Hozirgi o’zbek she’riyatida ruhiy kechinma va badiiy ifoda - Adabiyot - Referatlar

Hozirgi o’zbek she’riyatida ruhiy kechinma va badiiy ifoda

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.8193359375 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi o’zbek she’riyatida ruhiy kechinma va badiiy ifoda Reja: Kirish 1. Badiiy tafakkurning yangilanishi 2. Ramziy-falsafiy talqin Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1

Kirish Yurtimiz mustaqillikka erishgach, o’zbek adabiyoti o’z tarixiy taraqqiyotining yangi davriga ko’tarildi. Ijtimoiy hayotda bo’lgani singari adabiyotda ham demokratiya, oshkoralik va tanqidiy ruh kuchaydi. Ijodkorlarimiz so ’ z , matbuot va ijod erkinligiga to ’ la erishdilar . Ma ’ lumki , sovet davrida Vatan ozodligi xalq erki , mustaqillik haqida haq so ’ zni aytish butunlay man qilingan edi . Xayriyat , O ’ zbekiston mustaqil bo ’ ldi - yu , ijodkorlarimiz Vatan va millat taqdirini , milliy qadriyatlarimizni , milliy urfodatlarimizni va buyuk ajdodlarimiz hayotini faoliyatini tasvirlashdagi avvalgi cheklash chegaralash iskanjasidan butunlay qutildilar . Bu chin erkinlikni hammadan ham ko ’ proq yozuvchi va shoirlarimiz o ’ zlari teran anglatmoqdalar va bu haqda iftixor va g ’ urur bilan yozmoqdalar . Prezidentimiz I . A . Karimov aytganidek : « Xalqimiz o ’ zini ozod , erkin deb bilib , muhtojlik va qaramlik iskanjalaridan xalos bo ’ lgan , qaddini rostlagan , erkin nafas olganda iqtisodjiy islohatlar muvaffaqiyatli rivojlanish mumkin » 1 . O ’ zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripovning quyidagi dil so ’ zlari ana shundan bir nishonadir : « Madaniyatimizning ne - ne darg ’ alari bu kunni orzu qilib , yetolmay o ’ tdilar . Shukronalar bo’lsinkim, mustaqillikni ko’rish va uni kuylash bizlarga nasib etdi. Yo’lboshchimiz ta’kidlaganidek, xalqimiz ongida milliy tiklanish boshlandi. Ayniqsa, ijodkorlarimiz oldida keng ufqlar ochildi. Biz hurriyatimizni to’lib-tashib kuylashdek baxtga musharrafmiz. Mustaqillik mushoirasi boshlandi». 2 Bu yangi davrda, ayniqsa, she’riyatimizda haqqoniylik va hozirjavoblik kuchaydi. Avvallari inson hayoti ko’pincha bir tomonlama hech qanday kam ko’stsiz, dabdabali qilib, bo’yab-bezab aks ettirilardi. Inson mehnati, uning ruhiyati yuzaki, bayramona qilib ifodalanardi. Mustaqillik davriga kelib xalq va mamlakat hayotni yaxshilashga qaratilgan muammolar, oddiy inson qadr-qimmatini tiklash va ko’tarish, ona-Vatan va mustaqillik mavzulari tasviri birinchi o’ringa chiqdi. Xalq ruhiga ozodlik, vatanparvarlik tuyg’ularini singdirishda she’riyatning roli va o’rni beqiyosdir. She’riyat o’ziga xos timsollar, ramz va istioralar ohanglar orqali kishi 1 Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy siyosatning ustivor yo‘nalishlari. –T.: O‘zbekiston, 1993. 19- bet. 2 Istiqlol mushoirasi (to‘plam) –T., 1997. 5- bet. 2

