчилик тажрибаларига мурожаат этар экан, аввало, ўз асарларининг ғоявий-бадиий ва мавзуий жиҳатдан баркамол, қизиқарли бўлишига ҳам эришишни кўзда тутган. У ўзи яратган асарларнинг халқчил бўлиши учун эртаклардан маҳорат билан фойдаланди. Шоирнинг барча эртакларида яхшилик ёмонликка, соддалик айёрликка, олижаноблик ёвузликка, гўзаллик хунукликка қарши қўйилади. Инсонга меҳру муҳаббат улуғланади. Миразиз Аъзам яратган шеърий адабий эртаклар ўнга яқин. Шоирнинг қайси эртагига назар ташламанг, барчасида болалар завқ оладиган қирралар бор. Хусусан, унинг “Эрк қуши” эртак-достони анча машҳур. Таъкидланишича, бир мамлакатнинг донғи узоқ элларгача таралгани сабабли унга дунёнинг турли томонларидан жуда кўп меҳмонлар, савдо карвонлари ёғилиб келиб турар экан. Ташриф буюрган меҳмонлар эса унинг кўркига ҳайрат билан боқаркан. Айниқса, мамлакатнинг осмонўпар миноралари, муҳташам арклари сирли жилва таратиб, келганларни лол-у ҳайрон қолдирар

экан. Шаҳар теварагидаги қир-адирлардан ажойиб атир ҳиди уфуриб тураркан. Мамлакатнинг бозори ҳам дунёга донг таратган экан. Ундаги турлитуман молларнинг харидори жуда кўп экан. Эртакда бу бозор худди халқ достони “Равшанхон”дагидай алоҳида таърифлаб келтирилган: Турли- туман моллари Гавжум экан бозорлар. – Кеп қолинг, – дер чоллари, – мана, олма-анорлар!.. Достонда шу тариқа ўзбек бозорларининг жонли тасвири ўзига хос акс этган. Унда мева-чева, газмол ва заргарлик моллари бозори манзаралари чизиб кўрсатилган. Савдогарлар бундай юртни ҳеч қачон кўришмаган экан. Шунинг учун улар бу юртнинг овозасини бошқа юртларга ҳам етказишибди. Кўп вақт бу юрт узоқ элларга андоза бўлибди. Бироқ қўшни юртнинг ҳокими бу гапларни эшитиб, ҳасади қўзиб, кўп сонли лашкар тўплаганича унинг устига бостириб келибди. Етмиш маккорликни билган ёвуз босқинчи чигиртка галасидай қўшини билан ёпирилиб, юртни хонавайрон этибди. Бозор расталари топталибди. Ҳамма ёққа ўт қўйилибди. Шаҳар уч кеча-ю уч кундуз тинмай ёнибди. Халқи эса бутунлай таланиб, ҳақоратлар ва қийноқлар билан қулликка маҳкум қилинибди. Лекин босқинчи шоҳ ҳар қанча зулм ўтказмасин, халқ барибир қулликка бўйин эгишдан бош тортибди. Эл бўйсунмабди ва эрк истаб кураш йўлига кирибди. Мамлакатдаги барча ҳунармандлар: кулол, косиб, қассобу бошқалар шер янглиғ жангга отилиб, ёвни боплаб қирибди. Бундан жигар-бағри хун бўлган босқинчи ҳоқон ҳийла йўлига ўтибди. Воқеаларнинг мана шу ривожланиш ўрнида шоир лирик чекиниш қилиб шундай дейди: Аммо, дўстлар, биласиз, баравар эмас беш қўл. Ҳар эл аро, шубҳасиз, учраб турар беш-ўн гўл. Элу юрт озодлиги учун ҳамма бир жону бир тан бўлиб курашаётган паллада дарё бўйида истиқомат қиладиган Наҳанг қассоб алоҳида матонат кўрсатади. У ниҳоятда сершижоат ва сершитоб йигит бўлади. Ачинарли

томони шундаки, унинг севиб олган ниҳоятда гўзал хотини кутилмаганда вафот этади. Бундан йигит жуда чуқур тушкунликка тушади. Унга хотинидан ўн ёшли Олмос исмли қиз ва саккиз ёшли Ўлмас исмли ўғил қолади. Юртдошлари Наҳанг бошига тушган айрилиққа жуда ачинишади. Лекин юрт бошига иш тушиб, душман бостириб келганда, Наҳанг ўз дардини унутиб, халқ дарди билан яшай бошлайди. У элу юрти мустақиллиги ва эрки учун курашга отилиб, душман билан беаёв жанг қилади. Баҳодир ва ўктам йигит Наҳанг қассоб наъра тортиб жангга кирар экан, унинг болтаси зарбидан ёв лашкари пардай тўзғиб кетади. Бундан ваҳимага тушиб қолган душман лашкари эса зудлик билан ўз ҳоқонига чопар юбориб, паҳлавон Наҳанг шижоатидан уни огоҳлантиради. Шунда душман ҳоқони қуда бўлиш баҳонасида элни ҳийла билан бўйсундирмоқчи бўлади. Бу ҳақда эртакда шундай дейилади: Бўйсунмаган элларни олади қуда бўлиб, “Қизлар олган бу ерни!” – дер сўнг кўкракка уриб. Ҳоқон кекса вазири билан маслаҳатлашиб олар экан, унинг ўгитига биноан тул йигит Наҳангни куёв қилиш ҳийласини ишлаб чиқади. У Наҳангга ёшгина қизини бермоқчи бўлади. Бу гапни Наҳангга етказганларида, дастлаб у қовоқ уяди. Аммо ҳоқон томонга бориб, унинг қизини кўргач, уйланишга рози бўлади. Уни ҳоқоннинг қизи бир қарашда мафтун этади. Шундан сўнг Наҳанг: – Уйланаман қизига! Тўй ўтган кун эртаси лашкар қайтсин изига! – дея қатъий хулосага келади. Кейин тўй ва сулҳ шарафига катта зиёфат бўлиб ўтади. Барча зиёфат билан бўлади. Ҳеч ким душман ҳийласини сезмайди. Душман лашкари эса тун бўйи ишлаб, халқни занжирбанд қилиш учун кишан тайёрлаб чиқади. Одамлар саҳар туриб қараса, шаҳар дарвозасига ғалаба нишони сифатида душман туғи осилган. Наҳанг эса бундан бехабар, маст уйқуда ётибди.

Шундай қилиб, йиллар ўтибди. Ўгай она Ўлмас ва Олмос қачон бўлсада биздан ўч олади дея, уларни турткилар, камситар экан. Аммо болалар бунга парво қилмай, мағрур бўлиб ўсаверибдилар. Айниқса, Олмос жуда ҳақгўй экан. У ўгай онага қарата шундай таънали шеърлар айтаркан: – Офтоб чиқди оламга, югуриб бордим онамга. Она, она, кулча бер, онам деди, ўтин тер. Ўтин тердим бир қучоқ, кулча ёпди бир ўчоқ. Еди ўзи суюгин. Менга берди куюгин. Олмоснинг бу гаплари ўгай онанинг жон-жонидан ўтиб кетаркан. У бу гапларга дош беролмай, аламдан тўлғаниб, юраги ёнаркан. Хусусан, ўгай она Ўлмасдан жуда ҳадиксирар ва қўрқаркан. Негаки: Қўрқинчли экан роса Олмосидан Ўлмаси, бир хўмрайиб қараса қисиларкан нафаси: “Шунинг кўзини ўйсам... индамай қўйиб қўйсам йигит бўлар бургутдек”, - деркан. Ўгай она шу алам туфайли бир куни Наҳанг уйга келиши билан йиғлаб туриб, унга туш кўрганини, тушида бир чол кўриниб, ҳомиладор бўлганини билдирганини, аммо Ўлмас тирик экан, сен яшолмайсан деганини айтади. Наҳанг гўллик қилиб, хотинининг бу гапига ишонади. У ё ўғлини, ё хотинини дейиши керак бўлади. Наҳангга хотини азиз туюлади. У бир куни ярим тунда ҳамма ухлаганидан фойдаланиб, ўғлини даст кўтарганча оқ тулпорга ортади-ю қирга жўнайди. У ерда ўз қўли билан ўғлини ўлдиради. Ўлмаснинг опаси – Олмос бўзлаганча укасининг жасадини излаб қирларни кезади. Қирдан унинг суякчаларини топиб, этагига йиғиб олади. Сўнгра уларни уйганча, кўк латтага солиб, гул тагига кўмади. Қиз укасига бағишлаб шундай йиғи қўшиғи куйлайди: “Она меҳрин кўрмаган, озод Ватан истаган, ўз уйига сиғмаган вой укам, вой укам. Отам сени сўйдими, ўгай онам тўйдими, қисматинг шу бўлдими, вой укам, вой укам. Розимасман, ишқилиб, тирилмасанг қуш бўлиб, учиб юргин ўч олиб, вой укам, вой укам”. Наврўз келган вақтда Ўлмаснинг руҳи бир қуш бўлиб шу қизил гулнинг тагидан учиб чиқибди ва чаппар уриб ҳавода уча бошлабди. У жуда гўзал ва

бийрон қуш экан. У юрт осмонида мағрур-мағрур қанот қоқиб парвоз қилаверибди. Аммо қушнинг кўксида бир оҳ борлиги сезилиб тураркан. Шунинг учун унинг сайраши одамлар кўнглини эзибди. Бир кун қуш бозорга учиб келибди ва бир атторнинг бошида чарх уриб учиб, қўшиқ айта бошлабди. Унинг қўшиғи шундай экан: “Ўз отам сўйди, ўгай онам тўйди, омон бўлгур эгачим кўк латтага тугди, гулнинг тагига қўйди, кук-ку, кук-ку!” Аттор бу гапирадиган қушни кўриб, ҳайрон бўлиб қолибди. “Нима дединг, яна айт?” – деса, қуш эвазига ўнта жуволдиз сўрабди. Қуш жуволдизларни олиб, отасининг бошига учиб борибди. Отаси ҳам бу гапирадиган қушни кўриб лол қолибди ва шеърини такрорлашни сўрабди. Аммо қуш отасига кўзингизни юмиб, оғзингизни очиб турсангиз айтаман, дея шарт қўйибди. Отаси шундай қилган экан, қуш жуволдизларни унинг оғзига ташлабди. Отаси жуволдизларни ютиб, ҳалок бўлибди. Қуш эса қаҳқаҳлаб учиб кетибди. У ўгай онасини ҳам шу тариқа ўлдирибди. Ҳоқон қалбига ваҳима солиб, халқни эрк ва озодлик курашига чорлабди. Қушчани биргина опаси танибди. Қушчанинг чақириғи билан катта жанг бошланибди. Бу жангда опаси Олмос ҳам Барчинойдай курашиб, ғалабага бош бўлибди. Халқ Олмосни ўзига подшо қилиб белгилабди. Олмос юртни адолат билан бошқариб, халқнинг кўнглини сўрабди. Мамлакатни тиклаб, аввалгидай гулга буркабди. Эртак-достон ўз ниҳоясида эзгуликнинг ёвузлик, ойдинликнинг қоронғулик, ҳақиқатнинг ноҳақлик, ҳаётнинг ўлим, ақллиликнинг нодонлик, адолатнинг жаҳолат ва тўғриликнинг эгрилик устидан ғалаба қозонишини тараннум этади. Эртакни яратишда Миразиз Аъзам халқ бадиий анъаналарига содиқ қолади. Эртак қаҳрамони фаҳм-фаросат, ақл билан иш кўриб, ўз муродмақсадига етади, бахтиёр бўлади. Миразиз Аъзамнинг барча персонажлари пишиқ-пухталиги билан ажралиб турадилар.

