Адабиётшунослик ва танқидий тафаккур тарақиётида илмий-ижодий тажрибаларнинг ўрни ва аҳамияти

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

150 KB

$РЕЖА : 1.Бадиий-эстетик ва тан қ идий тафаккур тара ққ иётининг уй\унлиги масалалари. 2.+адимдаги таскирашунослик ва адабиётшунослик бобидаги илмий-ижодий тажрибалар ҳ а қ ида. 3.Шеърий шаклдаги адабиий-тан қ идий тафаккур тара қ иёти ҳ а қ ида 4. Ў збек адабий тан қ идчилигининг шаклланиши ва тан қ идий тафаккур тара қ иёти ҳ а қ идаги илмий-назарий қ арашлар хусусида. 5. Шар қ ва ғ арб қ адимги адабиётшунослиги тарихидан 6.Алишер Навоийнинг «Мезонул-авзон»и қ адимги илк адабиёт назариясига оид қ имматли асар 7.А.Навоийнинг «Мажолисун-нафоис» асаридаги адабиётшунослик ва адабий тан қ идий қ арашларининг та ҳ лили 8.А.Навоийнинг «Му ҳ окаматул-лу\атайн» йирик адабиётшунослик асари ва унда миллий адабиёт яратиш \ояларининг ифодаланиши 9.Хулоса$ $Илмий- ижодий тажрибалардан маълумки, ёзувчининг адабий- тан қ идчи ижодига таъсири ва уларнинг ў заро ҳ амкорлиги доимо ижобий ба ҳ оланиб келинган. Масалан, тани қ ли муна ққ ид Матё қ уб + ў шжонов ва Озод Шарафиддинов А.+а ҳҳ ор сатираси ҳ а қ идаги салмо қ ли илмий-тад қ и қ отларида адибнинг ижодий тажрибалари, ёшлар билан су ҳ бати ва адабий-тан қ идий қ арашларига суяниб иш к ў ради. Бу эса М.+ ў шжонов, О.Шарафиддинов тан қ идчилик ма ҳ оратининг янада ошуви ва адибнинг ижод лабораториясига уларнинг чу қ ур кириб боришларига муносиб хизмат қ илган. Ёзувчининг к ў п ҳ олларда тани қ ли тан қ идчи ҳ ам б ў лиши ёки ў з навбатида тан қ идчининг бадиий ижод билан мунтазам шу\ улланиш жараёнлари ҳ ам биз фикр юритган тан қ идчи услуби ва ма ҳ орати муаммолари билан уй\унлигини к ў рсатиб туради. Масалан, Иззат Султоннинг назариётчи, тан қ идчи ва ёки ёзувчилик фаолиятларини бир-биридан ажратиш анча мушкул масала. Чунки И.Султоннинг ижоди қ ориши қ б ў либ, унинг ёзувчи, адабиёт назариётчиси ва тан қ идчилик фаолияти бири иккинчисини та қ оза этиб, улар қ аердан бошланиб, қ айси ну қ таларда кесишиб т ў хтайди, билиб б ў лмайди. Яна шу нарсани ҳ ам ало ҳ ида қ айд этиш керакки, ў збек профессионал тан қ идчилиги бошида Фитрат, Ч ў лпон, А.+одирий, Ойбек, Ҳ .Олимжон каби ёзувчи-тан қ идчилар турганлиги ҳ ам мазкур масалани янада ойдинлаштиради. Албатта, к ў п ҳ олларда ёзувчи- тан қ идчи профессионал тан қ идчи каби муайян асарни ёки ижодкор оламини илмий-адабий қ онуниятлар ну қ таи-назаридан та ҳ лил қ илмаслиги мумкин, бу та ҳ лилий жараён ундан талаб ҳ ам қ илинмайди. Лекин бу ёзувчи-тан қ идчининг эстетик ва адабий- тан қ идий фаолиятини ў рганиш керакмас, дегани эмас. Чунки$ $ёзувчи адабий-тан қ идий фаолиятидан ба ҳ с очиш китобхонни санъаткор ижодий лабораториясига янада чу қ урро қ олиб киради, бадиий ижод сирларини, эстетик адабий-тан қ идий қ арашлар уй\ унлигини ани қ лаш имкониятини беради. Илмий-тан қ идий ва эстетик тафаккур ривожига муносиб ҳ исса қў шади. Хуллас, жа ҳ он адабий-тан қ идчилиги тарихида му ҳ им ў рин тутган ёзувчи- тан қ идчи ма ҳ орати масаласини ў збек адиблари илмий-эстетик тафаккури мисолида ў рганиб чи қ иш му ҳ им илмий-назарий а ҳ амият касб этади. Маълумки, адабий тан қ иднинг илмийлиги билан санъат турлари, эстетика ва этиканинг уй\унлиги ҳ ам табиийдир. Бу уй\ унлик ва узвий ало қ адорлик ҳ олатлари адабиёт ва санъатнинг образлилик асосидаги фикрлаш тарзини янада кенгайтиришга хизмат қ илади ва адабий тан қ идни баъзида санъат даражасига к ў тарилишига ҳ ам олиб келади. Тан қ идчининг адиб ёки шоир, умуман олганда, санъаткор ва ёзувчининг эса к ў п ҳ олларда адабий тан қ идчи б ў лиши адабиёт, санъат, эстетика, ва тан қ иднинг ў заро ижодий уй\унлигидаги ма ҳ орот мезонлари б ў либ хизмат қ илиши мумкин. Ёзувчининг адабий-тан қ идчилик фаолияти билан шу\улланиши у ёзаётган бадиий асарнинг янада пиши қ б ў лишига к ў мак берган. А. Навоий, А.+одирий, Ойбек, С.Айний, Ч ў лпон, Фитрат каби маш ҳ ур ёзувчилар бадиий асар ёзишга киришишдан олдин энг аввало мавзу қ илиб олинаётган тарихий даврларни ва илмий- ижодий тажрибаларни чу қ ур ў рганиб чи ққ анлар. Умуман, ёзувчининг адабий тан қ идчилик фаолияти эстетика ва адабиётшунослик фанининг бойишига муносиб хизмат қ илибгина қ олмасдан ижодкор ёзаётган бадиий асарнинг пухта, бадиий жи ҳ атдан пиши қ , тарихий ҳ ужжатлар ва фактларнинг$ $ани қ б ў лувига муносиб хизмат қ илади. Шунинг учун ҳ ам ёзувчи- тан қ идчи ма ҳ оратининг шаклланишида илмий-ижодий тажрибалар, эстетик ва адабий-тан қ идий қ арашлар му ҳ им а ҳ амият касб этади.Хуллас, адабий тан қ ид адабиётшуносликнинг таркибий қ исми б ў либ илмий тафаккур ва бадиий ижод ривожига ҳ ам му ҳ им ҳ исса қў шиб келмо қ да. Шунинг учун ҳ ам бадиий адабиёт пайдо б ў ла бошлагандан бошлаб адабий-тан қ идий фикрлар, эстетик ва адабиётшунослик масалалари ҳ ам майдонга келган десак, асло хато қ илмаган б ў ламиз. Тарихий-адабий манбалар “адабиётшунослик”, “адабий тан қ ид”, “адабий тан қ идчилик” ва “тан қ идчи” атамалари остида тушуниладиган мазмун жа ҳ он адабиёти ми қ ёсида узо қ тарихга эга эканини исботлайди. Ҳ а қ и қ атан ҳ ам инсонлар қ адимдан хал қ о\заки ижоди ва бадиий асарларга о\заки ҳ амда ёзма муносабатлар билдириб, уларга ба ҳ о бера бошлаганлар. Агар ў збек адабиёти тарихига назар ташланса то ХХ асргача б ў лган даврларда бадиий ижод, адабиётшунослик ва адабий-тан қ идий қ арашлар қ ориши қ тарзда мавжуд б ў лганлигини кузатиш мумкин. Ў тмишда адабиётшунослик ва адабий тан қ ид фан сифатида яхлит бир ҳ олдаги к ў ринишга эга б ў лмаган б ў лса ҳ ам бу со ҳ адаги илмий- ижодий тажрибалар қ адим- қ адимдан бошлаб шеърий к ў ринишларда, тазкира ва адабиётшуносликка оид рисолаларда, тарихий-бадиий ёдномаларда мавжуд б ў либ, ривожланиб келган. Айни қ са шеър ва шеърият илмига оид рисолалар ҳ амда тазкиралардаги адабий-тан қ идий тафаккурга оид турли хил фикр ва қ арашлар мумтоз адабиёт ва ижодкор олами тара ққ иётида му ҳ им ў рин тутиб келди. Бу борада Алишер Навоийнинг адабиётшунос ва тан қ идчи сифатидаги илмий-бадиий тафаккур ривожига қў шган ҳ иссаси айни қ са катта ма ҳ орат мактаби$ $вазифасини ў тади. Шунинг учун ҳ ам Алишер Навоий қ олдирган адабий-тан қ идий мерос ҳ а қ ида А.