ruhida ajib bir tuyg’ularni uyg’otadi. Shu ma’noda aytish joizki, she’riyatda ko’chimlar ko’p ishlatiladi va bu unsurlar shoirga o’z she’rlarining teran mantiqli va ko’p ma’noli bo’lshiga zamin hozirlaydi. So’nggi yillarda she’riyatimizda yangicha ruh, yangicha mazmundagi asarlar paydo bo’la boshladi. Badiiy ijodning kuchi mazmun va mantiiqda bo’lishini hisobga olib, istiqlol yillarida mazkur masalalar qay darajada aks ettirilganligini o’rganish ishimizning asosiy maqsadi hisoblanadi. Ushbu maqsadni yuzaga chiqarishda quyidagi vazifalar aosida yondashildi: - she’riyatda ijodiy jarayon muammosi; - ruhiy kechinma va obrazlilik masalasi; - she’riyatda ramz va timsollarning ifodalanishi o’rganildi. She’riyat nazariyasi va uning badiiyati o’zbek adabiyotshunosligida muayyan darajada tadqiq qilingan. Bu borada taniqli o’zbek adabiyotshunoslari I. Sulton, O. Sharafiddinov, B. Nazarov, H. Umurov, I. Haqqulov, I. G’afurov B.Norboevlarning ba’zi XX asr hamda zamonaviy she’riyat xususida yaratgan maqola va risolalarida teran mulohaza va kashfiyotlar mavjud. Lekin imkoniyatining kengayishi she’r taraqqiyotini tashkil etadigan va uning rivojlanish qonuniyatlarini tartibga solib turadigan poetik tushunchadir. Ma’lumki, san’atning har qanday turi, shu jumladan badiiy adabiyot originallikni va rang-baranglikni sevadi. Maxsus badiiy tasvir vositalarining qo’llanilishi adabiy asar tilini shirali, bo’yoqdor, jozibali qiladi. Bir shoir o’z asarlarida chuqur falsafiy va yuksak mantiq kuchi bilan, boshqa bir shoir dilni qitiqlovchi mayin lirizmi bilan, yana birovi so’z gavharlarini poeziya iniga marjondek chiroyli qilib tuzishi bilan, yana biri o’z she’rlarining qo’shiqday ravon ohangraboligi bilan yana biri esa maxsus badiiy tasvir vositalaridan mohirona foydalanib, obrazli manzaralar chizish bilan o’quvchi qalbiga kirib boradi, uni maftun etadi. Maxsus badiiy tasvir vositalarini o’z o’rnida qo’llash uni g’oyaviy badiiy maqsadga xizmat qildirish-so’z san’atkorlaridan o’ziga xos mahorat talab qiladi. 3

Mavzuni yoritishda asosan istiqlol yillarida yaratilgan asarlar, xususan, B. Ro’zimuhammad, Faxriyor, A. Qutbiddin she’rlari asosiy obyekt qilib olindi. Ba’zi o’rinlarda ramziy-falsafiy ma’no va mazmunni ifodalashda yetuk shoirlarimizning keyingi avlod vakillariga ta’siri masalasini izohlash maqsadida A. Oripov, E. Vohidov ijodiga ham to’xtalindi. Istiqlol davri o’zbek she’riyati yangi zamon talablariga mos ravishda shakllanib bormoqda. U uzoq va yaqin o’tmish mavzularini istiqlol mafkurasi asosida yangcha badiiy ifodalarda aks ettirayotir. Bu ijodiy jarayonda she’riyatga yangiliklar olib kirishda tajribali ustoz shoirlar bilan bir qatorda adabiyotimizga kirib kelgan yosh shoirlar ham jonbozlik ko’rsatmoqdalar. Xulosa tarzida aytish mumkinki, so’nggi yillar she’riyatida qator ijobiy tamoyillar faol ilgarilab borayotir. Hayotiylik, olam va odam ruhidagi murakkabliklarni ochib berish shu orqali yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash tamoyili bugungi she’riyatning asosiy vazifalaridan biridir. Ta’kidlash joizki, bu borada hamma shoirlarimiz birday yuqori saviyada ijod qilayotganliklari yo’q. 4