З амон муаммоларини эртак либосида ифодалашда Миразиз Аъзам алоҳида рағбат ва ғайрат кўрсатди. У ижодий имкониятларини шу жанрда синаб кўрар экан, бутун маҳоратини ишга сола олгани учун болаларнинг севимли эртакчи шоирларидан бири сифатида танилди. Шоир эртаклари бадиий қурилишининг ихчамлиги, соддалиги ва яхлитлиги билан алоҳида аҳамият касб этади. Улардаги ҳар бир тафсилот, бадиий детал ва образ, воқеа, мотив, ифода воситалари, поэтик усул ижодкор эстетик қарашларини ифодалаш учун хизмат қилади. Сафар Барноев – болалар шоири ва носири (1938-2001) Болаларнинг севимли шоири ва ёзувчиси Сафар Барноев 1938-йил 6майда Бухоро шаҳрида Дилкушо маҳалласида туғилган. 1959-йилда ўрта мактабни тугатгач, ҳарбий хизматга кетади. 1960-61-йилларда Бухоро вилоятининг Ромитан туманидаги шўро хўжалигида ҳисобчи вазифасида ишлайди. 1961-66-йилларда ТошДУнинг (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети) журналистика бўлимида таҳсил олади. 1959-йили унинг биринчи шеъри ҳозирги “Тонг юлдузи” газетасида эълон қилинган. С.Барноев ўқишни тугатмасиданоқ, 1966-йилнинг март ойида “Тонг юлдузи” газетаси таҳририятига ишга таклиф қилинган. Шу йиллардан бошлаб унинг шеър, ҳикоя, қиссалари республика газета ва журналларида мунтазам равишда чоп этила бошлайди. С.Барноевнинг биринчи шеърлар тўплами 1970-йилда “Тоғлардаман“ номи билан чоп этилган. Шундан кейин “Биринчи табассум“, “Нур ёғилган кун“ қиссалари босилади. Адибнинг “Биринчи табассум“ (қиссалар, 1972), “Дадамнинг қўллари“ (шеърлар ва достонлар, 1972), “Соғинч“ (шеърлар, балладалар, 1975), “Юлдузхон ва Баҳоржон“ (шеърлар ва эртаклар, 1977), “Аскар қайтган кун“ (ҳикоялар, қиссалар, 1980), “Оқ лайлаклар“ (ҳикоя, қиссалар, 1982), “Чеҳралар“ (балладалар, 1984), “Егизаклар“ (ҳикоялар, қиссалар, 1985), “Мукофот“

(ҳикоялар, 1985), “Тинчликни улуғлаймиз“ (шеърлар, достонлар, 1986), “Каримжон-карлсон“ (ҳикоялар, қиссалар, 1988), “Дадам ҳақида қўшиқ“ (шеърлар, эртаклар, 1989), “Янги кунлар“ (қисса, 1990), “Нилуфарнинг олмалари“ (ҳикоялар, 1996), “Кичкина Хўжа Насриддин“ (қисса, 1998) сингари китоблари нашр қилинган. Адибнинг кўпгина асарлари рус, тожик, қирғиз, украин, белорус, поляк, инглиз тилларига таржима қилинган. Унинг “47-йил ҳикоялари“, “Афғон болалари“ ҳикоялар туркуми адабий жамоатчилик томонидан юқори баҳоланган. У журналистика факультетида ўқий бошлаган кезларида шу ҳақиқатни англаб етдики, болалар учун ёзмаслик “дадажони жанггоҳга олиб келган болалиги”га хиёнатдир. У яна шуни ҳам англаб етдики, бундай хиёнатнинг аломати беҳад оғир. Шунданмикан, бутун ижодида иккинчи жаҳон уруши давридаги болаликни кетидан қайта тиклаш ва ундан ахлоқий-эстетик сабоқ чиқаришни етакчи тамойил қилиб олди. С.Барноев ўзбек болалар адабиётининг Зафар Диёр, Султон Жўра, Қуддус Муҳаммадий, Шукур Саъдулла, Ҳаким Назир, Миркарим Осим, Қудрат Ҳикмат ва Пўлат Мўмин сингари намояндалари, шунингдек, жаҳон халқлари болалар адабиётларининг забардаст вакиллари ижодларини қунт билан ўрганди, хусусан, халқ ижодиётига, болалар фольклорига ҳайратланиб назар солди. Унинг истеъдоди болалар адабиётларининг бетакрор намояндаларидан бири Султон Жўранинг адабий вориси сифатида бўй кўрсата олди. Яъни, Султон Жўра иккинчи жаҳон урушида бевосита қатнашиб, жангчи сифатида уруш даҳшатини ўз танасида синаб кўрган ва урушнинг болалар қисматига кўрсатган фожеали таъсирини ифодалаб, ўзбек болалар шеъриятида шу мавзуни юксак санъаткорлик билан ифодалаган “Соғиниб”, “Соғинчли салом” сингари гўзал эпистоляр шеърлар яратиб қолдирган санъаткор эди. С.Барноев эса бола сифатида урушнинг барча кулфатларини

кўрди, отасини юлиб олиб, уни етим қилган уруш ҳақида, ўзга хонадонларга қора хатлар келганида кўкка ўрлаган фарёдларни эшитиб, изтиробли йиғилардан қалби озурда бўлиб: Изтиробли йиғидан Уйғонди тор кўчамиз Қора хатдай қорайиб Кетди бизнинг кечамиз,– дея ўша машъум кунларга назар сола олганди. Зотан, уруш мавзусида Султон Жўра шеърлари тугаган жойда, уруш ҳақидаги болалик хотираси билан С.Барноев бўй кўрсата бошлади. Уруш унинг қалбида битмас-туганмас алам ва жароҳат қолдирган. Шоирнинг “Нон”, “Нур ёғилган кун” ҳикоялари, “Оқ лайлаклар” қиссаси ёхуд афғон болалари турмушига бағишланган ҳикояларида уруш хотироти асосида болалик қисматига назар солинади. С.Барноев асарларида мозий билан бўй ўлчашган Бухоройи шарифнинг болаларга хос тасаввуридаги сувратини кўриш мумкин. Муҳими, шоир шеърларида жажжи болакайлар тимсоли ярқ этиб кўзга ташланиб туради. Биласизми, дадам мени эркатойим дедилар, Ёзда байрам бўлганида тойчоқ олиб бердилар. Биласизми, ойим мени юрардилар ўйнатиб, Тили ширин ўғлим дея, юрардилар сўйлатиб. Қўлдан-қўлга олиб уни кўтаришиб юришар. Бу шеърда поэтик нутқ воситасида мактабгача ёшдаги кичкинтойларга хос ҳаяжон товланишлари ғоят жозибали оҳангларда ифода этилгандир. Ўзи ҳали кичкина бўлган лирик қаҳрамон ўрнини эгаллаётган укажонидан куяётганини яшириш учун “йиғлашни қўймаётгани, дадаси ухлаёлмаётганлиги”ни важ кўрсатиб, ўз ҳақиқатини ҳимоя қилаётир. Феълида йилт этган шу қарама-қарши майллар асосида зуваласи бичилаётир. Боланинг шаклланишидан иборат мураккаб жараён бор бўйича шундай кўриниб турибди. С.Барноев буни бола нутқидаги такрорлар билан янада жонлироқ қилиб акс эттирган. Гарчи бу ёшдаги кичкинтойлар учун 3-7 ва 8-9 ҳижоли

тизимдан иборат шеърлар ёзиш анъанага айланган бўлса-да, Сафар Барноев бу ёшдагилар учун болалар нутқига хос оҳанг товланишларини асос қилиб, беҳад самимий ва равон шеърлар ёза олган: Меҳмон келса уйимизга, менга байрам бўлади, Шоколад-у конфетларга чўнтакларим тўлади. Бошқа пайтлар конфет десам, ойим берар уришиб, “Конфет есанг, лаби-лунжинг кетар дея буришиб”. 15 ҳижоли бу сатрлар кичкинтойнинг поэтик нутқи. 14 ҳижоли тизимга асосланган “Феруза” шеъри аслида катталар эркаламаси. Унда Ферузахонни кута-кута интиқ бўлган, ниҳоят унинг келганидан қалби қувончга тўлган лирик қаҳрамоннинг фараҳбахш қиёфаси тиниқ чизилган. Бунда анафора санъати оҳанг самимиятини таъминлаган: Феруза қуёш билан тонгда турар жилмайиб, Феруза қуёш билан тонгда кулар жилмайиб. Феруза кулса агар, олам яйраб кетади, Феруза кулса агар, қушлар сайраб кетади, Феруза кулгусидан ҳар уйга келар севинч, Феруза кулса агар, демак олам бўлар тинч. Шоир “Менинг таржимаи ҳолим” шеърида қуйидаги сатрларни битган: Қайси кун, Қайси йилда туғилганимни, Тахминан Битиб берган шўро котиби, Неча бор дарахтдан йиқилганимни Ҳамон айтиб юрар қўшнимиз хотини. Тут пишиғида туғилгансан деб, Онам айтганлар, Пишиқчиликда... Сафар Барноев – Бухоро фарзанди. Унинг болалиги шу қадим шаҳар кўчаларида ўтган. Лабиҳовуз, Регистон, мовий гумбазлар, Минораи калон, ҳатто унда ин қўйган оқ лайлаклар... Буларнинг барчаси адиб ижодига умр бўйи илҳом бахш этиб келди. Яна шариф шаҳар жинкўчалари, муҳташам