Саъдий, А. Ҳ айитметов, Б.Валих ў жаев каби олимлар илмий-тад қ и қ от ишларини амалга оширдилар. Шуни ҳ ам ало ҳ ида қ айд этиш керакки, Шар қ да А.Навоийгача ҳ ам, А.Навоийдан кейин ҳ ам, адабиётшунослик ва адабий тан қ иднинг ў зига хос бир к ў риниши б ў лган тазкирашунослик бобида ҳ ам к ў п илмий-ижодий тажрибалар т ў планди. 1Х-Х асрларда араб адабиётшунослари Абу Абдулло ҳ ибн Саллом ал- Жума ҳ ий “Таба қ от аш-шуаро”, Абдулла ибн Муслим Диноварийнинг “Аш-шеър ва шуаро”, Мансур ас-Саолибийнинг “Йатимат ад-да ҳ р”, ёки Х111 асрдан бошлаб туркий тилдаги тазкираларни бошлаб берган Му ҳ аммад Авфий Бухорий ва унинг “Лубоб ул-албоб” (“Билимлар ма\зи”), Давлатшо ҳ Самар қ андийнинг “Тазкират уш-шуаро”, Ҳ асан Нисорийнинг “Музаккири абоб”, Соди қ бек Соди қ ийнинг “Мажмаъ ул- ҳ авос”, Султон Му ҳ аммад Мутрибийнинг “Тазкират уш-шуаро”, Му ҳ аммадбадеъ Мале ҳ онинг “Музаккир ул-ас ҳ об”, Х1Х асрнинг биринчи чорагида яратилган “Мажмуа шоирон”, Ра ҳ матулла Возе ҳ нинг “Ту ҳ фат ул-а ҳ боб” ва бош қ а к ў п алломаларнинг таскираларида ижодкорнинг эстетик олами, адабиётшунослик ва адабий тан қ идга оид к ў п муаммоли масалалалар ў з ифодасини топиб, уларнинг Шар қ да қ адимдан адабиётшунослик илмининг ривожланишига қў шган ҳ иссалари катта б ў лди. Бадиий ижод, шеърият назарияси ва тан қ идчиликка оид адабий-тан қ идий қ арашлар ва фикр-муло ҳ азалар фа қ ат тазкиралардагина эмас, балки Абу Наср Фаробий, Абу Рай ҳ он Беруний, Абу Али ибн Сино, За ҳ ириддин Му ҳ аммад Бобур каби маънавиятимизнинг улу\ алломалари асарларида ҳ ам кенг ифода$ $этилганки, бу жи ҳ атдан уларнинг шеър ва шоирлик масъулияти ҳ а қ ида т ў планган илмий-ижодий тажрибалари,адабий-тан қ идий қ арашлари адабиётшунослик илмининг ривожига му ҳ им ҳ исса б ў либ қў шилди. Албатта, ХХ асргача б ў лган даврдаги бадиий ижод та ҳ лилига ба\ишланган асарлар том маънодаги адабиётшунослик ва адабий тан қ ид к ў ринишига эга б ў лмаса ҳ ам, уларда қ ориши қ тарзда б ў лсада адабий-тан қ идий қ арашлар, адабиётшунослик ва бадиий адабиётнинг тарихий й ў ли турли даражада ва савияда умумлаштирилиб муносабат билдирилиши му ҳ им а ҳ амиятга эга б ў лди. Айни қ са, шеърий-бадиий с ў знинг қ удратини, ижтимоий фалсафий теранлигини шар ҳ лаб бериш борасида мазкур илмий-ижодий тажрибаларнинг ў рни ва а ҳ амияти катта б ў лди. Масалан, буюк аллома Абу Наср Му ҳ аммад ал-Фаробий ў зининг “Шоирлар санъати қ онунлари ҳ а қ ида рисола”сида илк бор адабиёт назарияси, шеър ва шоирлик ма ҳ орати ҳ а қ ида теран илмий фикрлар билдиради. Фаробий ў зидан олдин ў тган юнон ва араб адабиётшуносларининг анъаналарини давом эттириб, бадиий ижод ва жанрлар назарияси масаласига қў л уриб, уларни ў зининг назарий фикр-муло ҳ азалари билан бойитади. Шу билан бирга шаклнинг ў заро бо\ли қ лиги, ўқ увчи олдидаги ижодкор масъулияти ва бадиий ма ҳ орат каби долзарб масалаларни к ў тариб чи қ иб, уларни янада илмий-назарий қ арашлар билан бойитди. Фаробийга хос б ў лган адабиётшунослик ва адабий тан қ идчиликнинг теран ва та ҳ лилий й ў налиши Бобур ижодида ҳ ам давом эттирилди. За ҳ ириддин Му ҳ аммад Бобур буюк шо ҳ б ў лиш билан бирга истеъдодли шоир, адабиётшунос олим ва адабий тан қ идчи сифатида ҳ ам шу ҳ рат топди. Айни қ са, Бобурнинг “Бобурнома” ва “Аруз рисоласи”да адабиётшунослик масалалари$ $кенг та ҳ лил этилиб, уларда ў зига хос адабий-тан қ идий қ арашлар баён этилган. У ў зининг “Аруз рисоласи”да Алишер Навоийнинг “Мезон ул-авзон”, Сайфий Бухорийнинг “Мезон ул-ашъор” каби адабиётшунослик ва аруз назариясига оид асарларидан таъсирланиб, уларга теран шар ҳ лар ёзиб, муносабат билдириб, аруз назарияси ва қ онун- қ оидалари ҳ а қ идаги муста қ ил фикрлари билан ҳ ам адабиётшунослик илмининг ривожига муносиб ҳ исса қў шди. Бобур адабиёт ва шеъриятга ба\ишланган мунозара ва мушоираларга фаол муносабат билдириш ор қ али ҳ ам шоирларнинг асарларидаги юту қ ва камчиликларни мо ҳ ирона та ҳ лил қ ила билиб, адабий-тан қ идий қ арашларини баён этди. Бобурнинг адабий-тан қ идий қ арашларининг туб асосини бадиий ма ҳ орат масалалари, энг аввало бадиий асар мазмунининг қ ай даражада теранлигига қ араб ба ҳ о беришлик ташкил этади. Бобур ў збек шеъриятини ба ҳ олашда Алишер Навоий қў йган юксак талаблар асосида иш к ў ради ва к ў п ҳ олларда шоир ижодини аруз ну қ таи назаридан шар ҳ лаб ба ҳ олайдики, бу эса унинг юксак ва нозик таъб адабиётшунос олим ва адабий тан қ идчи б ў лганлигидан гуво ҳ лик бериб туради. Шу нарсани ало ҳ ида қ айд этиш керакки, мумтоз адабиёт тарихида к ў п ҳ олларда адабий- эстетик қ арашлар ва адабиётшуносликка оид фикрлар шеърий шаклларда ҳ ам ў з баёнини топганлигини к ў ришимиз мумкин. Бу