Badiiy tafakkurning yangilanishi She’riyatning hayotni qaysi xil timsollar asosida qay yo’sinda badiiy tadqiq etishi lirik qahramon siymosining qay suvratda namoyon bo’lishi, shoir iste’dodi, e’tiqodi va ma’naviyati bilan birgalikda ijtimoiy adabiy muhiti ham bog’liq. Anglashilinishicha, davr yo’nalishi shoir e’tiqodi va iste’dodiga zid bo’lmasa ijodkor o’z «men»ini asarlariga ko’proq, samaraliroq singdiradi. Aksincha bo’lsa davrdagi yo’nalishlar shoir ruhi va ilhomi ustidan hukmronlik qilsa, yozgan har bir satiri «elak»dan o’tkazilsa, ijodkor «men»i rangsiz va qashshoq holga tushishi mumkin. Ammo iste’dod shuning uchun ham iste’dodni, u o’zining tengsiz matonati, qarama- qarshiliklarni yenga olish qudrati bilan muhit dovullarini yengib, ulug’ va betakror asarlar, isyonkor va jur’atli qahramonlar obrazini yarata oladi. Istiqloldan beri juda ko’p she’rlar yozildi va e’lon qilindi. Bu she’rlarning badiiy saviyasi birdek emas, albatta. Biroq har bir yaxshi she’r haqida uzoq gapirish mumkin. Buning imkonsizligi tufayli biz o’tgan yilgi she’riyatimizda ko’zga yaqqol tashlanadigan uch jihatni alohida ta’kidlab ko’rsatmoqchimiz: 1. Ijtimoiy mavzudagi she’rlar; 2. Falsafiy ruhdagi she’rlar; 3. Tuyg’ular o’zgacha ifodalanayotgan izlanish yo’lidagi she’rlar (modern). Ijtimoiy mavzudagi-vatanparvarlik ruhida, istiqlol madh etilgan she’rlarning aksariyat samimiyligi ritorikadan uzoqligi bilan diqqatga sazovor. Shoir Abdulla Oripovning «Vatandosh» she’ridagi ushbu satrlarda shu ruhdagi asarlarning mohiyati berilgan desak adashmaymiz: To’g’ri kelsa agar dili diliga, Sadoqati bo’lsa tuqqan eliga. Ular zamondoshdir har zum, har nafas. Inson ruhiyatini tarbiyalashda adabiyotning vazifasi beqiyos ekan, vatanparvarlik ruhidagi she’rlar hamisha zarur. Fikrni ixcham aytish, so’zlarni o’zbekona jaranglashtish, ruhiy erkinlik bunday she’rlarga xos xislatdir. Y. Sulaymonning «Bashorat», Normurod Narzullaevning «Xalqim», «Komillik», Sa’dulla Hakimning «Oqsaroy», Azim Suyunning «Vatan», Sirojiddin Sayyidning «Vatan desam», «Sevinch», «Ilinj», Mirpo’lat 5

Mirzoning «Vatan», Muhammad Rahmonning «Quyosh shahri», Eshqobul Shukurning «Oltin Beshik» kabi she’rlarida Vatan va yurt mavzusi samimiy satrlarda kuylanadi. Ijtimoiy-publisistik she’rlarda tuyg’uning o’zbekona ifodalanishi, tashbehlardagi milliy ruhning kuchliligi ayniqsa, muhim. She’r mavzusidagi qat’i nazar, u yuksak badiiy saviyada yozilgan bo’lsa, kitobxon ko’nglini junbushga keltirish shubhasiz. Zulfiya Mo’minova Vatan «yurakka bitgan bitigim manim» desa, shoira Qutlibekaning she’rlarida Ozodlik uchun har birimiz «tik turishimiz» fidoyi bo’lishimiz zarurligi ehtiros bilan ifodalanadi: Bir bor qilmay chin izhori dil, Xalq haqi deb bir bor turmay tik. Biz seniki desak bemalol, Yuzimizga tufla, Ozodlik. Bu ruhdagi she’rlarda shoirlarning epitet (sifatlash) qo’llashda tashqi belgilarni ko’rsatishga emas, ichki mohiyatga ko’proq e’tibor qaratganliklarini ta’kidlash kerak. Millat ravnaqi, Vatan farovonligi yo’lida o’zini fidoyi deb bilgan har bir shoir asarlari bilan xizmatda bo’lishi darkor. Yurtsevarlik tuyg’usini tarixiy shaxslar misolida ham, bugungi ijobiy o’zgarishlar, jilg’ayu daryosi, toshiyu toshg’ini kuylash bilan ham ifodalash mumkin. Asosiysi, fikrga Vatan tuyg’usi singdirilgan bo’lishida. Shu o’rinda Muhammad Rahmon topib aytganidek: Har qaydan toparsan bir burda nonni, Qayda bor bunday yurt, sadqa qil jonni. Bag’ringga mahkam bos O’zbekistonni- Vatan topilmaydi! - makon topilar. Aniq bir obrazdan falsafiy mushohada tomon borish odatiy bir holning ichki ma’nosini ko’ra bilish Abdulla Oripov ijodida yaqol ko’zga tashlanadi. Shoirning quyidagi to’rtligi tagida qancha ma’no yashiringanini ko’rish mumkin. Mana bu hikmatga, do’stim, sol quloq, Balki senu menga bo’lgay bir saboq. Posbonning qovog’i uyilgan bo’lsa, Hatto jannatga ham tortmaydi oyoq. 2 2 Oripov A. Tanlangan asarlar. 2-jild. –T., 2001, 342- bet. 6