ёдгорликлар-у залворли тошдеворлар ижодкор армонларининг тилсиз гувоҳи... С.Барноев ижодида ўзбек болалар адабиётининг ранг-баранг муаммолари, чунончи, болалар тақдирида ўчмас из қолдирган уруш даҳшатлари ёрқин акс этган. “Чеҳралар” тўпламидаги шеърлар ва балладалар, “Афғон ҳикоялари” туркумидаги асарларнинг асосий қисми ушбу мавзуни бадиий ёритишга бағишланган. “Қирқ еттинчи йил ҳикоялари” туркумига кирган асарларида бутун бир авлоднинг уруш тугаган паллаларда вояга етган, оқ-қорани тушуна бошлаган, кўнгли бир умр ярим бўлиб қолган болалар авлоди қиёфаси акс этган. Ота дийдорига тўймаган бу авлоднинг бир вакили сифатида С.Барноев “Ота ўғли”, “Дадамнинг қўллари”, “Дадам ҳақида қўшиқ” асарларида ўша давр болаларининг армонларини тасвирлаган. С.Барноев асарларида фикрий тарбия тасвир ва талқин, тушуниш ва тушунтириш, ҳиссий идрок ва бадиий ифода воситасида амалга оширилади. Шунинг учун ҳатто аксарият шеърлари ҳам сюжетли-воқеабанд. Шоирда кўрган, билган, ҳис қилган нарсаларини воқеалар жараёни ила яхлит бир бутунликда кўрсатиш майли кучли. Шеърлар хотимасидаги поэтик образ зиммасига юкланган маъно ана шу моҳиятни, ҳикматли мазмунни акс эттиради. Шоирнинг “Сирли садо” шеъри бунга далил бўла олади: Амакимнинг йўқдир икки Оёғи. Оёқлари – унинг қўлтиқ Таёғи. Қўлтиқ таёқ инграб борар, “Тў-ўқ, тў-ўқ”. Бу дегани урушга йўл- Йў-ўқ, йў-ўқ! Инсон – ҳаёт гули. Воқеаликдаги хунуклик кўринишлари бартараф этилгани сайин ҳаёт ҳам, тириклик ҳам янада чиройли бўла боради. Сафар Барноев асарларидаги тарбиявий жиҳатлар хилма-хил. Ижодкорнинг “Уруш болалари”, “Тунда осойишталик чўкканида борлиққа”, “Жаббор отанинг айтганлари”, “Ука, мен сенга айтсам”, “Ўттиз ёшлилар”, “Менинг ўз бурчим бор”, “Бобомнинг қўллари”, “Отамнинг ўртоқлари” сингари қатор шеърлари

ва инсон тақдири масаласини поэтик тадқиқ этишда ўзига хос йўналишга эга. Уларда, аввало, қалбнинг изтиробли тажрибалари – дардлари муҳрланган; у айнан шу авлоднинг қалбидан силқиб оққан, кўз қорачиғига тугилиб қолган дард. “Болалар хулосаларни, исбот-далилларини ва мантиқий тафсилотларни талаб қилишмайди, – дейди В.Г.Белинский, – уларга образлар, бўёқлар ва оҳанглар керак. Болалар ғояларни унчалик хуш кўрмайди; уларга саргузаштлар, қисқа-қисқа тарих сабоқлари, қиссалар, эртаклар, ҳикоялар керак. Образлар билан сўзлаш учун шоир бўлмаса-да, жилла қурса жонли, зийрак ва қувноқ фантазияга эга бўлган ҳикоячи бўлиш лозим. Болалар билан образлар воситасида сўзлашиш учун болаларни билиш керак, шоирнинг ўзи, катта ёшли бола бўлиши лозим. Яъни, оқ кўнгил, соддадил, гўдак табиатли бўлиб туғилиши зарур ". Зотан С.Барноев “Учбурчак мактублар”, “Жаббор отанинг айтганлари”, “Бобомнинг қўллари”, “Ўттиз ёшлилар” сингари шеърларида болалар билан ана шундай жонли, образли тилда сўзлашади. Ўқувчи хотирасида узоқ сақланиб қоладиган тиниқ манзаралар чизади. Шоирнинг аксарият шеърларида уруш ва инсон тақдири масаласини турли хил қирралардан ўзига хос йўсинда ёритишга майл кучли. “Жаббор отанинг айтганлари” шеърида урушда бедарак йўқолган ўғлини ҳамон интиқ кутаётган, ўз меҳрига ўзи исиниб яшаётган етим мўйсафиднинг (“Мен дейман: – Жуда ёмон оталар етим қолса”) армонли ҳасратини эшитамиз. “Ука, мен сенга айтсам” асарида эса урушда кўплаб жароҳат орттирган, ҳозирги кунда ҳам баъзи олчоқ ва “қочоқлар”дан юрагидаги жароҳати кучайган жангчи ўз кўнглини бўшатади. “Отамнинг ўртоқлари”да олтмишнинг тенг ярмида ота деган номга эга бўлган лирик қаҳрамонни кекса жангчилар ғоят иззат қилишади (“Отам ўрнида кўриб, улар мени сизлашар”), уларнинг борлигидан лирик қаҳрамон ҳам чексиз фахрланади. Улар юртга жон фидо қилишган, бугун ҳамон ҳаёт жабҳасининг олдинги сафида. Шу боисдан ҳам отасининг ўртоқлари олтмишдан ошиб қолса-да, белидаги

белбоғлари унга жангчининг камарини эслатади. “Қўшни кампир илтижолари” шеърида эса уч ўғлини урушга жўнатиб, учовидан ҳам қора хат олган, йўлга қарайвериб кўзлари тўрт бўлган муштипар кампирнинг дил нолалари юракларни зирқиратади. Эътиқод туйғулари, яхши хулқ ёки яхши одат малакалари инсон билан бирга туғилмайди. Уларни жамият ва одамлар шахс табиатида тарбиялаб камолга етказадилар, яъни, ушбу фазилатларни биз ҳаётимиз давомида ўқиш, ўрганиш, турли хил тарбия кўринишлари орқали ўз шахсимизда шакллантириб борамиз. Шахснинг маънавий савиясини, интеллектуал даражасини воқеликнинг ижтимоий-фалсафий асослари белгилаб беради. Шу нуқтаи назардан С.Барноев шеърларининг ҳам ёшлар тарбиясида салмоқли ўрни, бурчи-вазифаси бор. Бу ўзига хослик ота-боболарнинг эзгу ишларига садоқатда кўринади. Бу борада шоирнинг “Менинг ўз бурчим бор” шеъри ибратлидир. Унда лирик қаҳрамон эллар – элатларга эзгулик уруғини экмоқликни, ёмонларнинг бошларини эгмоқликни, гўдаклар кулгусини, Ватаннинг соф ҳавосини асрамоқликни ўз бурчи, деб билади. Шу боисдан ҳам “Агар яхшилик деб курашмасам, ҳеч кимман”, – дея қатъий айта олади. С.Барноев асарларида руҳий ҳолат таҳлили етакчи. Бу, аввало, ижодкор болалиги хотираларининг мустаҳкамлигидандир. “Менга қолса, умр дафтарини – болалик дафтари деб атардим, – дейди адиб “Бегубор дамлар” мақоласида. – Чунки болаликда кўрган, билганинг, эшитганинг бир умр сенга ҳамроҳ бўлади. Ана ўшанинг завқи билан яшайсан. Ҳар бир дақиқада бола бўлгинг келаверади. Болалик дунёси ўзига чорлаб туради. Бу дунё қалбга муҳрланиб қолган. Ўтган кунларни эслаш, бугунги кунларнинг қадрига етмоқ керак, деган гап-да”. Умуман, С.Барноев ҳикояларидаги бош қаҳрамонлар китобхон болалар қалбига яқин бўлиб қолади. Ёзувчи ўтмишга айланган урушни кўрсатиш орқали бугунги ҳаётимизнинг нақадар машаққат ва йўқотишлар эвазига, отабоболаримизнинг мислсиз қаҳрамонликлари ва мардликлари ҳисобига яратилаётганлигини таъкидлайди. Мақсад эса болаларни Ватанни севишга,

уни асрашга ундашдир, ўтмишни билмасдан туриб, бугунги ва эртанги куннинг қадрига етиб бўлмаслигини уқтиришдир. Бинобарин, С.Барноев йигирмага яқъин шеърий ва насрий китобларини битиб, ўзбек болалар шеърияти ва насрини гоҳо ҳазин, гоҳо қувноқ руҳиятга суғорилган шеърлар-у, ҳаяжонбахш адабий эртаклар, хилма-хил мавзулардаги ҳикоялар-у қиссалари билан бойитди. У истиқлол туфайли мамлакатимизда болаликка муносабатнинг тубдан қайта қурилаётганига теранроқ разм сола бошлаган эди. Бу ҳол унинг ижодида болалик муаммоларидан фаоллашувига йўл очди. Зотан, унинг давр руҳиятигава Турсунбой Адашбоев шеъриятида болалик ва табиат муносабати ифодаси (1939-йилда туғилган) Турсунбой Адашбоев 1939-йилда Қирғизистоннинг Ўш вилоятига қарашли Олабуқа туманидаги Сафед Булон қишлоғида туғилган. Ўзбекистон ва Қирғизистон чегарасида жойлашган ушбу қишлоқнинг барча фуқаролари сингари бўлажак шоир ҳам ҳар икки халқ тили, қадриятлари, маънавияти, маданияти, маърифатидан баҳраманд бўлган ва ҳақли равишда ўзини ҳар икки халқ фарзанди деб ҳисоблаган. Бўлажак шоир қалбида шеъриятга ошнолик туйғуси мактабда ўқиб юрган вақтидаёқ туғилган десак, адашмаймиз. Унинг “Мактабим” сарлавҳали биринчи шеъри 6-синфда ўқиб

юрган пайтида “Ленин учқуни” (ҳозирги “Тонг юлдузи”) газетасида эълон қилинганлиги фикримизни тасдиқловчи дастлабки далилдир. Иккинчи мисол: 1956-йилда “Қирғизистон ҳақиқати” газетаси энг яхши ҳажвий шеърлар учун танлов эълон қилади. Танлов якунида 1-мукофот ҳеч кимга берилмайди, 2-мукофот мактаб ўқувчиси Т.Адашбоевга берилади. Яна бир мисол: у мактабда ўқиб юрган пайтида “Қизил Ўзбекистон” газетасида фолклоршунос олим Ҳ.Зарифов номидан газетхонларга мурожаат қилиниб, эртакчи бобо-бувилари ҳамда бахшилардан ўзбек халқ оғзаки ижоди намуналарини ёзиб олиб, таҳририятга жўнатиш ва шу билан халқ оғзаки ижодининг халқимиз орасидаги нодир намуналарини сақлаб қолишдек хайрли ишга ҳисса қўшиш ташаббуси билан чиқилган эди. Ёш ўқувчи Т.Адашбоев қалбида бу ташаббус, эҳтимолки, энди-енди ниш уриб келаётган бадииятга ошнолик туйғуларини уйғотиб юборади. У пешқўрғонлик Олим бахши Сойиббоевдан “Ёзи билан Зебо” достонини ёзиб олиб, Тошкентга юборади ва кўп ўтмай фолклоршунос олимлар Ҳ.Зарифов ва Музайяна Алавиядан янги изланишларга ундовчи миннатдорчилик мактуби ҳам олади. Бахшилардан, бобо-бувилардан эшитилган эртагу ривоятлар, достону қўшиқлар, тез айтишу топишмоқлар Т.Адашбоев қалбига, ўзи айтганидек, “чўғ солган бўлса, ажаб эмас”. Шу сабабли ҳам у ўрта мактабни тугатгач, Тошкент давлат университети (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети)нинг журналистика факултетига ҳужжат топширади. Университетда ўқиш жараёнида шеърият сирларини янада пухта эгаллаган ёш шоирнинг дастлабки асарлари бирин-кетин матбуотда эълон қилина боради ҳамда талабалик чоғидаёқ, 1964-йилда, “Камолнинг олмаси” деб номланган ҳаммуаллифликдаги биринчи китоби нашр этилади. Т.Адашбоев Тошкент давлат университетини тугатганидан кейин ўз билимини янада ошириш, қаламини чархлаш мақсадида Москвадаги Жаҳон адабиёт институтининг икки йиллик курсида ҳам таҳсил олган. У ўқишни тугатганидан кейин узоқ йиллар мобайнида Ўш вилоят газетасида адабий ходим бўлиб ишлади. Шоирнинг 1987-йилдан кейинги тақдири Тошкент