ижодий-илмий тажрибалар ҳ ам адабий-тан қ идий қ арашларнинг шаклланишида ва ривожида му ҳ им ў рин тутди. Ў тмишда к ў пчилик шоирлар адабий тан қ идий ва эстетик қ арашларини ў з шеърларида баён этиб, ижодкорларни хал қ қ албидаги орзу ниятларни тасвирлаш, хал қ дарди ва қ албини чу қ ур тушунишга, уларнинг о\ ирини енгилатишга даъват этганлар. Шу тари қ а шоирларнинг ижодида шеърият ор қ али ил\ор адабий-тан қ идий қ арашлар ва$ $хал қ чиллик \оялари ифода этилиб, санъаткорнинг бурч ва масъулияти ҳ а қ ида ба ҳ с юритилган, к ў п ҳ олларда эса шеър ва шеърият илмига доир к ў плаб назарий фикрлар баён этилиб, адабиётшуносликка оид ў з эстетик ва ижодий оламларини яратишга ҳ аракат қ илганлар. Агар Му қ имий: Шеърингизга хал қ толиб б ў лсалар с ў нгра ўқ инг, Ё келиб а ҳ боб кар б ў лмакка ме ҳ мон б ў лдиму? деган сатрлари ор қ али бадиий ижодда хал қ чиллик масаласини к ў тариб чи қ иб, ижодкор маъсулияти ҳ а қ ида теран фикр билдирган б ў лса, Анбар Отин “шеър ёзсангиз халойи қ холидан мавзу этинг” дея ҳ а қ и қ ий ижодкор, хал қ дардини куйлаши кераклигини из ҳ ор этади. Ҳ амза: Ҳ а қ қ ули б ў лсанг, ҳ а қ и қ ат риштасин тут\ил мудом Зо ҳ иру ботин ҳ а қ и қ ат на ҳ ридин абоддир, дея бадиий адабиётда доимо реалистик тенденциялар ва тамойиллар ҳ укмрон б ў лишлиги зарур эканлигини таъкидлаган эди. Мумтоз адабиёт вакилларининг яна шундай шеърий юсиндаги адабий-тан қ идий қ арашлари ҳ ам бадиий-эстетик тафаккур оламининг камол топиши учун зарурий манба б ў либ хизмат қ илиб келди. Ў збекистонда адабий-тан қ идий ва эстетик ҳ амда адабиётшунослик илмининг ривожида Х1Х асрнинг иккинчи ярмидан кейин му ҳ им к ў тарилишлар юз бера бошлади. Ў збекистон Фанлар Академиясининг мухбир аъзоси, профессор Бахтиёр Назаров “ Ў збек адабий тан қ идчилиги” монографиясида Х1Х асрнинг иккинчи ярмидаги ў збек матбуотига, хусусан “Туркистон вилоятининг газети”га назар ташланса, ҳ озирги адабий-тан қ ид ҳ а қ идаги тушунчамизга я қ ин маънодаги$ $фазилатларга эга б ў лган адабий-тан қ идий ма қ олаларга дуч келишлигимизни таъкидлайди ва шу асосида том маънодаги профессонал ў збек тан қ идчилиги Х1Х асрнинг охирларидан шакллана бошланганлигига эътиборни қ аратади 1 . Ҳ а қ и қ атан ҳ ам Туркистонда XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб бир қ адар замонавий матбуотнинг пайдо б ў лиши адабий тан қ идчиликнинг ривожи учун му ҳ им а ҳ амият касб этди. Ў збек адабий тан қ идчилиги кенг шакллана бориб, Ў рта Осиё хал қ лари адабий-тан қ идий тафаккурига ҳ ам баракали таъсир ў тказди. Хуллас, тан қ идчилик бевосита ҳ ар бир даврнинг ў зига хос маънавий юксаклик мезони б ў либ хизмат қ илади. Туркистонда Х1Х аср охири ХХ аср бошларидаги газетчилик матбуотининг пайдо б ў лиши муносабати билан янги й ў налишдаги ў збек адабий тан қ идчилигининг ту\илиши ва айни қ са ХХ асрдаги ривожланиш тарихининг тара ққ иёт й ў лининг ў зига хос хусусиятлари бор. Масалан, жадидчилик матбуотида адабий тан қ иднинг ижтимоий- эстетик а ҳ амиятига жуда му ҳ им эътибор берилиб, тан қ идчилик й ў налиши миллий уй\онишга муносиб хизмат қ илишликка қ аратилган б ў лса, 20-30-йилларда профессионал тан қ идчилик со ҳ асидаги ба ҳ слар ҳ ар томонлама янада қ изиб кетди. Бу даврларда адабий тан қ идчилик большевиклар партияси сиёсатини тар\иб этувчи давлат қў лидаги қ уролга айлана бошлади. 20-30-йиллардан бошлаб ў збек адабиётига ҳ ам социалистик реализм ҳ а қ идаги фикрларнинг к ў чириб ў тказилиши натижасида бу й ў налишга ёт деб ҳ исобланган к ў плаб миллатпарвар адиблар қ ато\он қ илинди. Коммунистик мафкурабозлик адабий тан қ ид тара ққ иётига салбий таъсир к ў рсатди, бу маданий меросга б ў лган ана шундай носо\лом$ $муносабатлар, айни қ са, мумтоз адабиёт вакиллари ижодини турли «реакцион» о қ имларга б ў либ ў рганишга олиб келди. Тан қ иднинг коммунистик мафкуравийлик асосидаги адабий жараён ва ёзувчи ижодига таъсир ў тказиши билан бо\ли қ б ў лган салбий муносабатлар ҳ ам к ў п хатоларни келтириб чи қ арди. Лекин коммунистик мафкуравийлик сиёсатидан қ атъий назар адабий тан қ иднинг босиб ў тган тарихида юксак ма ҳ орат, ижодий ў зига хослик ва к ў плаб услуб тамойиллар юз бердики уларни ҳ ар томонлама ў рганиш, тад-и-от қ илиш му ҳ им а ҳ амиятга эга. Ў збекистон Фанлар Академиясининг мухбир аъзоси, профессор Бахтиёр Назаров ў збек адабий тан қ идчилигининг шаклланиши ва тара ққ иёт бос қ ичлари, тан қ идчиликдаги \ оявийлик, қ а ҳ рамон, ижодий метод ва ма ҳ орат масалалари устида бир қ атор илмий тад қ и қ от ишларини амалга оширди. Бахтиёр Назаров ў збек адабий тан қ идчилигининг шакллана борган даврларидан бошлаб, ХХ асрнинг 50-йиллари ў рталаригача б ў лган давр орали\идаги тара ққ иётининг характерли белгилари, му ҳ им қ ирраларини айни қ са кенг илмий тад қ и қ қ илди. Хусусан, ў збек адабий тан қ идчилигидаги \оявийлик учун кураш, ижодий метод ва қ а ҳ рамон масалалари тал қ инидаги ижодий такомил бос қ ичларини ў рганишга асосий ди ққ атни қ аратди. Бахтиёр Назаров, « Ў збек адабий тан қ идчилиги» монографиясида ў збек адабий тан қ идчилиги такомилидаги му ҳ им масаларни атрофлича ў рганиш ор қ али, айни қ са илк адабий-тан қ идий фикрларни кенг та ҳ лил этади. Асримизнинг 20-йилларидан бошлаб, 60-йилларгача б ў лган даврдаги ў збек тан қ идчилигининг ў зига хос ривожланиш суръатини к ў про қ \оявийлик, ижодий метод ва қ а ҳ рамон масалалари тал қ инида та ҳ лил қ илади. Б.