Shoirning shu va shu kabi she’rlarida oddiy gapdek tuyulgan har bir so’z, hatto tinish belgisi she’r oldiga qo’yilgan ijodiy niyatni ruyobga chiqarishga xizmat qiladi. 90- yillar, istiqlol davrida shoir ijodi yangi pog’onaga ko’tarildi, xalq va yurt tashvishi haqida o’ylar yanada teranlashdi. «Shoir qalbi» she’rida shoir o’zi bir umr sevib kuylagan yurtga bo’lgan teran tuyg’ularini quyidagicha izhor etdi: Yurtda ne muborak ishlar bo’lg’usi, Undan shoir qalbi shavqqa to’lg’usi... Uning har go’shasi jahondir menga, Toshloq bo’ylari ham ravondir menga... Mavjiga nogohon kimdir tosh otgay, Zarbi yuragimning tubiga botgay... Gar sen daryo bo’lsang-irmog’ingdirman, Lat yesang, og’riqli barmog’ingdirman. «Hikmat sadolari», «Haj daftari», «Jeneva daftari»ga kirgan turkum she’rlari bilan bir qatorda shoir «Xalq», «Vatan», «Turkiston bolalariga», «O’zbek qomusi», «Fidoyi» kabi she’rlarida Vatan mavzusining yangi qirralarini falsafiy umumlashmalarda ochib berdi. Yurtning koriga yaragan ezgu fazilatli insonlar obrazini yaratdi. Bu she’rning mazmun-mundarijasini Vatan va xalq sha’niga madhiya aytish, mavjud reallikni shunchaki ta’kidlash tashkil etmaydi. Ularda jahon sivilizasiyasiga salmoqli hissa qo’shgan qadim yurtning «jonida bir gavhar bor», qonida «iymon nuri doimo oqib turgan», «kattakon yo’lga chiqqan» xalq kechmishi va istiqboli manzaralari chiziladi, ma’suliyatli bugunga xos xususiyatlar badiiy gavdalantiriladi, inson va jamiyat, inson va tabiat mavzusidagi azaliy o’ylar davom ettiriladi. Istiqlolning qadriga yetish, Vatanni ko’z qarachig’idan asrash, o’tmish saboqlaridan hulosa chiqarib nihoyat «Olomonlik» psixologiyasini uloqtirib tashlab, haq-huquqini, jahonaro qadrini tanigan xalq bo’lishga da’vat, kelajagi buyuk O’zbekistonning saodati uning farzandlarining yaqqalamligida ekanligi hissiyobrazli yo’sinda ifodalab beriladi. «Yulduzlar qazosi»dagi chuqur ramziy va falsafiy ruh, poetik sirlilik, fikrimizcha «Vafo qilarmisan» bahorim» she’riga kelib birmuncha oydinlashgandek bo’ladi. 7

Intiqmiz do’st bilan, yor bilan. She’r bilan, soz bilan-tor bilan. Diydorlash bizningdek xor bilan. Vafo qilarmisan, bahorim?! 90- yillarga kelib Abdulla Oripov ijodida diniy-falsafiy ohanglar kuchaydi. «Paydo bo’ldi», deyish o’rniga «kuchaydi» deyishimizning boyisi shundaki, diniy- falsafiy ohang shoir ijodida 70- yillarning oxirlarida «Jannatga yo’l» dramatik dostonida yaxlit holda ko’ringan edi. 90- yillar avvalida vujudga kelgan imkoniyatlar, mustaqillik, dinga munosabatdagi hurfikrlikning qaytishi «Qur’on» va Hadislarning e’lon qilinishi Abdulla Oripov ilhom buloqlarining ko’zini ochdi. Diniy-falsafiy ruhdagi «Hikmat sadolari» turkumi Xodislar donaligi singdirilgan qirqta she’rdan tashkil topgan «Asl diniy dunyoqarash tirik tafakkurning hayotdagi jonli qo’llanmasidir» deydi shoir. Lirik kechinmani ifodalashning yuzlab usullari bo’lsada ularning ichida asosan ikki xil usul, yo’l asosiy o’rinni egallaydi. Ulardan biri, qisqa qilib tushuntirsak, bir she’rda bir kechinmaning umumiy obrazini yaratishni maqsad qilib oladi. Bunday she’rlardagi barcha she’riy komponentlar shoirning yetakchi kechinmasini kayfiyatini asarda aks ettirishga yo’naltiriladi. Ya’ni she’rdagi poetik obrazlar o’z atrofiga mustaqil ma’no salmog’ini olmaydi, balki she’rda shoir kechinmasining biron jihatiga chizgi o’laroq qatnashadi. Ikkinchi usulda asarda kechinma obrazi aks etib, she’r yolg’iz tuyg’u asosida batiladi. «Fikr va tuyg’u degan edi, J. Turdimov o’zaro uyg’unlik kasb etib, bunday sharlar she’riyatining eng go’zal namunalari sirasidan o’rin oladi, uzoq vaqt yodingdan chiqmaydi. Shu o’rinda necha ba’zi she’rlar uzoq vaqt yoki umuman kishi yodidan chiqmaydi degan savol tug’ilishi tabiiy. Hozirgi zamon psixologiya fanining fikriga ko’ra, biron nima yoki hodisa kishi yodidan ko’tarilmay qolishi uchun, u o’sha narsa yoki hodisadan qattiq ta’sirlanishi kerak. Ushbu qonuniyat she’riyatda ham o’z kuchini yo’qotmaydi. She’r o’quvchi xotirasidan chiqmasligi uchun uning tuyg’ulariga ta’sir qilishi, yuragida 8