билан боғлиқ. У “Юлдузча” (ҳозирги “Чўлпон”) нашриётида салкам йигирма йил бош муҳаррир ўринбосари вазифасида ишлади. Бу давр мобайнида шоирнинг «Камолнинг олмаси» (1964), “Биз саёҳатчилармиз” (1966), “ОлаТовлик бўламан”, “Арслонбоб шаршараси” (1969), “Сурнай”, “Нур дарё” (1975, “Гулдаста”, “Олатоғ-лолатоғ” (1978), “Жўнатаман қуёшни” (1982), “Оқбура тўлқинлари” (1985), “Совға” (1986), “Арслонбоб афсонаси”(1988), “Уч бўталоқ ва сирли қовоқ” (1990), “Топишмоқли алифбе”(1997), “Олтин ёлли тулпор қиссаси” (2003), “Орзуларим – қўш қанотим” (2003), “Осмондаги дарвоза” (2012) сингари китоблари нашр қилинди. Т.Адашбоевнинг сермаҳсул ва моҳир таржимон сифатидаги фаолияти ҳам ўзига хосдир. У, аввало, жаҳон болалар шеърияти жуда кўплаб етакчи намояндаларининг шеърий асарларини ўзбек тилига таржима қилиб, уларни ўзбек болалар адабиётининг ҳам мулкига айлантирган, ўзбек адабиёти хазинасига олиб кирган. Шоир жаҳон болалар шеърияти намояндаларининг ўз ижодига баракали таъсирини алоҳида таъкидлаб, уларни “Мен сув ичган чашмалар” деб таъкидлайди. “Мен сув ичган чашмалар” туркумидаги таржималар ижодкор истеъдоди ва маҳоратининг серқирралиги далолатидир. К.Чуковскийнинг “Эшитмадим деманглар”, “Тошбақа”, “Кулар типратиканлар”, “Женни”, В.Берестовнинг “Кўлмакдаги суратлар”, “«Ўқишни билсанг ўзинг”, Б.Заходернинг “Самовар”, “Бўри мақтаса…”, “Итбалиқ”, гуржи шоири Нодар Думбадзенинг “Кетино”, “Игна”, татар шоири Н.Юсуповнинг “Кечирасиз”, татар шоири Рустам Минғалимнинг “Гилос”, “Шамол эсгач”, яҳуд шоири Овсей Друзнинг “Кутилмаган ҳодиса”, “Тарозилар”, лак шоири Н.Юсуповнинг “Кечирасиз”, литва шоири Й.Маркинкявичюснинг “Жанг тугади”, “Менинг китобчам”, В.Данконинг “Қорбобо бўлсам агар”, “Ҳасрат”, тожик шоири Сайдали Маъмурнинг “Яхши одамлар”, “Нима ширин?”, қирғиз шоири К.Жунушевнинг “Қайиқ”, “Қайдан билсин?”, “Неча сўмлик боласан?”, “Тошбақанинг шиори”, “Боши борми?”, қозоқ шоири

Қ.Мурзалиевнинг “Холмирзанинг “оти”, “Тикан терди”, туркман шоири О.Аннадурдиевнинг “Товус”, “Ниначи”, “Савол-жавоб”, поляк шоири Ян Бжехванинг “Тухум ва товуқ”, “Туз ҳақида эртак”, уйғур шоири Учқуннинг “Муҳаммаднинг саволлари”, арман шоири Г.Габриеляннинг “Мисол”, “Тўғри жавоб”, “Вачикнинг панжаси”, белорус шоираси Н.Тулупованинг “Дарс”, “Никитанинг ёшлари”, араб шоири Баён ас Сафадийнинг “Риманинг саволлари”, “Шамол ҳам йиғлайдими?”, инглиз шоири Уолтер Де Ла Мернинг “Пат сақланар ёстиқда”, “Беркинмачоқ” шеърлари, “Отбоқар” номли немис халқ эртаги, македония халқ шеъриятидан “Тескари ҳисоб” шеърлари таржималари шулар жумласидандир. У қирғиз адабиётидан 30 га яқин асар таржима қилган. Улар орасида ”Манас”нинг насрий баёни, “Синган қилич” романи бор. Т.Адашбоев “Ўзбекистон халқ маорифи аълочиси”(1993), “Қирғизистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби” (1999), “Дўстлик” ордени (1999), “Манас” ордени (1995) соҳиби. Т.Адашбоев бола руҳиятини юморга мойил тарзда нозик ифодалайди. Унинг катталар учун ёзилган асарида ҳам ўзига хослик сезилиб туради. Т.Адашбоев ўзи туғилиб ўсган қардош Қирғизистон Республикаси Ўш вилояти табиатини шу қадар меҳр, самимият билан тасвирлайдики, кўз олдингизда маржон-маржон манзаралар хушбўйини сочиб тизилаверади: Асқар тоғдан сув тушар Қояларда янчилиб. Дейсан, наҳот қарағай Кўкда қолган санчилиб. Келар чанқоқ босгани Кийик, қулон оҳиста, Архар шоҳи илиниб Тўкилар хандон писта. Қорли чўққи эслатар Қирғиз оғам тумоғин. Тоғ асалнинг ҳидидан Битиб қолар димоғинг. («Саричелак») Болаларда бир хусусият бор – ўйинга, машғулотга шу қадар бериладики, унинг ўйинлигини ҳам унутадилар. Ёш қалбда ҳали росту ёлғон, сохта-ю ҳақиқий деган тушунчалар ўртасида аниқ чизиқлар тортилмаган. Улар ҳамма

нарсага ишонадилар, табиий деб қабул қиладилар. Ҳаттоки, ўзлари ўйин учун яратган нарсаларни ҳам тирик мавжудлик каби яхши кўриб қоладилар: Эҳ хайрият, ёмғир бу гал “Сувга оқиб кетмасайди Йўлда қолган расмлар” деб, Дилшод тунда ухлай олмай Ташвишланиб чиқди ҳадеб, Суратларни ўчирибди Машиналар, каптарларни Чўчитмабди, учирмабди. («Асфалтдаги расмлар») Тараққиёт сари интилиш – замонлар учун қонуният. Лекин тараққиёт мунис ўт-ўланлар ўсган жайдари ерларни босиб-янчиб ўтмаслиги, бирбирига оқибатли меҳнаткаш чумолиларнинг уйини бузмаслиги керак. Фантехника нечоғли тараққий этмасин, инсон боласи, ўзини энг аввало она табиат бағрида тўлақонли ҳис этади. Катта замонавий шаҳарларда туғилиб ўсган болалар қишлоққа бориб қолса, митти қўнғизча билан кун-тун ўйнаб зерикмаслигида ҳикмат кўп. Т.Адашбоев шеърларида бола қалбининг қувончи, ҳайратлари, беғуборликлари уфуриб туради: Чақмоқ кўкда ёнғоқ чақди, Қизғалдоқлар селда оқди, Қуёш яна кулиб боқди. Т. Адашбоев шеърларининг қаҳрамонлари “Лойни бир оз тиндириб сув заҳрини синдириб” ғишт қуяётган, “Сапчиб оққан сув билан ким ўзарга югурган”, холасига ёрдам учун “... нонни ботириб, қотириб қаймоқ еган”, “Тоғдан кўтарилган қуёшни онаси ёпган патирга” ўхшатган, бувисининг ажинларига қараб “Дазмол босиб олсангиз, текис бўлиб кетарди”, деб маслаҳат берадиган, кун бўйи боғдаги сирпанчиқда “вагон” бўлиб учишгач, “Оқшомуйга... Шимнинг орти сузилиб” қайтадиган қувноқ, топқир, хаёлкаш, меҳнаткаш, завқи-ю иштаҳаси тобида бўлган болалар. Айрим шеърлардаги воқелик, туйғулар кечинмасидан шоир бу шеърни ўз бошидан кечирганлари таъсириданми ёки кузатганлари асосида ёзганми–

билиниб туради. Лекин Т.Адашбоев шеърларида бундай чегара йўқ – оддий чизгилардан салмоқли воқеаларгача лирик қаҳрамоннинг юрагидан ўтган. Ағдаришмачоқ соз ўйин, Полвонлар эгмас бўйин. Даврани кенг оламиз. Чунки тенгқур боламиз. Шайландим миниб эшак, Акмал ҳам чиқди бешак. Тушим экан, хайрият, Бу шеърлардаги китобхонга энг ёқадиган хислат – самимият, холислик. Шоир болалар, катталар табиатининг, ўзлигининг ярқ этган бир қиррасини кўрсатиб қўядиган манзара, воқеа, баҳснинг суратини сўзларда чизади. Шу орқали ўқувчиларни бағри кенгликка, мустақил мушоҳада юритишга ўргата боради. Болалар арзимаган бир хасдан ҳам кашфиёт қилишлари, уни лангарчўп деб мириқиб ўйнашлари мумкин. Баъзан фарзандларимиз эртак қаҳрамонларига айланадилар: гуллар билан суҳбатлашадилар, хазонларни қайиқ қилиб саёҳатга чиқадилар, нима учун қушлар уларнинг қўлига қўнмаётганидан ажабланадилар... Дунё болалар адабиётида кичкинтойларнинг шу хислатига асосланган ажойиб эртаклар бор. Т.Адашбоев ижодида ихчам, манзара шеърлар борки, болалар учун филмлар яратувчи моҳир режиссор улар асосида ажойиб асарларни суратга олиши мумкин. Мана бу тўрт қатор шеър гўё мултфилмдай. Бойчечаклар ниш уриб То тургунча ўрнидан Баҳор қишни тарновга Осиб қўйди бурнидан. Ёки, Толнинг барги сувга тушиб Қайиқ бўлди. Бу айниқса қумурсқага Лойиқ бўлди. Қўш қирғоқни тўлқин ялаб Кўкка сапчир, Ешкакни-чи, ўзи якка Эшар абжир.