Назаровнинг таъкидлашича Х1Х асрнинг 80-йилларидаги дастлабки илк$ $адабий-тан қ идий қ арашларда, асосан бадиий адабиёт хал ққ а манфаат к ў рсатиши, хал қ ундан ибрат олиши керак деган \оялар илгари сурилган б ў лса, ХХ асрнинг бошларидан ў збек тан қ идчилиги ў зининг кенг ми қ ёсдаги шаклланиш бос қ ичига ў та бошлади ва 20-йилларнинг иккинчи ярмидан эътиборан эса ў збек тан қ идчилиги профессионал жанр сифатидаги ў з қ иёфасига эга б ў ла бошлади. Б.Назаров ў збек тан қ идчилигининг 20-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб пайдо б ў ла бошлаган адабий-тан қ идий ма қ олалар, монография ва қў лланмаларда қў йила бошланган адабиётнинг \оявийлиги, мафкура, давр қ а ҳ рамони ма ҳ орат, шакл ва мазмун, ижодий метод каби масалаларни илк бор яхлит олган ҳ олда атрофлича та ҳ лил қ илиб беради. Лекин шу нарсани ҳ ам ало ҳ ида қ айд этиш керакки, бугунги кун ну қ таи-назаридан олиб қ араганда Б.Назаровнинг ў збек адабий тан қ идчилигидаги \ оявийлик, метод ва қ а ҳ рамон муаммолари б ў йича билдирган баъзи бир фикрлари мунозарали б ў лиши мумкин. Лекин муна ққ иднинг тад-и-отларидаги ма ҳ орат, услуб, тан қ ид ва эстетик тамойиллари ҳ а қ идаги илмий-тан қ идий қ арашларининг ў рни ва а ҳ амияти каттадир. Б.Назаров кейинги илмий-тад-и-отларида ҳ ам ижодий жараён ва адабий тан қ ид муаммоларини та ҳ лил этаркан даврлар узвийлигига ҳ ам катта а ҳ амият беради, тан қ идчилик тара ққ иётидаги энг му ҳ им етакчи хусусиятларни тал қ ин ва та ҳ лил қ илади. Адабиётшунос Абду\афур Расуловнинг “Тан қ идчилик уф қ лари” деган адабий-тан қ идий ма қ олалар т ў пламида ҳ ам тан қ идчилик назарияси ҳ а қ ида ба ҳ с юритилиб, адабий-тан қ ид табиатига таъриф берилади ва адабий тан қ ид адабиётшунослик, бадиий ижод, фалсафа, эстетикага жон томирлари билан уланишини, лекин у ў з мо ҳ ияти ва тафаккур й ў синига к ў ра ў зига$ $хос муста қ ил со ҳ а эканлиги ҳ а қ ида назарий фикрлар билдирилади. А.Расулов тан қ идчи масъулияти масаласи устида ба ҳ с юритаркан, ҳ ар бир тан қ идчи ў з концепциясига, ў з муста қ ил қ арашларига, ў з с ў зига ва изчил илмий й ў налишга эга б ў лиши кераклиги талабини қў яди. А.Расуловнинг ушбу рисоласи китобхонга адабий тан қ ид мо ҳ иятини назарий ва амалий жи ҳ атдан чу қ ур англашда илмий-ижодий тажриба сифатида қў л келади. А.Расулов адабий-бадиий тан қ иднинг ба ҳ оловчилик табиатини унинг бош вазифаси сифатида тушунади. Лекин адабий тан қ идчи ба ҳ олашни мад ҳ иябозликка айлантирмаслиги лозимлигини ҳ ам т ў \ри таъкидлайди. А.Расуловнинг ба ҳ олаш бадиий асарнинг бутун борли\идан келиб чи қ иши, яъни ба ҳ олашда ало ҳ ида олинган асарнинг ў зидангина эмас, ёзувчининг бутун ижод й ў ли ва адабий жараён яхлитлиги ҳ ам ҳ исобга олиниши лозимлиги ҳ а қ идаги фикрига т ў ли қ қў шилиш мумкин. Ма ҳ муджон Нурматовнинг ҳ ам 60-70-йилларда тан қ ид ва эстетика масалалари билан фаол шу\улланди. Унинг “Тан қ ид ва эстетика” ( ғ . ғ улом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, Тошкент, 1976) китобида энг аввало эстетика ва тан қ иднинг назарий масалаларига қў л урилади. Бу масалада У Томас Манро, Лев Ҳ икей, Артур Мур, Мак Элроу, Ж. Ҳ один, А.Хоуэлл, В.Олдрич, Этьен Сурио, Мукерж, Карл Юнг каби олимлар билан ба ҳ сга киришади. М.Нурматов ў з фикрларида эстетик таълимотнинг қ адимдан фан сифатида ривожланиб келганлигини исботлашга киришаркан, унинг бугунги долзарб вазифаларини ҳ ам назаридан қ очирмайди. М.Нурматов эстетика ва адабий тан қ ид қ анчалик бир- биридан фар қ қ илмасин, лекин улар ма қ сад ва вазифалари$ $жи ҳ атидан бир-бирига \оят я қ ин эканлигини таъкидлаб, улар олдида турган муштарак вазифалар ҳ а қ ида фикр юритади. Эстетика, адабий тан қ ид ва фалсафа ў ртасидаги бо\ли қ лик масаласида назарий қ арашларини баён этади. М.Нурматов тан қ идчининг бурчи, тан қ идчиликдаги мезон ва меъёр ҳ амда диалектик метод хусусидаги қ арашларида “Эстетика - бу г ў заллик ҳ а қ идаги фандир” ёки “Эстетика - бу санъатнинг умумий назариясидир” деган бир томонлама қ арашларга ҳ ам қ арши чи қ ади ва аслида г ў заллик- эстетиканинг энг умумий ва марказий категорияларидан бири эканлигини, бундан таш қ ари эстетика яна нафосат, улу\ворлик, қ а ҳ рамонлик, фожиавийлик, хунуклик, да ҳ шатлилик сингари категорияларни ҳ ам ў рганишини ва ў зида ифода этишини таъкидлаб эстетика фанининг уф қ и ни ҳ оятда кенг эканлигини исботлашга ҳ аракат қ илади. М.Нурматовнинг эстетик категориялар ва адабий тан қ идчилик мезонлари ҳ а қ идаги қ арашларида бир томонлама ба ҳ олаш ҳ олатлари ҳ ам учрасада, унинг тан қ ид ва эстетик уй\унлик ҳ а қ идаги фикр-муло ҳ азалари тад қ и қ от ва тажриба сифатида эътиборлидир. Шу нарсани ало ҳ ида қ айд этиш керакки, 60-70 йилларда “Шар қ юлдузи”, “Гулистон”, “ Ў збек тили ва адабиёти” журналлари ва газеталар са ҳ ифаларида адабий тан қ идга оид ба ҳ с ва мунозаралар к ў плаб уюштирилди. Айни қ са, 70-йилларга келиб ў збек тан қ идчилигида адабий жараён ва ёзувчи ижодига ба ҳ о беришда ҳ ар қ ачонгидан к ў ра чу қ урро қ илмий ифода усуллари қў лланила бошланди, хилма- хил ма қ олалар, монографиялар к ў плаб ёзилди. Айни қ са, М.+ ў шжоновнинг “Тан қ идчи ва ёзувчи”, С.Мамажоновнинг “Адабий жараён ва адабиётшунослик”, Л. +аюмовнинг “Адабий тан қ ид ва ижодий жараён”, М.Юнусовнинг “Адабий-бадиий тан қ иднинг тили ҳ а қ ида”, О.Шарафиддиновнинг$ $“Тан қ идий тафаккур гулхани”, Н.Каримовнинг “Адабий тан қ ид ва адабий жараён”, Н.