o’z aksini topmog’i lozim bo’ladi. Buning uchun shoir kechinmasini o’quvchi o’z qalbida his qilishi, sezishi kerak». 3 Mana shunday insonning ichki tuyg’ularini keng ochib beruvchi, haqiqiy inson qiyofasini ko’rsatuvchi, uning yaxshiligu yomonliklarini namoyon etuvchi she’rlardan biri A. Oripovning «Aktyor» asaridir. Ushbu she’rda shoir inson zotining nimalarga qodirligi aniqrog’qi ikkiyuzlamachi, tovlamachi, riyokorlik illatlariga ko’milgan insonlarning umumiy tipini yaratib beradi. Bir kun tomoshaga tushib lahzada, Turfa aktyorlarni ko’rib qaytibsan. Lekin sen ularni faqat saxnada, Mavjud deb o’ylasang, bekor aytibsan. Chin aktyor san’at deb, bag’rini tig’lab, Amallab kunini ko’rib yuradi. Shunday insonlar bor, bir ko’zi yig’lab, Bitta ko’zi esa kulib turadi. 4 Ushbu she’rni o’qib shoir mahoratiga ofarinlar aytasan kishi. Bu asar 2000- yil yozilgan, lekin unda insoniyat tarixidan boshlab davom etib kelayotgan ikki unsur ya’ni ezgulik va razolat bir-biriga qiyoslanadi, qarshi qo’yiladi. Shoir mazkur she’rida o’z qalbini qiynayotgan o’y xayollari, orzu armonlarini to’kib soladi. Ezgu insonlarga oq yo’l tilaydi. Shunday insonlar bor, xalqim der har choq, So’zlaydi hamisha olib xalq yonin. Bir qo’li ko’ksida, bir qo’li biroq, Tozalab turadi xalqning hamyonin San’atga umrini kim etmish fido, Sharafi yuksalsin, olamni tutsin. Hayotni o’yin deb bilganning ammo, Tolei kulmasin, bir kam o’tsin. 3 Turdimov J. Lirik kechinma va obrazlilik // O‘zbek tili va adabiyoti, 2000. -№5. 19- bet. 4 Oripov A. Tanlangan asarlar. 2- jild. –T., 2001. 333- bet. 9