Тенг-тушлари қолди гап-сўз Тайинлашмай. Қумурсқа ҳам жўнаб кетди Хайрлашмай... Т.Адашбоевнинг турли даврларни, яъни ўзининг болалик йилларини эслатувчи шеърларини, фарзандларининг болалигини тасвирловчи шеърларини – барчасини ички бир яхлит туйғу – меҳр, меҳрибонлик бирлаштириб туради. Шоир яратган образларнинг ҳаётийлиги бола табиатига яқинлигидадир. Унинг “Дўппи”, “Кесиб турдим”, “Майиз” шеърлари қувноқ юмор билан суғорилган. Кичкинтойларнинг гоҳ содда, гоҳ беғубор, гоҳ эса озгина қув, айёр характери очиб берилади. Айтайлик, “Майиз” шеърининг қаҳрамони Лола исмли жажжи қизча. У меҳмон тоғанинг саволларига жуда ақлли жавоб қайтаради: – Отинг нима, қизалоқ? – Мен-ми, тоға, Лоламан. – Ол майиздан бир ҳовуч, – Йўқ, одобли боламан. Ҳовучингиз каттароқ, Сиз берсангиз оламан… Шеърда болаларнинг ўзига хос топқирлиги ҳам акс этиб турибди. Чунки, қизча майиздан ўзи олиб еса одобсизлик эканини билади, меҳмон тоға олиб берса, унинг қўлини қайтариб бўлмайди-ку, ахир…Меҳмон тоғанинг ҳовучи анча катталиги эса айни муддао. “Алам, алам” шеърида Лоланинг тескариси бўлган Саида исмли қизалоқ характери яратилади. – Бетоқат қиз Саида Сенсан нафсинг пайида, Турмайсан дастурхондан Уялмайсан меҳмондан. Уят-уят! Ўзинг анор еёлмай, Озгина бер деёлмай, Кўзинг тўрт-ку бечора, Ололмасанг не чора, Алам-алам! Т.Адашбоевнинг жуда кўп шеърларида мактабгача тарбия ёшидаги болалар ва қизалоқларнинг турли феъл-атворлари қувноқ ва самимий талқин этилади. Кичкинтой лирик қаҳрамонлар гоҳ ўзларининг соддаликлари

туфайли кулгили ҳолатга қоладилар, гоҳида ўзларини доно ҳисоблаб, катталарга гап уқтирадилар: туфлилари эски бўлмаслиги учун сандиққа солиб қўядилар, кийишга қизғаниб, асраб юрган тор келган шимни катта бўлсам кияман дейдилар, дўпписини ўртоқлари копток қилиб тепганда дарвозабон бўлгани учун чоки сўтилганида ҳам ўзини айбсиз ҳисоблайди, ёки қўғирчоқлари-ўқувчиларининг барчасига қаттиққўллик билан икки қўйган “ўқитувчи” барча бешни ўзига қўяди ва ҳ.к. Т.Адашбоевнинг қалби болалик беғуборликлари, самимияти, соддалиги, ёрқин ҳайрат-у қувноқ топқирликлари оламида собит турибди. Бинобарин, шоир ижоди адабиётшуносликда кенг ўрганилиб, алоҳида тадқиқот мавзуига ҳам айланиб улгурган. Жумладан, Б.Ашуров ўз ишида шоир ижодининг уч асосий босқичини ажратиб кўрсатади: 1. ХХ асрнинг 60-70-йиллари. Бу даврда у халқ оғзаки ижоди, жаҳон болалар адабиёти ҳамда ўзбек болалар адабиёти етакчи намояндаларининг энг яхши анъаналарини ўзлаштирган. 2. ХХ асрнинг 80-йиллари. Бу даврда Т.Адашбоев ўзбек болалар адабиётида ўз ўрнига, ўз сўзига эга бўлган шоир сифатида шаклланди, ижтимоий долзарб масалаларни болалар шеъриятига олиб кирди. 3. Истиқлол даври. Бу давр Т.Адашбоев ижодий камолотига ривож қўшди. У она-Ватан, киндик қони тўкилган муқаддас тупроқ, миллий, тарихий, маданий ва адабий қадриятларимиз ҳақида тўлиб-тошиб куйловчи, ёш авлодни уларга садоқат руҳида тарбиялашга даъват этувчи сермаҳсул ижод билан машғул бўлди. Шоир салкам эллик йиллик ижоди давомида кўплаб баллада, эртак ва достонлар яратган. “Устанинг бахти”, “Довонлар”, “Бургутнинг ўлими”, “Қисмат” балладалари; “Сирли шаршара”, “Нур дарё” достонлари; “Адолатли қози”, “Ориятли хўроз”, “Олтин ёлли тулпор қиссаси”, “Ростон хола – достон хола” эртаклари халқ оғзаки ижоди таъсирида ёзилган. Уйғур халқ эртаги асосида қайта яратилган “Адолатли қози” эртаги сужетини жўжаларга қирон келтираётган Тулки устидан товуқларнинг қозига

арз қилиши билан боғлиқ воқеалар ташкил этади. Мажозий усулда битилган ушбу эртакда биринчи қози – Арслон. Товуқларнинг арз-додини тинглаган қози ҳақиқатни аён қилиш учун Тулкини сўроққа чақиртиуради: Пайдо бўлди қув Тулки, Етмиш етти букилиб. Қўлтиғида парёстиқ, Таъзим қилар юкиниб: – Давлатингиз бир умр, Бўлсин бекам, зиёда. Айёр, хушомадгўй Тулки мен товуқнинг гўштига эмас, патига ўчман, чунки мен ёстиқдўзман, мана, товуқ патларидан Сизга атаб парёстиқ тикдим, дея парёстиқни Қозининг ёнбошига суяйди. Совға-салом олган қози ишни текширтиришни орқага ташлайди. Натижада Тулки қутулиб қолади. Кун ортидан тун ўтиб, Фалак чархи айланди. Бу орада Қашқир Қози қилиб сайланди. Товуқлар энди бу қози ҳақиқатни рўёбга чиқарар, жиноятчининг жазосини берар деган умидда Қашқирга мурожаат қиладилар. Тулки яна эски усулни қўллайди, бу қозига ҳам парёстиқ совға қилиб, қутулиб қолади. Аммо учинчи марта Тайғон қози этиб сайлаган вақтда тулкининг ҳийласи ўтмайди. Шу сабабли Қози: – Бу маккорни ҳозироқ, Қирга қувиб чиқинглар. Тулки зоти учраса, Тутиб сомон тиқинглар… деб фармон беради. Шу тариқа, халқ эртакларидагидек, яхшилик муродига етади. “Олтин ёлли тулпор қиссаси”да Олабуқа қишлоғидан ўн чақирим наридаги Чотқол тизма тоғларининг этагида жойлашган, “чор атрофни арчазорлар киприк мисол тўсган” Тулпоркўл афсонаси қаламга олинади. Бу адабий эртакда инсон табиатидаги азалий очкўзлик, борига қаноат қилмаслик оқибатлари халқ эртакларига монанд акс этган. Адабий эртакдан маълум бўлишича, Чотқол томондан байталини елдириб, овулига қайтиб келаётган чолнинг айни пешин чоғида Тулпоркўл бўйига етиб келиши воқеа сужетига асос бўлган. Чол иссиқдан толганлиги сабабли кўлнинг ям-яшил қирғоғи яқинида бир пас дам олмоқчи, қолаверса, пешин намозини ўқиш ниятида отдан тушади. У намоз ўқиш билан машғул бўлган вақтда эса кўлнинг

ўртасидан олтин ёлли тулпор чиқиб, “кўкка сапчиб пишқириб, кўзи ёниб, шайланиб”, бўз байтал атрофидан уч марта айланади. Чўпон эса беғам, бефарқ, Ибодатин бузмасдан– Туриб боқса дулдул айғир Шўнғиди кўл қатига. …Орадан ўн икки ой ўтиб, чолнинг байтали олтин ёлли қулун туғади. Аммо мол-дунёга ҳирс қўйган кампир яна битта шундай қулунли бўлиш дардида қайсар чолни алдаб-авраб, Тулпоркўлга қайта боришга кўндиради. Чол байтални миниб, кўл томонга йўл олади, олтин ёлли тойчоқ ҳам онасининг кетидан қолмай, уларга эргашади. Чол яна авжи пешин чоғида кўл бўйига етиб келади ва: Ёзди шошиб чакмонини Олиб-олмай таҳорат. Чол шунчаки, номи учун Намоз ўқиб ўтирар. Олтин ёлли от ташвиши Юрагини ўпирар. Шунга яраша, кўлдан чиққан тулпор тойчоқнинг бўйнидан тишлаб, ўзи билан қўл остига олиб кетади. Чол эса бармоғини тишлаб қолаверади. Бу адабий эртакда ҳам халқ оғзаки ижодида ва А.С.Пушкин эртакларига ўхшаш инсоннинг очкўзлиги, қаноатсизлиги туфайли боридан ҳам ажраб қолиши, маҳрум бўлиши ҳаққоний очиб берилган. Хуллас, Т.Адашбоевнинг эртак ва шеърларида замондош ўқувчига маънавий-маърифий озиқ бера оладгиган қаҳрамонлар, образлар ҳамда деталлар жуда кўп. Ватан, она, қадрдон шаҳар ёки қишлоқ, саховатли табиат, кўнгли дарё одамларга меҳру муҳаббатимиз ришталарини боғлаган ўтган кунларимизни соғинамиз. Шу соғинчнинг илдизлари қалбимизда қанчалар чуқур бўлса, демак, тақдир бизни сийлабди. Турсунбой Адашбоев шеърларида ҳаммадан олдин Ватаннинг муқаддас остонаси бўлган она қишлоққа жуда ёшлигидан ўйчан термулган, ундаги ҳар бир мавжудликни ихлос билан ардоқлаган; содда-ю тўпори, қисмати меҳнат ва яна меҳнат бўлган, одамларни ёшига нисбатан улуғроқ нигоҳ билан кузатган қалб манзаралари кўзга ташланади.