Худойбергановнинг “Янги олам яратувчиси” каби ма қ олаларида ў збек адабий-тан қ идчилигининг юту қ ва камчиликлари та ҳ лил этиб берилди. Адабий тан қ идчининг ма ҳ орати ва савияси, ў зига хос услубий жи ҳ атлари ҳ а қ ида кескин тортишувлар б ў либ ў тди. Айни қ са, тан қ идчиликдаги сифат ў згаришлари ва ма ҳ оратнинг ў суви кенг к ў ламда та ҳ лил этилди, бу борадаги айрим ну қ сонлар р ў й-рост очиб ташланди, уларнинг мазкур фикрлари бугунги кун адабий-тан қ идчилиги учун ҳ ам а ҳ амиятли эканлигини таъкидлаш лозим. Адабиётшунос Ҳ .Умуровнинг адабий тан қ иднинг назарий ва амалий масалаларига ба\ишланган тад қ и қ отлари ҳ ам тан қ ид тафаккурини ёритишга қ аратилган дастлабки ишлардан ҳ исобланади2. Ҳ отам Умуровнинг ишларида, асосан 1956-1966 йиллар ў збек адабий тан қ идчидаги ма ҳ оратнинг баъзи назарий масалалари илмий-тад қ и қ от қ илинади. Шу жараёнда адабий тан қ иднинг жанр сифатидаги ў зига хос хусусиятлари, фазилатлари ва унинг ҳ аёт ва бадиий ижод билан ало қ асига оид илмий кузатишлар қ илинади. Бадиий адабиётдаги характер ва шароит узвийлиги, қ а ҳ рамон яратиш муаммолларини ёритиш бобидаги ў збек адабий тан қ идчилигидаги ма ҳ орат масаласи та ҳ лил этилади. “Бадиий ижод тарихи шуни исботлайдики,адабий тан қ ид фа қ атгина назарияни амалиётга бо\лаб қў йиш билан чекланмайди,-деб қ айд этади Ҳ .Умуров.-Балки, назария со ҳ асини кенгайтиради, тайёр бадиий “ма ҳ сулот”дан янги, ҳ аётий, назарий қ оидалар яратади. У адабиётдан ў рганади ва адабиётга янгиликлар киритади”3 . Ҳ .Умуров “Та ҳ лил санъати” монографиясининг “Тан қ идчилик ма ҳ оратининг назарий масалалари” деган биринчи бобида адабий$ $тан қ иднинг ў зига хос хусусиятлари нималардан иборат б ў лиши кераклиги ҳ а қ идаги масала устида ба ҳ с юритар экан энг аввало ў ша даврлардаги тан қ ид савиясига ба\ишланган му ҳ окама ва мунозараларга ў з муносабатини билдириб, ба ҳ сга киришади. Ў зининг тан қ ид назариясига оид назарий ва амалий фикрларида ў збек тан қ идчилигининг 1956-60 йилларда қў лга киритган юту қ ва камчиликларига ба ҳ о берилади. Ҳ .Умуров монографиясида “Тан қ ид конкрет фанми ёки бадиий ижоднинг бир турими? “ Ҳ аёт - адабиёт - тан қ ид”, “Ёзувчи- китобхон-тан қ идчи” муаммолари қ андай ҳ ал қ илинаяпти? деган саволлар қў яди ва уларга жавоб топишга ҳ аракат қ илади. Лекин, адабий-бадиий тан қ иднинг ў зига хос хусусияти нималарлан иборат? Тан қ ид конкрет фанми ёки бадиий ижоднинг бир турими? деган саволга муаллиф т ў ли қ ва ани қ жавоб бера олган, деб б ў лмайди. Т ў \ри, муаллиф тан қ ид тафаккурига оид жа ҳ он адабий тан қ идчилиги т ў плаган бой назарий ва амалий тажрибалар асосида ў зининг илмий назарий қ арашларини баён этади. Маълумки, ХХ асрнинг 80-йилларигача ҳ ам яхлит ҳ олда ў збек адабий тан қ иди тарихи яратилмаган эди. 1987 йилда икки томлик “ Ў збек адабий тан қ иди тарихи”нинг Ў збекистон Фанлар академияси қ ошидаги Тил ва адабиёт институтининг адабиёт назарияси ва адабий тан қ ид б ў лими илмий ходимлари томонидан ёзилиб чоп эттирилиши катта во қ еа б ў лди. Ў збек адабий тан қ идининг ту\илиши ва ривожланиш бос қ ичлари та ҳ лил этилган мазкур икки томлик адабий тан қ ид тарихи тара ққ иёти ҳ а қ ида яхлит бир тасаввур бера олади. Адабий тан қ ид тарихининг икки томлигида тан қ идчиликнинг ту\илиши ва шаклланишидан тортиб ҳ ар бир даврда шу со ҳ ада эришилган асосий ижобий тара ққ иёт тенденциялари умумлаштирилади, й ў л қў йилган камчиликлар$ $та ҳ лил қ илинади. Ҳ ар бир даврда адабий тан қ ид томонидан ди ққ ат марказига қў йилган асосий масалалар ало ҳ ида ажратиб олиниб ёритилиши ҳ ам му ҳ им а ҳ амият касб этган. Икки томликда энг аввало тан қ ид назариясининг ривожлантирилишига катта а ҳ амият берилиб, адабий тарихий жараёнда адабий тан қ иднинг ў рни, адабий тан қ ид предмети ва тамойиллари, адабий тан қ ид тарихини ў рганишнинг вазифалари ва уни ў рганиш услубияти ва адабий тан қ ид тарихи ҳ а қ идаги асарларнинг назарий-амалий вазифалари белгилаб олинади, ижтимоий ҳ аёт ва адабий жараённинг шаклланишида адабий тан қ ид тутадиган мав қ еи ҳ а қ ида бахс юритилади. Икки томликда ў збек адабий тан қ идининг илк қ адамларидан бошлаб, жанрий изланишлар, адабий тан қ иднинг мумтоз адабий меросга ёндошуви ва муносабати, адабий тан қ идчиликдаги ижодий фаолликнинг ошиб бориши, давр ва қ а ҳ рамон муаммоси, замонавийлик, \оявийлик ва бадиий ма ҳ орат масалалари кенг та ҳ лил этилади. Шунингдек, ижодий методлар, тан қ иддаги асосий тенденциялар адабий тан қ иднинг адабий жараёндаги амалий фаолияти ва тан қ идчининг ма ҳ орати масалалари ало ҳ ида бобларда тал қ ин этилади. Муаллифлар проза, поэзия, драматургия ривожининг янги бос қ ичларида адабий тан қ иднинг тутган ў рни ва тан қ ид назариясининг ривожланиши масалаларига ҳ ам ало ҳ ида эътибор бериб, адабий тан қ иддаги ма ҳ орат масаласи доимо ди ққ ат марказида б ў лади. Икки томликда ҳ ар бир давр адабий тан қ идчилигидаги етакчи хусусиятлар, тенденциялар ало ҳ ида та ҳ лил қ илинади ва хулосалар чи қ арилади. Лекин, мазкур адабий тан қ ид тарихи ҳ а қ идаги икки томликда к ў п масалаларнинг мо ҳ ияти чу қ ур илмий, та ҳ лиллар асосида эмас, умумий обзор тари қ асидагина ёритилиб ў тиб кетилганлиги ҳ олатларини ҳ ам кузатиш мумкин.$