Yuqoridagi ushbu satrlar mazmunini uqish unchalik qiyin emas. Lekin mana shu ma’nolarni she’riy yo’lda, xarakter darajasiga ko’tarib, badiiy ifodalab, ularga falsafiy mantiq baxsh etish albatta ijodkordan katta mahorat hayotiy tajriba talab qiladi. A. Oripov ijodi xususida gapirar ekan adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov bundan ancha ilgari shunday degan edi: «Avvalo shuni aytish kerakki, A. Oripov yangi o’zbek she’riyatini yaratgani yo’q. U she’r tuzilishini isloh qilmaydi, aksincha uning hamma she’ri traditsion vaznlar asosida tug’iladi. U poetik tafakkurning yangi qonuniyatlarini ham kashf etgani yo’q. Qolaversa, u ham boshqa yuzlab shoirlar kuylagan narsalar haqida Vatan, muhabbat, mehnat va inson to’g’risida yozadi. Lekin shunga qaramay uning lirikasi hozirgi o’zbek she’riyatida yangi sahifani tashkil qiladi» 1 . Keyingi paytda shoirlar ijodida o’qigan kitoblari, ko’rgan kinolari, tinglagan, kuy-qo’shiqlari, tomosha qilgan suratlarining muallifi va qahramoniga bag’ishlab yozilgan kitobiy she’rlar ko’payib ketdi. Bu qalam ahlining hayotdan, odamlardan uzilib, kitoblar dunyosida, san’at olamida yashash bilan cheklanib qolayotganlaridan dalolat beradi. B. Eshpo’latovda bunday she’rlar yo’q. Aksincha, she’riyatda tafakkur, falsafaning nisbati ko’payib ketayotganiga qarama-qarshi tuyg’ular tilini qayta tiriltirishga tuyg’ular ovozini baland pardalarga ko’tarishga intiladi. She’r bu- ruh ne’mati, ko’ngil ozig’i. She’r yo’li-ko’ngildan chiqib ko’ngilga borish. Ruh va ko’ngilga esa tuyg’u, ohang, harorat, muhabbat orqali ta’sir qilish mumkin. Ma’lum bo’ladiki, tuyg’u va fikr kabi she’rda ohangning ham o’rni katta. Axir, insonningda jismiga jon musiqa yordamida kirgan. Bunda hikmat bor. Shunday ekan, she’rning loyi his tuyg’uga qorilib, tafakkur bilan pardoz berilishi va ohang vositasida unga jon ato etilishi lozim. Ayni jihatdan B. Eshpo’latovning she’rlari yurakka yaqin. Bu she’rlardagi harorat, hayajon o’quvchiga ham yoqadi: Bu oqshom yog’moqda taqdir yomg’iri, Sening sochlaringga, umrimga mayin. Saodat nuridan qamashgan bag’ring, 10

Noziklashib borar lahzalar sayin. Shoir she’rlarida dunyoni, hayotni, odamlarni badiiy idrok etish tamoyili ustdi. Nozik kuzatishlar, ohorlar tashbehlarga tayangan holda, tuyg’ular mo’yqalamida chizadi ularning suvratlarini. Xususan, uning «Dasht kechasi», «Qizilqum» she’rlari diqqatga sazovor. Yoxud «Ko’klam naqorati» she’rida shunday manzaralar tasviriga duch kelamiz: Yellarni alqamoq mavridi kelmish, Yashil maysalarga burnangan qirlar. Siynasiga shira to’lgan dashtlarda, Shuvoqlar hazin bir kuyni shivirlar. Yellarni alqamoq mavridi kelmish: Ayqirib oqajak sherna’ra soylar, O’shshaygan tog’lardan qocharlar nari, Sog’ingan kengliklar yo’lini poylab. Shoir biror narsani yalang’och, quruq nomi bilan atamaydi. Albatta, ularning xususiyatini ko’rsatuvchi bir sifat bilan birga tilga oladi. Chunonchi, kuychi soylar, xushxon qamishlar, sherna’ri soylar, o’shshaygan tog’lar, laqqi maynalar mastura kurtaklar, hotamtoy tuproq, telba sog’inch, tashnako’z quyosh. 11

Xulosa Istiqlol davrida inson qadri-qimmati va uning bunyodkorlik mehnati, aqlirodasi, olijanob insoniy tuyg’ulari haqida ham anchagina she’rlar yozildi. Ularda shoirlarimiz mustaqillik davriga kelib qayta tiklangan va tegishli tarzda o’z qadr qimmatini topa boshlagan milliy urf-odatlarimizni, milliy qadriyatlarimizni va ajoyib milliy an’analarmizni ixlos bilan tasvirlab, targ’ib qildilar. 1991- yil 31- avgustda e’lon qilingan mustaqillik Vatanimiz tarixidagina emas, vatanparvarlik tarbiyasi tarixida ham yangi sahifa ochdi. Endi xalqimizgina emas, adabiyotimiz ham o’zini erkin sezish imkoniyatiga ega bo’ldi. Istiqlol davri she’riyatida Vatanparvarlik ruhi bilan bir qatorda odamlarni sabr-bardoshga undosh hissi sezilib turibdiki, bu ham zamon belgisidir. Shoir ijodida yuksak ehtirosni o’tkir fikrlarga, falsafiy umumlashmalarga hamohang qilish hayotdagi oddiy hodisalardan poetik ma’no topa olish, she’riyatda o’ziga xos yangilik yaratish, shu orqali zamondosh his tuyg’ularini tarbiyalash tamoyillari davom etmoqda. Bularning hammasi o’zbek she’riyati yashashda, kurashda xalq bilan kamarbasta ekanligini, u yoshlarni istiqlol ruhida tarbiyalashga safarbar etish bilan bir qatorda mustaqil fikrga ega bo’lish lozimligini bildiruvchi belgilardandir. Hozirgi she’riyatimiz yangicha izlanishlar yo’lidan borib, ko’ngilning nozik kechinmalarini o’zgacha tarzda ifoda qiluvchi asarlar ham paydo bo’ldi. Bunda shoir fikrlarini ochiq oydin aytmay, aksincha tuyg’ular pardasiga chirmab, har xil ramziy va falsafiy mantiqlar asosida beradi. Bunday she’rlar o’quvchining mulohaza yuritishga undaydi, shoir ko’nglidan kechgan holatni she’rxon o’z ko’nglidan izlaydi. Bundan tashqari, she’riyatda tuyg’ular tasviri mohirona chizilgan asarlar ham yaratildi. Shakliy izlanishlar adabiyotimizning mazmunan va shaklan o’sayotganimizning mazmunan va shaklan o’sayotganining dalili. Bunday ruhdagi ya’ni modern she’riyat haqida gapirganda shoir B. Ro’zimuhammadning «Kunduz sarhadlari» to’plamiga alohida to’xtash o’rinli. Adabiyotshunos U. Hamdamov to’g’ri ta’kidlaganidek, B. Ro’zimuhammad ijodi o’ziga xos «Dunyo». Bu ijodni alohida tadqiq etish lozim. Bugungi modern she’riyat o’z-o’zidan paydo bo’lgan hodisa emas, balki uning ildizlarini. Cho’lpon, Oybek, A. 12