Анвар Обиджон – болалар шоири, адиби ва драматурги (1947-йилда туғилган) Бугунги болалар адабиётимизнинг етакчи намояндаларидан бўлмиш Анвар Обиджон 1947 йил 25 январда Фарғона вилоятининг Олтиариқ туманидаги Полосон қишлоғида туғилган. 1979 йилда Тошкент давлат университети (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университетининг журналистика факультетини тугаллаган. Болалар учун “Она Ер” (1974), “Баҳромнинг ҳикоялари” (1980), “Эй, Ёруғ дунё...” (1983), “Оловжон ва унинг дўстлари” (1983), “Масхарабоз бола” (1986), “Жуда қизиқ воқеа” (1987), “Олтин юракли Автобола” (1988), “Даҳшатли Мешполвон” (1989), “Ажойибхона” (1993), “Мешполвоннинг жанглари” (1994), “Алишер ила Ҳусайн ёки уч доно ва ўғри” (1996), “Булбулнинг чўпчаклари” (2001), “Одобли бўлиш осонми?” (2001), “Ўқ ўтмас болакай” (2005), “Ўғирланган паҳлавон” (2006), “Баҳромнинг ҳикояси” (2006), “Солиқ нима?” (Болаларга ҳуқуқий-иқтисодий мавзуда бадиий- публицистик қўлланма, 2008), “Мешполвон” (2009), “Ўқ ўтмас болакай ёхуд олтин юрак” (2011), “Мушук биби миёвлади ёки жониворлар билан сўзлашув” (2012), “Митти Бароқ берар сабоқ” (Боғча болалари учун йўл ҳаракати қоидалари ҳақида шеърий йўриқлар. 2012), “Онамнинг мамлакати” (2013), “Жажжи-жажжи кулчалар” (2013), “Мешполвон жангга отланди” (2014), “0099 рақамли ёлғончи” (2014), “Кулгили тушлар” (2014), “Атрофимиздаги қизиқчилар” (2014), “Аламазон ва унинг пиёдалари” (2014), “Мулла бақалоқ” (2014) сингари 30 дан ортиқ шеърлар, ҳикоялар, қиссалар ва драматик асарлари тўпламлари нашр қилинган. Катталар учун “Безгакшамол” (1985), “Кетмагил” (1985), “Аканг қарағай Гулмат” (1987), “Ерликлар” (1990), “Аламазон ва Гулмат ҳангомаси” (1992), “Аламазон ва Гулмат” (1998), “Безгакшамол – 2” (2003), “Олтиариқ

ҳангомалари” (1999), “Танланган шеърлар” (2006), “Балога қолган футболчи” (2010), “Танланган шеърлар – 2” (2014), “Ажинаси бор йўллар” (2015) сингари 10 дан ортиқ қиссалар, лирик ва ҳажвий ғазаллар, драматик асарлар, ҳажвиялар, ҳангомалар, турмуш кечинмаларидан иборат тўпламлари чоп этилган. Шунингдек, рус тилида “Аламазон и его пехота” (1984) ҳамда “Грозный Мешпалван” (1991) асарлари нашр қилинган. Анвар Обиджоннинг драматургиядаги фаолияти болаларга аталган “Қўнғироқли ёлғончи” комедиясининг 1983 йилда Тошкент Ёш томошабинлар театрида саҳналаштирилишидан бошланди. Шундан эътиборан ушбу театрда ҳамда Фарғона, Қарши, Қўқон, Гулистон театрларида унинг “Паҳлавоннинг ўғирланиши”, “Топсанг – ҳай-ҳай” (“Қоринботир)”, Самозванец” (“Қўнғироқли ёлғончи”нинг русчаси), “Наврўз ва Бойчечак”, “Тўтиқул”, “Аламазон”, “Мешполвон” каби пьесалари қўйилди. “Ўзбекфильм” киностудиясида адиб сценарийлари асосида “Тилсимой – ғаройиб қизалоқ”, “Даҳшатли Мешполвон” комедиялари кино тасмасига туширилган. Анвар Обиджонга 1998 йилда “Ўзбекистон халқ шоири” унвони берилган. “Шуҳрат” медали (1997), “Фидокорона хизматлари учун” ордени (2011) билан тақдирланган. Анвар Обиджон ижодига назар ташлар эканмиз, аввало, шоир болалар адабиётининг барча турларида самарали қалам тебратганига гувоҳ бўламиз. У ўзининг такрорланмас ва ниҳоятда серқирра ижоди билан болалар адабиётимиз шеърияти, насри ва драматургиясини, шак-шубҳасиз, янги тараққиёт поғоналарига кўтарди. Унинг “Кулчалар” ва “Ботирвойнинг кундалиги” туркумларидаги қаҳрамонларнинг деярли ҳаммаси турли ёшдаги болалардир. Бу шеърларда болалик туйғуларининг софлиги, орзу-умидларининг беғуборлиги, табиатан бир оз шумлиги, қувноқлиги катта истеъдод билан очиб берилади, ўқувчини гоҳ яйраб-яйраб кулишга, гоҳ жимгина ўйлашга, фикрлашга, хулосалар чиқаришга ундайди. Адибнинг маҳорати шундаки, у бола дунёқарашидаги

ўзига хосликларнинг туб-тубини кўра олади. Ички оламини, ўй-хаёлларини, кичик қалбида кечаётган руҳий жараёнларни нозик дид билан кузатади. Бир қараганда, жуда оддий кўринадиган кичик-кичик шеърларда инсон табиати шаклланишининг дастлабки босқич жараёнлари кенг кўламда таҳлил этиб берилади. Самимий юмор, енгил ҳажв элементлари ёрқин кўзга ташланади. Шоирнинг “Ҳали ўзим боламан-ку!”, “Синчков бола”, “Шу ҳам фил-ми?” каби ўнлаб шеърлари шу жиҳатдан ниҳоятда характерлидир. Дадажоним, Дадажон, Отим нега Отажон? Ахир кимга «Ота»ман? Шуни ўйла-а-аб Ётаман. Шеърни ўқиганда эндигина сўзлар маъносини англай бошлаётган болакайнинг ҳолати коз ўнгимизга келади. Унинг кутилмаган «муаммо»ли масала олдидаги ўйчанлиги ўқувчининг лабига нурли табассум пайдо қилади. Анвар Обиджон шеърияти образлар оламининг кенглиги ва рангбаранглиги билан ажралиб туради. Масалан, “Сиз эшитмаган қўшиқлар” туркумида эллик беш қўшиқ бор. Бу ўринда “қўшиқ” атама сифатида қўлланмайди, балки турли жониворлар, қушларнинг сайраши ёхуд предметлар кечинмаси тарзида берилиб, рамзий моҳият касб этади. Масалан, “Каклик қўшиғи”, “Коптоклар қўшиғи”, “Чирманда қўшиғи”, “Милтиқча қўшиғи”, “Ғулғултовуқ қўшиғи”, “Қирчанғи қўшиғи”, “Шиппак қўшиғи”, “Ручка қўшиғи” кабилар. Жумладан, “Бедана қўшиғи” шундай янграйди: Майли қуринг тўр қафас Пит-пилиқ, Ҳеч йўқ, сайраб турсам бас, Пит-пилиқ, Азал эркиндир зоғлар, Пит-пилиқ, Қафасдадир сайроқлар Пит-пилиқ

Шоир хулосаси шуки, зўр сайроқи қушларни қафасга соладилар, зоғлар озод юрибди. Анвар Обиджон шеъриятининг яна бир аҳамияти, шоир шеърининг ранг-баранг шаклидан фойдаланган. Бир мисрали шеър, икки, уч, тўрт, беш мисрали шеърлар: бу бандга кўра ранг-баранглик. Айни дамда, тўрт ҳижодан бошлаб, тўққиз ҳижо, баъзан ўн бир ҳижоли шеърлар яратган. “Чумоли” шеъри анча содда: Қайга борар Чумоли Бошда паранг Рўмоли Елкасида чамадон Чамадонда Арпа нон. Шоир шеърларининг калити сарлавҳасидадир. Акс ҳолда бундай шеърлар оддий бир қофиябозликдан иборат бўлиб қолади. Масалан, “Қуённинг туғилган кунида” шеърининг сарлавҳси бўлмаса, унинг моҳияти очилмайди, шеър маънога эга бўлмайди. Чунки туғилган кунда: Ари келди. Асал олиб, Ечки қопга Карам солиб Айиқ келди Қошиқ билан Бўри – пичоқ Сочиқ билан. Шундагина ҳар бир ҳайвоннинг ўзи нимани хуш кўрса ўшани кўтариб келгани аён бўлади. Ўзбек болалар адабиёти тараққиётида ўз ўрни, ҳиссаси бўлган шоир шеърияти ўзига хос шаклга, образлар тизимига қофияланиш тартибига эгалигини алоҳида қайд этган З.Иброҳимова ёзади: “... у бола дунёқарашидаги ўзига хосликларнинг туб-тубини кўра олади. Ички оламни, ўй хаёлларини, кичик қалбида кечаётган жараёнларни, нозик дид билан

кузатади. Бир қараганда, жуда оддий кўринадиган кичик-кичик шеърларда инсон табиати шаклланишининг дастлабки босқич жараёнлари кенг кўламда таҳлил этиб берилган”. Дарҳақиқат, Анвар Обиджон болаларга шунчаки ёзмайди. Унинг шеърлари ўқувчига таълим ва тарбия беради. Шоир кичик ёшли ўқувчиларга шеърлар тақдим қилар экан, улар тушунмайдилар деб фикрни соддалаштирмайди : Она қуёш , аксингни Чиздим йўлакка Сен ҳаммага меҳрибон, Ўзинг бўлакча Нур тушмаган жойларда, Кезармиш кулфат. Йўлагимни ҳеч қачон , Босмасин зулмат. Бармоқ вазнида ёзилган бу шеърни боғча боласидан тортиб, истаган ёшдаги ўқувчи ўқиши, ундан завқ олиши мумкин. Сабаби, вазни енгил , яъни ҳижолар сони кам. Анвар Обиджон ўз шеъларида ўсимликлар дунёсини очиб беради. Исмим: – Кади-ошқовоқ Барг остида Ётаман Томга Палак отаман. Шеърхон ошқовоқнинг шевада “кади” деб юритилишини, барги катта бўлиб, палак отиб, томга чиқиб кетишини ўрганади. Шу билан бирга унинг табобатдаги аҳамияти ойдинлашади: Қўшиб есанг Шакарга, Дори-дармон Жигарга... Шоир ошқовоқнинг фойдаси ҳақида сўзлашдан ташқари, ўқувчига ҳазиллашиб қўйишни унутмаган: Нега уздинг Бандимни,

Соғиндингми Мантимни ? Бундай шеърларда биология, зоология, табиатшунослик ва бошқа фанларга доир маълумотлар бадиий талқин этилиши орқали маърифийтарбиявий аҳамият кўзлангани эътирофга сазовор. Шу маънода, шоирнинг “Турп”, “Пиёз”, “Нок”, “Шафтоли”, “Анор”, “Гилос”, “Помидор” ва бошқа мевалар талқин этилган шеърлари кичкинтой ўқувчиларда сабзавот ва мевалар ҳақида яхлит тасаввур уйғота олиши билан эътиборли. Анвар Обиджон “Анор” шеърида анор доналарини аскарларга ўхшатган. Маълумки, Алишер Навоий “Анор” чистонида анорнинг фойдали хусусиятларини яшириб берса, Увайсий “Анор” чистонида анорни гумбазга ўхшатади, анор доналарини “юзларида парда тортиғлиқ ўлтурурлар бағри қон” деб таърифлайди. Анвар Обиджон шеърини ҳам луғз деса арзийди. Шоир анор сўзини тилга олмай “ҳар донаси бир аскар, бир қалъада минг лашкарлигини, улар панада оқ пардали хонада тинч” ётганини тасвирлайди. Шеърнинг якуни ҳам ўзига хос: Хоналар тинч Атроф жим, Қалъачани Бузса ким Бошланади Тўполон.... У ёғи Сизга аён. Шоирда шеърий топишмоқ дейишга лойиқ шеърлар бор. Фақат шоир дастлабки сатрларда ёки номида ўша жисмнинг номини бериб қўяди. “Бақлажон”, “Мош”, “Ҳандалак”, “Ўрик”, “Писта”, “Саримсоқпиёз”, “Қалампир” каби шеърларида шундай ҳолатни кўриш мумкин. Аммо “Ҳўкизнинг таржимаи ҳоли”, “Маймуннинг таржимаи ҳоли”, “Қизилиштоннинг таржимаи ҳоли” каби шеърларидан сарлавҳани олиб ташланиши кифоя: бола учун топшириқ тайёр бўлади. Бу турли ёшдаги ҳар хил савиядаги болаларни фикрлашга ўргатади.