Умуман, мазкур илмий-тад қ и қ отлар й ў налишидан к ў ринадики, адабий-тан қ идчиликда бадиий адабиётдаги характер ҳ а ққ онийлиги, ҳ аётий ва бадиий ҳ а қ и қ ат, тарихийлик ва замонавийлик муаммолари 60-70-йилларда кенг та ҳ лил ва тал қ ин этила бошланган. Айни қ са, 60-йиллардан бошлаб адабий жараённинг фаоллашувида адабий тан қ идчи ва ёзувчи-тан қ идчи фаолияти янада му ҳ им а ҳ амият касб эта борганлиги, адабий тан қ идчилик жанрлари янада кенг тара ққ ий эта бошлаганлиги ва адабий меросга янгича муносабатларнинг к ў риниши бобида ҳ ам маълум тажрибалар умумлаштирилиб муваффа қ иятларга эришилдики, буни биз ёзувчи тан қ идчининг илмий-назарий ва бадиий эстетик ма ҳ орати ба ҳ си масалаларида ҳ ам я ққ ол к ў ришимиз мумкин. Хуллас, бадиий-эстетик ва адабий-тан қ идий қ арашларнинг тара ққ иётида қ адимдан ривожлантирилиб келинган адабий тан қ ид ҳ амда эстетик тафаккур оламида орттирилган илмий- ижодий тажрибаларнинг ў рни ҳ амда таъсир доирасининг ни ҳ оятда кенглиги ҳ а қ идаги ю қ орида баён этилган фикр- муло ҳ азаларимиз ор қ али муайян хулосаларга келиш мумкин. Алишер Навоийнинг адабиётшунослик ва тан қ идий қ арашлари ҳ а қ ида Жахон бадиий адабиётининг Хомер, Аристотель, Хораций, Фирдавсий, Данте, Бокаччо, Петрарка, Жомий, Навоий, Ломоносов, Гете, Шиллер, Чернишевский, Белинский каби буюк алломалари адабиётшунос олим сифатида ҳ ам донг таратганлар. Масалан, эрамиздан олдинги қ адимги юнон бадиий адабиёти эришган оламшумул юту қ ларни умумлаштириб Арестотель

$ў зининг жа ҳ он адабиётшунослигининг илк мажмуаси б ў лган «Поэтика» китобини яратган эди. Ломоносов илк бор рус шеъриятини исло ҳ қ илиш ( XVIII аср), яъни поэзияни оддий ҳ ал қ га тушунарли қ илиш қ онун қ оидаларини ишлаб чи ққ ан эди. Шунингдек, Рим шоири Хорацийнинг «Поэзия ҳ а қ ида таълимот» китоби (эрамиздан олдинги I аср), Италия уй\ониш даврининг буюк зотлари Дантенинг « Ҳ ал қ тили ҳ а қ ида» китоби Петрарка ва Бокаччонинг адабиёт назариясига оид фикрлари, қ адимий (антик) юнон адабиёти намуналарини мангу адабиёт намуналари деб эълон қ илган Буалонинг ( XVIII аср) «Поэтик санъат» асари, Белинскийнинг «Поэзиянинг хил ва турларга б ў линиши» ( XIX аср) асарлари ҳ ам умумжа ҳ он адабиётшунослиги тарихида бе қ иёс ў рин тутдилар. Шар қ да ҳ ам адабиётшунослик қ адимдан ривожланиб келган. Абу Али ибн Синонинг «Муътасамуш - шуаро» («Шоирларнинг пано ҳ го ҳ и») китоби, Халил ибни Ахмад ва Фирдавсийнинг аруз ҳ а қ идаги таълимотлари, Кайковуснинг «+обуснома», Юсуф Хос Хожибнинг «+утат\у билиг» («Саодатга й ў лловчи билим»), Давлатшо ҳ Самар қ андийнинг «Таскиратуш шуаро», Алишер Навоийнинг «Мажолисун - нафоис» («Г ў зал мажлислар»), «Му ҳ окаматул - лу\атайн» («Икки тил му ҳ окамаси»), Бобурнинг «Аруз рисоласи» («Мухтасар») каби асарлари шар қ адабиётшунослиги тарихининг забардаст устунлари б ў либ хизмат қ илдилар. Масалан, Фирдавсий дунёда биринчилардан б ў либ, адабиётнинг бе қ иёс ижтимоий роли ва а ҳ миятини баланд к ў тарган б ў лса, Юсуф Хос Хожиб бадиий с ў з усталарини маъно денгизидан инжулар топиб хал қ га ҳ адя этувчилар деб атаган эди. Кайковус хул қ ий тарбияда адабиётнинг беназир ў рни бор эканлигини таъкидлаб «+обуснома»да адабиёт назариясига оид$ $қ атор масалалар ҳ а қ ида қ из\ин ба ҳ с юритади. Шуни ало ҳ ида таъкидлаш керакки, Шар қ адабиётшунослиги ва тан қ идчилигининг ривожи Алишер Навоий ижоди билан чамбарчас бо\ли қ дир. Чунки, Ҳ азрати Навоийнинг «Махбубул - қ улуб», «Мажолисун - нафоис», «Мезонул - авзон», «Мукаматул - лу\атайн» каби нодир асарлари адабиётшунослик фанини ривожлантиришга улкан ҳ исса б ў либ қў шилди. Масалан, Алишер Навоийнинг «Мезонул авзон» («Вазнлар ў лчови») асарини қ адимги ў збек тилидаги илк адабиёт назариясига оид қ имматли асарлардан бири эканлигини айтиш мумкин. Чунки, Алишер навоий мазкур асарида аруз шеърий тартиби ҳ а қ ида ў зининг назарий фикрларини келтириб уларни амалиёт билан, яъни шеърий усуллар билан изо ҳ лайди. Хуллас, мазкур асарда А.Навоий туркий хал қ лар шеъриятидаги етакчи б ў лган аруз шеърий вазнининг қ оидаларини янада такомиллаштириб бойитади. А.Навоий асарда аруз шеър тартиби форс-тожик ва туркий хал қ лар поэзиясига асосан VII - VIII асрларда кириб келганлигини ва бунгача эса аруз шеър тузилиши араб поэзиясида кенг камол топганлигини қ айд этиб, VIII асрнинг охирида ту\илиб IX асрда яшаб ижод этган араб олими Ҳ алил ибни А ҳ маднинг илк бор аруз таълимоти ҳ а қ ида катта китоб ёзганлигини ва арузнинг билимдони сифатида донг таратганлигини қ айд этади. Маълумки, Халил ибни А ҳ маднинг ту\ илган жойи Аруз кейинчалик аруз шеърий тартиботининг номига айланган эди. А.Навоий ў зининг «Мезонул авзон» илмий асарида аруз тарихининг келиб чи қ иши ҳ а қ ида анча мукаммал маълумотлар бериш билангина чегараланиб қ олмасдан у ҳ а қ ида назарий ва амалий фикрлар баён этиб, бу талимотни янада ривожлантиради. А.Навоийнинг ў зи ҳ ам аруз вазнида ёзилган юксак шеърияти билан бу борада улкан амалий натижаларга$ $эришди. Яна шуни ҳ ам қ айд этиш керакки, А.Навоий даврида шеъриятда, айни қ са хал қ о\заки ижоди майдонида бармо қ вазни ҳ ам маълум бир мав қ ега эга эди. Шунинг учун ҳ ам А.Навоийнинг «Мезонул-авзон»и асосан аруз вазнига ба\ишланган асар б ў лишига қ арамай бунда тад қ и қ отчи хал қ шеъриятининг асосий ў лчови б ў лган бармо қ вазни ҳ а қ ида ҳ ам илмий изланишлар қ илиб, унинг аруз вазнидан фар қ қ илувчи томонларига ўқ увчининг эътиборини қ аратади: «Чун ў занларнинг ў змо\и ва ў збакларнинг буду-бидойи ҳ еч вазн била рост эмас. Эрди, анга таарруз қ илилмади, агарги асарлари бордур, аммо анинг аруз илми\а дахли й ўқ дир». Шуб ҳ асиз бу ерда гап ў ша даврда ҳ ам, айни қ са, хал қ о\заки ижодида маш ҳ ур б ў лган бармо қ вазни ҳ а қ ида кетаётганлигини ил\аб олиш қ ийин эмас. Умуман, Навоийнинг «Мезонул-авзон» асарини к ў п асрлик туркий поэзия т ў плаган тазрибаларини назарий жи ҳ атдан та ҳ лил қ илувчи ва якунловчи адабиётшуносликка оид илмий-тан қ идий асар деб ба ҳ олаш мумкин. Маълумки, За ҳ риддин Му ҳ аммад Бобур А.