Muxtor kabi she’riyat darg’alari ijodidan izlash zarurligi alohida diqqatga sazovordir. Modern she’riyat ta’si R. Parfi, B. Ro’zimuhammad, A. Qutbiddin va Faxriyor kabi shoirlar ijodida ko’proq ko’rinadi. Bu xildagi she’riyat bizda endi rivojlanish bosqichiga kirdi. XX asrning 90- yillari she’riyatiga nazar tashlaganda ratsional kayfiyatdagi she’rlar qatorida, she’rning dardli ko’ngil izhori ekanini his qilib, shu yo’lda badiiy topilmalar yaratishga erishganlarning ko’payotganligini kuzatish mumkin. Samimiy qalb kechinmalarini nazm tilida ifodalagan ijodkorlarning she’riy namunalarida milliy badiiy an’analar, jahon modernistik oqimlarining ta’siri sezilsada, ammo milliylikdan uzoqlashib ketgani yo’q. Modern she’riyatining mohiyati eski tasvir vositasi yordamida she’riy obrazlarga avval yuklanmagan ma’nolarni yuklashda ko’rinadi. She’riyatimizdagi asosiy tamoyillar iste’doddi yuksak, kata talantlar ijodida ayonkor ko’rinishini hisobga olib, ishimizning birinchi qismida A. Oripov ijodiga kengroq to’xtaldik. Chunki she’riyatimizdagi falsafiylik xususida so’z yuritilar ekan E. Vohidov, O. Matchon, A. Oripovdek ijodkorlarning ijodiga murojaat qilmay iloj yo’q. Zero, A. Oripov ijodidagi majoziy va falsafiy umumlashmalarga boy bo’lgan fikrlar, mantiqlar keyingi yosh ijodkorlar asarlariga ham o’z ta’sirini o’tkazib kelmoqda. Biz buni ishimizning birinchi qismida ta’kidlab, xususan, Barnobek Eshpo’latov asarlarida kuzatdik. Lirik she’riyatning dunyo yuzini ko’rishi nihoyat darajada murakkab bo’lib, adabiyotshunoslik fani bu ijodiy jarayon siru sinoati, qonuniyatlarini kashf etishni davom etib kelmoqda. Biz malakaviy ishimizda shoir ruhiy olamidagi ilohiy tushunchalar, shoir tasavvuridagi holatlar sirini bir qadar ochishga harakat qildik. She’riyat ijtimoiy hodisa sifatida insonning ruhiy mohiyatidan ibtido oladi. Shu ma’noda odamzodning hozirgi holga kelishi, ya’ni insonning insonga aylanishi faqat tashqi omil-tashqi shart-sharoitlargagina bog’liq jarayon bo’lmay, Ayni paytda ichki omil-insonning zoti bilan, undagi ruhiy mohiyatning ijtimoiylik tashqaridan yopishtirilgan emas, balki insonning qonida mavjud mohiyat bo’lib, uning uzoq evolyutsion yo’lni bosib o’tish natijasida bashariyat bugungi tamaddunni qo’lga 13