Болалар шеъриятида рамзлар ва тимсоллар ўрни ҳақида фикр юритилар экан, Анвар Обиджон шеърлари, айниқса, бу борада алоҳида аҳамиятга моликдир. Унинг шеърларида истибдод тиғи остида бўйни эгилган бўлса-да, эрк ҳис-туйғулари қалбини тарк этмаган халқимиз тимсоли рамзларга ўралган ҳолда тасвирланади. “Кумуш уй” туркумидаги “Яйловни соғинган қўй” шеъри ана шундай асарлардандир. Аввало, туркум номига эътибор берайлик. Аслида “Кумуш уй”нинг ўзи ҳам Ватан рамзи. Зеро, Ипак қурти қурган эшиги-деразаси йўқ кумуш уй аслида халқимизни етмиш йил тентиратган келажаги қоронғу, хаёлий социалистик тузум, “Яйловни соғинган қўй” эса истибдод занжирлари остида эзилган, қорни тўқ бўлса-да, қадри йўқ, боши эгиклар тимсоли: - Ишлар қалай, - Десам, Қўй Жавоб берди Суриб ўй: Камчилик йўқ Озиқдан... Безор бўлдим Қозиқдан. “Ака-ука” шеърида мустақил Ватан келажаги бўлмиш ўсиб келаётган ёш авлод рамзий йўсинда кечаги кунимиздаги қўли боғлиқ, кўзи боғлиқ, истибдоддан юрак олдириб қўйган катта авлодга қиёсланади. Аканинг пастга, жарликка “така-пука термилиши” бежиз эмас, чунки жарлик аслида тубанлик рамзи, иккинчидан эса, унинг кўз олдида халқимизнинг истиқлол йўлида қурбон бўлган минглаб фарзандлари тақдири турибди: Жар бўйида туришар Ака-ука. Ака пастга термилар Така-пука. Юксакдаги лочинга Боқар ука, Гуё кўкда жим қанот – Қоқар ука. Уканинг нигоҳи эса кўкда парвоз қилаётган лочинга тикилган. Чунки кўк ҳам, унда парвоз қилаётган лочин ҳам аслида эрк рамзлари, уканинг эса парвози баланд, нигоҳи истиқлолнинг ёришиб келаётган порлоқ нурларига

тикилган. Шу боис ука ёш китобхон кўз ўнгида Лочин янглиғ Эркин, эрки учун курашга тайёр Инсон тимсоли сифатида намоён бўлади. “Янтоқлар ҳақида қўшиқ” ҳам озодлик, эрк учун кураш туйғулари етакчилик қилиши билан эътиборга моликдир. “Сувсизликдан сўлмасдан, гармселдан жон сақлаб, ёвуз саҳрони енгиб” яшаётган “янтоқлар” ҳам аслида халқ рамзи. Гарчи у “ёвуз саҳро”да “сувсизликдан сўлиш”га, “Гармсел”нинг ўтли шамоллари таъсирида аста-секин ўлимга маҳкум қилинган бўлса-да, бироқ “янтоқлар”нинг чуқур ўрнашган, мустаҳкам илдизи ҳар қандай шароитда ҳам яшаш учун курашга чорлайди, шу боис ҳам янтоқлар доимо гуллайди, мева тугади, келажак авлодни яратади. Бинобарин, зукко китобхоннинг синчков нигоҳи бу шеърда халқимизнинг истибдод тиғи остида ўтган кейинги юз йилдан ортиқроқ давр мобайнидаги тарихи рамзий йўсинда акс эттирилганини дарров пайқаб олади. Шоир: Эзиб ўтди йилқилар, Эзиб ўтди нортуя, Тикландингиз кайтадан Оламда биз бор, дея, Балли сизга, янтоқлар! Янчолмади бўронлар, Куймадингиз оташдан Ғанимлар ҳам ҳайрондир Бундай чидам, бардошдан, Балли сизга, янтоқлар! (“Масхарабоз бола”, 82) дер экан, бу мисралардаги “йилқилар” ва “нортуя” ҳам юртимизга бостириб келган турли ғанимлар тимсоли янглиғ намоён бўлади. Чингизхон суворийларининг йилқилари ва арабларнинг туялари оёғи остида эзилган, топталган халқимиз ўзини барибир тиклаб олгани, уни турли талотўпларнинг бўронларию оташлари ҳам йўқ қилолмаганидан ҳатто ғанимлариинг ўзлари хам ҳайронликларн ишонарли тасвирланган. Эҳтимол, ёш китобхон бу имо- ишоралар, рамзларни тўла тушунмас, бироқ масал кўринишидаги (рамзлар,

тимсолларга асосланган) асарлар шуниси билан ҳам характерлики, улардан ҳар бир китобхон ўзига керакли нарсани уқиб олади. Барча ёшдаги китобхонларга мўлжалланган бундай асарлар шу боисдан ҳам мазмунан кўп қатламли бўлади. Анвар Обиджоннинг истиқлол давридаги сермаҳсул ижоди истиқлол шарофати билан миллий, маданий, адабий қадриятларимиз бор бўйбастини қайта ростлаётган бугунги кунда шоир ижодида маърифийликтарбиявийлик масалалари алоҳида ўрин эгаллаб бораётганлиги, болалар адабиётимиз минг йиллик тарихи билан инсониятни том маънода маънавий-ахлоқий камолот сари чорлаган ўз миллий ўзанлари, сарчашмаларидан тобора дадиллик билан баҳра олаётганлигини тасдиқлашга хизмат қилади. Жумладан, унинг “Мактаб” шеъридаги Қунт ила қирқ ҳунар олмоққа шаҳд айланг, Шамолдан ҳам шакар олмоққа шаҳд айланг. Замондан-да юриб илғор, бўлиб кошиф, Ҳар илмдан самар олмоққа шаҳд айланг. Ўқинг, қудрат ила шуҳрат керак юртга, Маърифатга ташна миллат керак юртга сатрлари фикримизнинг яққол далилидир. Олти тўртликдан ташкил топган ва ҳар бир тўртликка “керак юртга” радифи билан тугалланадиган икки мисра қўшилган каттагина ҳажмли ушбу шеърда ёш авлод дунёга донғи таралган аждодларимиздан ўрнак олиб, буюк кашфиётлар қилишга, дунё сари йўл очиб, миллат номини беш қитъада достон этишга даъват этилади. Фахрия тарзидаги ушбу шеърнинг маърифий-тарбиявий аҳамияти ниҳоятда беқиёс. Зеро, айнан истиқлол шарофати ила халқимиз минглаб йиллик тарихга эга бўлган миллий, маданий, адабий, диний, тарихий қадриятлари билан фахрланиш имкониятига эга бўлган эса, ушбу фахрланиш туйғуси мустақил давлатимизнинг порлоқ эртасини яратувчи ёш авлодга йўлчи юлдуз бўлиб, уларни илм-маърифатда камолга эришиб, буюк аждодларимизга муносиб издошлар бўлишга чорлаши ҳам шу қадар табиий. Шеърнинг биринчи тўртлигида мактаб “бахт нарвони”, “билим кони”, “заковат донининг хирмони” сингари анъанавий баланд пардаларда

таърифланиб, “ўғил-қизлар” улкан муродларни кўзлаб ўқишга даъват қилинар экан, тўртликка нақарот сифатида келаётган “Ўқинг, минглаб аҳли доно керак юртга, / Яна Бобур, Ибн Сино керак юртга” мисраларида шоир юртимизга Бобуру ибн Сино сингари “минглаб аҳли донолар” кераклигини алоҳида таъкидлайди. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки мустақил мамлакатимизнинг порлоқ келажаги, дунё ҳамжамиятида ўзининг муносиб ўрнига эга бўлиши, аввало, билимдон авлод билан белгиланиши шубҳасиздир. Шуниси диққатга сазоворки, шеърнинг ҳар бир тўртлигида улуғ аждодларимиз илм шарофати билан эришган даражаларнинг алоҳида бир қирраси қаламга олинади. Жумладан, иккинчи тўртликда қиёслар янада баланд даражага кўтарилиб, Навоий сўзни зар даражасига кўтаргани (яъни сўз заргари эканлиги), имом Бухорий пайғамбаримизнинг ишончли (саҳиҳ) ҳадисларини излаб дунё кезганлиги, Хоразмий риёзиёт шоҳи даражасига эришганлиги, Мирзо Улуғбек юлдузларга етганлиги – барчаси илм исташ (излаш)нинг мунаввар натижалари дея таърифланади ва яна қиссадан ҳиссадан сифатидаги нақарот мисраларда ёш китобхонга мурожаат қилиниб, бугунги кунда юртимизга илми билан Фарғоний, Ҳувайдо, Беруний, Термизий, Нажмиддин Кубролар издошлари, ўринбосарлари даражасига кўтарилажак авлод кераклиги ҳақидаги хулосага келинади. Учинчи тўртликда юртимиз тарихига мурожаат қилиниб, бугунги мустақилликка ўз-ўзидан эришилмаганлиги, халқимизнинг минглаб йиллик тарихи озодлик, мустақиллик учун курашлар тарихидан иборат эканлиги, демакки, бугунги навқирон авлод илм чўққиларини эгаллаш билан буюк юрт тарихини англаб, юртимиз озодлиги учун соҳибқирон Амир Темур, Широқдек ватанпарвар, идрокли посбонлар бўлишлари кераклиги ҳақида фикр юритилади. Қиёслар асосига қурилган охирги банд (“маърифатсиз элат мақсадда жам бўлмас” – “маърифатли ўлка ётга қарам бўлмас”, “мактаб қуёш эрса, илм нурдир”), назаримизда, шеърда илгари сурилган барча фикрларнинг

мантиқий якуни, қаймоғи янглиғ жаранглайди ҳамда юртга эртанги тараққиёт учун “фикри ёруғ авлод” кераклигига ёш китобхонни қатъий ишонтиради ва руҳлантиради.