Навоийнинг «Мезонул-авзон» асаридаги аруз назарияси ҳ а қ идаги фикрларини янада давом эттириб «Аруз рисоласи» («Мухтасар») китобини ёзган эди. Хуллас, А.Навоий мазкур асарида шеърият қ онун қ оидалари ха қ ида фикр юритар экан шубхасиз, \оясизлик, бачканалик ва саёзлик бадиийликка зиддир деган мезон ў лчовини илгари суради. Маълумки, А.Навоий буюк мутафаккир ва етук аллома сифатида бадиий адабиётни инсонларни озод ва ҳ ар тарафлама камолатга эришган шахслар қ илиб тарбиялашда энг қ удратли восита эканлиги \оясини илгари сурган ва ижоди билан буни исботлаган. Бу ҳ а қ да унинг нодир адабиётшунослик асари б ў лмиш «Мажолисун-нафоис» асари ҳ ам гуво ҳ лик бериб туради. Энг аввало шуни ало ҳ ида қ айд этиш керакки, А.Навоийнинг$ $мазкур адабиётшуносликка оид асарида 459 дан орти қ шоир ижоди ҳ а қ ида маълумотлар берилади. «Мажолисун-нафоис» асари 15-аср адабий ҳ аётини энг олий к ў згуси б ў либ тарихда қ олди десак янглишмаган б ў ламиз. Чунки мазкур асар ор қ али биз буюк бобоколонимизнинг беназир ижодий ме ҳ натига тасаннолар ўқ иб унинг ў зидан олдин яшаб ижод қ илган ва айни пайтда ҳ азаратнинг замондоши б ў лган ижод а ҳ лларининг мевасидан атрофлича ба ҳ раманд б ў ламиз. А.Навоий мазкур асарида ў з олдига бор имконият доирасида ў тмишда ў з даври ижодкорларининг хотирасини адабийлаштириш масаласини ҳ ам қў яди. Мазкур асарда А.Навоийдек холис ва етук мутафаккир алломанинг ну қ таи назари асосида ў ша давр ижодкорлари асарларининг юту қ ва камчиликлари билан танишиш биз учун маълум даражада ў рта аср адабий му ҳ ити ҳ а қ ида ани қ тасаввурларга эга б ў лиш имкониятини ту\диради. «Мажолисун- нафоис» асарининг энг му ҳ им ва бе қ иёс а ҳ амияти ҳ ам ана шундадир. Шуни ало ҳ ида қ айд этиш керакки, А.Навоий адабиий- эстетик принципларининг узвий хал қ асини с ў з санъаткорларидан ҳ аётни ростгуйлик билан тасвирлашни талаб қ илиш, юксак бадиийлик учун кураш \ояси ташкил этади. Шунинг учун ҳ ам А.Навоий адабиёт тан қ идчиси сифатида дидсиз, талантсиз, истеъдодсиз ма қ танчо қ ва маддох шоирлар билан ҳ еч келиша олмайди. «Мажолисун-нафоис» асари билан қ анча чу қ урро қ таниша борсак бунга шунча ишонч ҳ осил қ ила борамиз. Мисолларга мурожаат қ илайлик, Алишер Навоий ў з устозларидан бири б ў лмиш Мавлоно Лутфий ҳ а қ ида шундай баённома битган: «Мавлоно Лутфий - ў з замонасининг маликулкаломи эрди, форсий$ $ва туркида назири й ўқ эрди, аммо туркида шухрати к ў про қ эрди ва туркча девони маш ҳ урдир...». Шундан с ў нг Алишер Навоий Лутфийнинг маш ҳ ур ва мутааззирул жавоб мажлаълари бор эканлигини қ айд этиб, унинг қ уйидаги байтларини ўқ увчининг ҳ укмига ҳ авола этади: Нозиклик ичра белича й ўқ тори чисуйи, Ў з ҳ аддини билиб, белидин ултурур қў йи. ёки: Сайд этти дилбарим мени ошуфта сочдин, Солди каманд б ў йнима икки қ улочдин. А.Навоий «Мажолисун - нафоис» да улкан бадиий дидли адабиёт тан қ идчиси сифатида ёндошиб, ў з даври адабий му ҳ итидаги асосий й ў налишлар ҳ а қ ида ҳ ам ани қ маълумотлар беради, бадиийлик ва \оявийлик талабларини қў яди. Шунинг учун ҳ ам талантли навоийшунос олим А. Ҳ айитметов «Мажолисун - нафоис» А.Навоийнинг адабий - тан қ идий қ арашларини ў рганишда энг му ҳ им манба эканлигини таъкидласа, шоир сатираси устида кенг илмий тад қ и қ от олиб борган профессор А.Абду\афуров мазкур асарни Навоий сатирасининг ёр қ ин к ў ринишларидан бири сифатида ба ҳ олайди. Албатта, А.Навоийнинг «Мажолисун - нафоис» асарини синчиклаб кузатар экансиз бу икки олимнинг ҳ ам ў зларича ҳ а қ эканлигининг гуво ҳ и б ў ласиз. Ҳ а қ и қ атдан ҳ ам мазкур асарда А.Навоийнинг адабий - тан қ идий қ арашлари билан сатирик й ў налишлари ў заро уй\унлашиб кетган. Масалан, А.Навоий ў зининг «Мезонул - авзон» асарида тую қ нинг «турк шуаро» сига хослиги, унинг «сарт» (форс-тожик) шеъриятида й ўқ лигини таъкидлаб тую қ «икки байтга му қ аррар» ( ҳ ажми), «саъй$ $қ илурларким, тажнис айтил\ай» ( қ офия) ва «ул вазн мусаддаги ма қ саддур» (вазн) деб тую қ ва вазн ҳ ажми жи ҳ атидан қ атъий қ оидага эга б ў лишини таъкидлаган эди. А.Навоий «Мажолисун - нафоис» нинг VII мажлисида тую қ ҳ а қ идаги ў зининг фикрларини яна давом эттириб шоирлар Абу Бакр Мирзо ва Султон Искандар Шерозий ижоди ҳ а қ ида фикр юритиб, улардан биттадан тую қ келтириб ва уларга ба ҳ о беради: Абу Бакр Мирзо: «Эр керак ў ртанса ёнса ёлина, Ёраниб ётса, отининг ёлина. Ит улуми бирла улса яхширо қ , Эр отониб душмани\а ёлина. Агарчи бази алфози турнаро қ дур, Аммо тажнисни яхши топибдур», дейди. Султон Искандар Шерозий: Т ў лин ой\а нисбат эттин ёруми, Ул ҳ ижолатдинким улди ёруми. Тори муюнгнинг закотин мен берай, Ё Мисрни, ё Ҳ алабни, ё Руми «Бурун\и тую қ дин бу турконаро қ дир». Бу мисоолар ор қ али А.Навоий йирик адабиётшунос олим ва адабий тан қ идчи сифатида ў зининг адабий тан қ идий фикрларини янада такомиллаштириб борганлигининг гуво ҳ и б ў ламиз. А.