kiritdi. She’riyat ana shu mohiyatning namoyon bo’lish shakllaridan biridir. «She’riyat shunday bir ko’zguki, unda shoir tomonidan taklif etilgan davr siyrati aks etadi» degan edi, adabiyotshunos olim N. Rahimjonov. Demak bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, har bir shoir o’z asarlarida o’z his-tuyg’ulari orqali insonlarni hayot mantig’i bilan tanishtirishga harakat qiladi. Ayrimlari buni ramziy, majoziy fikrlar orqali tushuntirishga urinsa, ba’zi falsafiy umumlashmalarga asoslangan ohorli fikrlar orqali isbotlashga harakat qiladi. Hozirgi kunda iste’dodli ustoz shoirlar bilan bir qatorda adabiyotimizga kirib kelgan yosh qalamqashlar ijodlarida ham shu masalalar o’z aksini topmoqda va ular ustozlar an’analarini davom etgan holda yangilik yaratishga ham mahkam bel bog’lab dadil qadam tashlamoqdalar. Mustaqillik davri she’riyati bu xususida fikrimizga dalil bo’la oladi. Bu o’rinda O’zbekiston xalq shoiri E. Vohidovning quyidagi so’zlarini eslatib o’tish maqsadga muvofiqdir: «Men adabiyotimizning, xususan, she’riyatimizning ertangi kuniga ishonch bilan qarayman va inqiroz haqidagi gaplarni asossiz deb hisoblayman. Chunki, xalqimiz ijodni, adabiyot va san’atni sevadigan xalq. Hech qanday bozor iqtisodi uning muhabbatini so’ndirolmaydi. Xalqmiz Hofizu Navoiylar, Berdilu Fuzuliylar ruhida tarbiya topgan. Oqqan daryo o’z izida oqadi. She’riyat bugun sinov davrini boshdan kechiryapti deb o’ylayman. Undan muvaffaqiyotli o’tish uchun shoir kata san’atkor bo’lishi, xalqni o’rtab yotgan, ko’ngil tubiga yashiringan gaplarni topi bayta olishi kerak. Shundagina uning ijodi adabiy muhitdan chaqib umum xalq mulkiga aylanadi. Demoqchimanki, she’riyatimiz ostonasida turgan yoshlarga kata umid bilan qarayman. Nazarimda titratib yuboradigan iste’dodli yosh shoir hozir eshik taqillatib turibdi. Iste’dod paydo bo’lganda olam birdan yorishib ketadi. U jamiyat qonunlariga bo’ysunmaydi. Lekin iste’dodning noyobligi shundaki, u kam bo’ladi, har kuni paydo bo’lavermaydi» 5 .Hozirgi she’riyatimizda bir qator yangilanish ko’zga tashlanayoti, lekin shuni ham aytib o’tish lozim-ki bugungi kunda mantiqiy 5 Vohidov E. Dunyoga ochiq ko‘z bilan qarash saodati // Xalq so‘zi, 1999. 26- avgust. 14

sayoz she’rlar ham yozilayapti buni esa adabiy tanqidimiz munosib baholab bu xil asarlarga o’z xulosalarini beradi, deb umid qilamiz. 15

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Alimbekov A. Zamon she’rlari // Yozuvchi 2003. 30- may. 2. Boboev T. Adabiyotshunoslik asoslari. –T., 2002. 3. Vohidov E. Dunyoga ochiq ko’z bilan qarash saodati // Xalq so’zi, 1999. 26- avgust. 4. Yo’ldosheva M. She’r muhimmi, shoir? // Yoshlik, 2003. №4. 5. Yo’ldosheva M. Adabiyot hamisha modern // Guliston, 2002. №3. 6. Yo’ldosheva M. Hozirgi modern she’rlari timsol // O’zbek tili va adabiyoti. 7. 2003, №1. 8. Yo ’ ldoshev Q . Yoniq so ’ z . – T .: Yangi asr avlodi , 2006. 9. Ochilov E. Tuyg’ulardan yaralgan olam // Yoshlik, 2001. №5-6. 10. Ochilov E. Yangi nafas, yanada balandroq avj // O’zbekiston adabiyoti va san’ati, 2003. 3- oktabr. 16

O'xshashlar

Badiiy tasvir va ifoda vositalari

O’zbek xalq og’zaki badiiy ijodi

Adabiy turlar epos lirika drama eposning janrlari

Badiiy asarning belgilar(semiotika) bo’yicha tahlili

Mumtoz badiiyat va germenevtika