Анвар Обиджоннинг “0099-рақамли ёлғончи”, “Эй, ёруғ дунё”, “Аламазон ва унинг пиёдалари” каби қиссалари ҳамда “Ботинканинг туфлига хати” типидаги туркум шеърлари ҳам ўқувчини бефарқ қолдирмайди. Анвар Обиджон фақат табиатни тасвирловчи, турфа хил рамзий, мажозий образлар яратувчигина эмас, балки ижодининг ката қисмида болалар дунёси, руҳиятини ҳам тасвир этган. Унинг “Даҳшатли Мешполвон” эртак-қиссаси эса мустақиллик арафасида ёзилган том маънодаги “озодлик варақалари” эди (М.Сатторов). Асарда ватанпарварлик ва мустақиллик туйғуси ёш қаҳрамон тимсолида гавдаланган. Адиб бу эртак қиссани “Алпомиш”, “Равшан” каби халқ достонлари оҳангида ёзади. Бу ўз навбатида болалар адабиётига халқ достонлари руҳини олиб кирди, десак янглишмаймиз. Ёзувчи қаҳрамонини ўз тилидан хомсемиз, анчайин мечкай, ебтўймас, ҳатто бир қадар текинхўр тасвирлайди. Болалигида бувисининг қўлига қараб ўсган бўлса-да, ақли кира бошлагач, ота-онасини босқинчи душманлар асир қилиб олиб кетгани, улар қийноқда азобланаётганларини ҳис қилгач, қалбида исён туйғуси жўш уради. Мешполвон озодлик йўлида тиш-тирноғигача қуролланади: остида оқсоқ хачир, қўлида дасткалла, ўқлов, қалқон-қозоннинг ёғоч қопқоғи. Бу юриш иштирокчиларидан бири дўсти, Гўрўғлибек ва Равшанхонлар авлодидан бўлган Ошиқбола. Муаллиф Ошиқболани ҳам полвонликда боболаридан кам эмаслигини халқ достонларига монанд тасвирлайди: масалан, олтисида ўзини отда эркин тутадиган, еттисида нонга ханжарда ёғ суртадиган, саккизида ўқ- ёй билан тангани йиртадиган… ўн бирида уйида ошна кутадиган, ўн иккисида ҳафталаб овга кетадиган ва ҳ.к. Мешполвон ўз лашкари билан босқинчи Сепкилшоҳга қарши аёвсиз жанг қилади. Улар Қизқўрғонга етиб келгач, шундан воқиф бўладиларки, бу ерда турли мамлакатлардан қул – асира қилиб келтирилган гўзал қизларни қўрғонда “тарбиялаб”, сўнг сайилларда катта пулга сотар эканлар. Асарда Сепкилшоҳ салтанатининг маънавий чириклиги букри чол тилидан айтилган фикрларда ойдинлашган. Достонқисса ниҳоясидаги ҳаёт-мамот жанги эзгулик ва адолатнинг ғалабаси билан тугайди. Сепкилшоҳ бандилари ҳам исён кўтаргач, Мешполвон

лашкарларининг қўли баланд келади. Мешполвон бошиудан қаттиқ жароҳатланса ҳам унинг ота-онаси, қариндош-уруғлари, миллатдошлари, Ватани озод бўлади. Қаҳратония Мешполвоннинг дўсти Ошиқбола қўлига ўтади. Уни Ойтуморга ўйлантириб қўйишади. Мешполвон ота-онаси ва табиб қиз Ачахон билан ўз юртига қайтади. Умуман, эртак қиссада халқ оғзаки ижодининг кўпгина жанрларидан кенг фойдаланилгани унинг халқчиллиги, қизиқарлилигини таъминлашга хизмат қилган. Асарнинг ғоявий долзарблиги эса ҳамон пасайгани йўқ. Анвар Обиджоннинг болаларга аталган насрий асарларидан яна бири “Аламазон ва унинг пиёдалари”дир. Адибнинг бу туркум қиссалари ҳам ёш авлодга, аниқроғи “она юртинг жасур фарзандларига бағишланган”. Бу асарнинг қаҳрамони ҳам ўсмир ёшидаги оловқалб йигит – Аламазон. У тоштақаликлар шевасида гуркираб ёнаётган гулханни англатади. Аламазон туркумидаги қиссалар икки мустақил асардан иборат. Биринчиси – “Аламазон ва унинг пиёдалари”, иккинчиси “Ялтироқ тугма”. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам мустақил сужет, мақсад-моҳиятига эга. Ҳар иккала асарда қаҳрамон ўз номига муносиб эканлиги аёнлашади. Улар ўз юрти, қишлоғи қисматига безовта қалб билан ёндашади. Аламазондаги мушоҳадакорлик, ҳаёт жумбоқларини ечишга кучли иштиёқ, жамиятда фаол муносабатда бўлиш сезилиб туради. Жумладан, Аламазон – тафаккури уйғоқ бола. У катта одамларга ўхшаб, хоҳлаган китобини танлаб ўқий олмаса-да, жаҳон болалар адабиётидаги машҳур Чипполино, Буратино, Том Сойер, Гек Финн, Равшанбек, Алпомиш каби қаҳрамонлар билан “Алифбе”ни ёд олгандан буён олишади. Шунингдек, акасининг китоб тахмонидан “Ўткан кунлар” (А.Қодирий), “Сароб” (А.Қаҳҳор), “Чолиқуши” (Рашод Нури Гунтекин), “Анна Каренина” (Л.Н.Толстой)ни ҳам ўқиб чиқишга муяссар бўлади. Бу китоблардан таъсирланган Аламазон дўсти Эшмат билан бирга хазина қидиришга, агар топсалар яйлов этагида ўн минг кишилик стадион, кўп қаватли уй қуриш, мармар деворли каттакон чойхона қуриш, кўчаларга асфалт ётқизиш, ўзлари яшаётган Қўчқорсарой устидаги кўприкни янгилаш,

ҳатто қишлоқда битта дурустроқ ошхона қуришни ҳам мўлжаллашади. Шунингдек, бутун умри бошланғич синфларга дарс бериш билан ўтган Аҳмадали отага атаб терак бўйи ҳайкал ўрнатмоқчи бўладилар. Умуман, қиссалардаги образлар, номлар ва тафсилотлар гоҳ фантастик деталлар орқали, гоҳ тамсилий, киноявий ифода этиларкан, ёзувчининг кўзлаган мақсади ёш китобхонларни мушоҳадага ундаш, ўз юрти тарихини ўрганиш, Ватани ва халқининг тараққиётига ҳисса қўшишга ундаш эканлиги англашилади. Аламазон тоғаси кашф қилган ухлатадиган доридан ичиб ухлаб қолади-да, асар таркибидаги саргузаштлар, ғорга қилинган саёҳатлар аслида тушда бўлгани, Зимистонсарой, Юлдузистондаги воқеалар, кишиларни уйқусида кўргани дори таъсири кетгач аёнлашади. Аммо, Аламазон уйқудан уйғонса ҳам унинг таъсиридан қутулолмайди. У ғордаги одамларга ёруғ дунёни бошлаб боришига ваъда беради: “– Азизларим, менга ишонинг, мен барибир сизларни ёлғиз қолдирмайман. Сизларни, сиз билан бирга Юлдузистондаги ҳамма одамларни қоронғу ғордан етаклаб чиқаман. Ҳаммангиз қуёшни кўрасиз, қуёшни! Мен Ёруғ дунё номидан гапиряпман…” Англашиладики, Анвар Обиджоннинг юқоридаги қиссаларида Ватан мустақиллиги орзуси илгари сурилган. Хулоса қилиб айтганда, ўзбек болалар адабиётининг ёш авлод дунёқарашини шакллантиришдаги муҳим ўрни аввало, шундай асарлар орқали яққол кўзга ташланади. Зеро, истиқлол даври ўзбек болалар адабиётида ҳам мавзуларнинг ранг-баранг талқини, ғоявий долзарблиги образ ва мундарижаси такомиллашди. Янги воқеликни ўзида теран акс эттираётган адабий ижод намуналари бугунги болалар адабиётининг энг катта ютуғидир. Бу жиҳат А.Обиджоннинг эртак-достонларида яққол кўринади:

XX asr 30 - 80 - yillar bolalar adabiyotining asosiy xususiyatlari Adabiy tur va janrlar shakllandi Professional bolalar ijodkorlari yetishib chiqdi Bolalar matbuoti va publitsistikasi maydonga keldi . Obrazlar va mavzular kengaydi Badiiy yuksak saviyali asarlar yozildi Folklorizm an ’ anaga aylandi Taraqqiyot bosqichiga ko ‘ tarildi Jahon bolalar adabiyoti ta ’ siri ortdi Istiqlol arafasida g ‘ oyaviy dolzarblik o ‘ sdi

G`afur G`ulom Hamid Olimjon XX asr 30 - 80 - yillar bolalar adabiyoti dagi yetuk shoirlar Za far Diyor Sulton Jo ‘ ra Shukur Sa’dulla Q.Muham - madiy Qudrat Hikmat Po ‘ lat Mo ‘ min Ilyos Muslim Tursunboy Adashboyev Safar Barnoyev Anvar Obidjon Miraziz A’zam G ‘ afur G ‘ ulom Oybek XX asr 30 - 80 - yillar bolalar adabiyoti dagi atoqli yozuvchilar Shukur Sa’dulla Hakim Nazir Mirkarim Osim Nosir Fozilov Farhod Musajon Xudoyberd i To'xtaboev Safar Barno y ev Anvar Obidjon

Адабиётлар: 1. Ўзбек болалар адабиёти ва адабий жараён. –Т.:Фан, 1989. 2. Ўзбек болалар адабиёти анталогияси. Икки жилдлик. 1-2-жилд. – Т.:Ўқитувчи, 2006. 3. Ўзбек болалар адабиёти. Мақолалар. –Т.: Ёш гвардия, 1969. 4. Ўзбек болалар адабиёти ва адабий жараёни. – Т.: Фан, 1989 5. Жумабоев М. Ўзбек ва жаҳон болалар адабиёти. Мажмуа. –Т.: Ўқитувчи, 1996 6. Йўлдошев С. Қудрат Ҳикматни эслаб. // “Гулхан” журнали, 1998, 11-сон 8-13 бет. 7. Йўлдошев С. Бахтиёрлар куйчиси. – Китобда: Сайиджоннинг соати. – Т.: Ёш гвардия, 1964. 8. Барноев С.Каримжон-Карлсон. –Т:Ёш гвардия, 1988. 9. Барноев С. Оқ лайлаклар . –Т.:Ёш гвардия, 1982. 10. Назаров Б. Қорачиққа сингган чеҳралар. // ЎзАС, 1984- йил, 17-август 11. Анвар Обиджон. Эй, ёруғ дунё… –Т.: ҒГулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти , 1985. –Б.66. 12. Анвар Обиджон. Жуда қизиқ воқеа . – Т.: Юлдузча, 1987. –Б. 224 13. Анвар Обиджон. Аламазон ва Гулмат ҳангомаси. –Т.: Чўлпон, 1992. –Б 352 . 14. Анвар Обиджон. Мешполвоннинг жанглари. –Т.: Чўлпон, 1994. –Б.352 15. Баракаев Р. Жонажоним шеърият. –Т.: Чўлпон, 1997. 16. Исомиддинов З. Дил кўприги. // Жаҳон адабиёти, 1998, 12-сон.

O'xshashlar

Рус болалар адабиёти

Истиқлол даври болалар адабиёти

Чет эл болалар адабиёти

Болалар адабиёти тараққиёт сари

Болалар адабиёти ривожланиш босқичида