Навоий адабий тан қ идчи сифатида ў зи истеъдодли б ў ла туриб, дангасалик қ иладиган шоирларни қ атти қ тан қ ид қ илади. Бу жи ҳ атдан унинг шоир Осафий хусусидаги фикрлари, айни қ са ало ҳ ида ди ққ атга моликдир. Шоир Осафийнинг талантли шоир эканлигини тан олади, лекин унинг ў з ва қ тини бе ҳ уда ў тказишини$ $қ оралаб унинг ҳ ул қ идаги олифтагарчилик хусусиятларини қ атти қ қ оралайди. Лекин бу билан Навоий Осафийни мутла қ о тан қ иднинг қ ора балчи\ига ботириб ташламайди ва унинг: Юз балолар к ў рдим ул ороми жондин к ў рмадим, Икки к ў зимдин ёмонли қ к ў рдим андин к ў рмадим, деган туркча матлаъсини келтириб Мавлоно Осафийнинг талантли шоир эканлигига шуб ҳ а қ илмайди ва у ҳ а қ идаги ў з ба ҳ сига «Иншо-олло туз й ў л\а киргай» деб хотима ясайди. Шу хусусда А.Навоийнинг «Мажолисун - нафоис» да Улу\бек Мирзонинг ў \ли Абдулатиф ҳ а қ ида айтганларини ҳ ам келтириб ў тишни жоиз деб топдик: « Ў тар дунё масла ҳ ати чун донишманд ва подшо ҳ отасин ў лтурди. Ҳ ар ойинаким, салтанат Шеруйга вафо қ ил\онча анга қ илди». Бу ерда А.Навоий Абдулатифни XII асрда Эрон шо ҳ и Хусравнинг ў \ли - ў з отасини ў лдирган Шеруя қ исматига ў хшашига ишора қ илмо қ да (Шеруя образи кейинчалик падаркуш - салбий қ а ҳ рамон сифатида бадиий асарларга к ў чган эди). Хуллас, А.Навоий ў зининг мазкур асарида ў з замондошлари б ў лмиш ижодкорлари олдига юксак талаблар қў яди, уларни замон билан ҳ амнафас қ адам ташлашга ча қ иради, бадиий жи ҳ атдан етук асарлар ёзишга даъват этади. Маълумки, А.Навоийнинг «Мухокаматул-лу\атайн» асари ҳ а қ ида гап кетганда к ў пгина мазкур асарни тилшунослик ну қ таи назаридан к ў про қ ба ҳ олашга ҳ аракат қ иладилар. Натижада, баъзида А.Навоийнинг мазкур асарида туркий тилнинг бой имкониятларини очиб берганлиги ха қ идаги айтилган фикрлар соясида бу асарнинг миллий бадиий адабиёт яратиш мумкинлиги бобидаги йирик адабиётшунослик асари эканлиги масаласи сояда қ олиб кетади. Ва ҳ оланки, бу асар бутун туркий хал қ лар тилшунослиги ва адабиётшунослиги тарихида янги бир даврни$ $бошлаб берган буюк асар эканлигини инкор этиб б ў лмайди. А.Навоий мазкур асарида Хусрав Де ҳ лавий, Саъдий, Хофиз Шерозий, А.Жомийлар ижодига юксак бахо беради, қ асида жанрини янги бос қ ичга к ў тарган Ҳ а қ оний, Анварий, Камол Исмоил, Зо ҳ ир ва Солмон каби шоирларни Фирдавсий, Низомий каби маснавий жанрининг усталари ижодини ва \азалчиликни юксакликка к ў тарган Саъдий ва Ҳ офиз Шерозийлар ижодини теран адабиётшунос олим сифатида тал қ ин қ илиб ба ҳ олайди. А.Навоий «Му ҳ окаматул-лу\атайн» асарида маш ҳ ур шоирлар ижодини чу қ ур та ҳ лилдан ў тказар экан ў з олдига нима учун туркий тилдаги поэзия форсийга нисбатан кам ривожланган, ў з шоирларининг форсча ижод қ илишларига сабаб нима деган му ҳ им савол қў яди ва унга кенг ва атрофлича жавоб беради. А.Навоийнинг таъкидлашича бадиий адабиётнинг ривожи сиёсий хукмронлик билан бо\ли қ лик ҳ олда камол топди: Мовароуннахрда араб подшо ҳ лари ҳ укмронлиги чо\ида поэзия асосан араб тилида ривожланган б ў лса, сарт (форс-тожик) султонлари даврида эса форс-тожик тилидаги поэзия камолот ч ўққ исига к ў тарилди. А.Навоийнинг қ айд этишича XIII асрда, яъни мулк бошига туркий қ абилалар аристократияси чи қ а бошлагандан бошлаб Темур ва темурийлар замонида туркий адабиёт шаклланди ва баланд ч ўққ ига к ў тарила бошлади: «То мулк араб ва сарж султонидан турк хонларига инти қ ол топди, Хулогун замонидан ва султони со ҳ иб қ ирон Тумуркурагон замонидан фарзанди халафи Шохрух Султон замонининг охиригача турк тили билан шуаро пайдо б ў лдилар: ... шуаро: Саккокий ва Хайдар Хоразмий ва Атоий ва Я қ иний ва Амирий ва Гадойидиклар. Ва форсий мазкур б ў лган шуаро му қ обиласида киши пайдо б ў лмади, бир Мавлоно Лутфийдан ў зга...» деб қ айд этади А.Навоий ў зининг$ $«Му ҳ окаматул - лу\атайн» асарида. А.Навоий туркий поэзиянинг форсийдан ортдан қ олишининг биринчи сабаби форс-тожик тилида қ адимдан бой анъана мавжуд эканлиги ва у ёш бошловчи шоирлар учун жуда қў л келиши, туркигуй шоирлар ў з она тилининг мураккаб ва нозиклигини билдирувчи к ў п маънолик хусусиятлари устида кам бош қ отиришлари, яъни уларнинг ў збек тилининг к ў п фазилатлар ва бойлигидан бехабарлиги каби қ атор сабаблар устида ҳ ам тухталиб ў зининг туркигуйликда босиб ў тган бутун маша ққ атли ва ҳ узурбахш ижодига муносиб якун ясагандек б ў либ «с ў зим мартабаси авждин қў йи илмагай ва бу тартибим кавкабаси аъло даражадин ў зга ерни биганмагай» дейди. Маълумки, «Му ҳ окаматул - лу\атайн» А.Навоий умрининг охирларида ёзилган энг с ў нгги асарларидан бири эканлигини ҳ исобга олсак шоирнинг мазкур с ў зларининг назм бобида ў зига қў л етмас ажойиб бир ҳ айкал ў рнатиб кетаётганлигига ишора қ илинганлик деб тушунмо қ керак. Шу билан бирга А.Навоий назмда туркигуйликни қў ллаб- қ увватлаш давлат ну қ таи назаридан ҳ ам му ҳ им масала эканлигини таъкидлаб подшо ҳ Хусайн Бой қ арони бу борада қ атор амалий ишлар қ илишга ундаганлиги «Му ҳ окаматул - лу\атайн» асарининг баъзи бир баёнларида сезилиб турилади. Масалан, А.Навоий ў ша даврда ў збек тилининг ривожланиши учун подшолик томонидан қ атор тадбирлар белгиланганлиги ва ижодкорларнинг ў з она тилида ижод қ илишига чорловчи ҳ атто фармонлар берилганлигини шундай қ айд қ илиб ў тади: «Ва илтифот ва э ҳ тиром юзасидан баъзи маънилар топиб, назм қ илур\а хукмлар ҳ ам жорий б ў лди ва с ў з услубина таъйинлар ва адоси\а таъминлар ҳ ам изхор б ў лди». Демак, туркигуй шоирлар ў з она тилларида ижод қ илишлари учун Навоий даврида ҳ амма шарт-шароитлар яратиб берилган, ҳ атто бу$ $борада махсус таълим берадиган ўқ иш хоналар иш к ў рган. Ҳ атто А.Навоий Хусайн Бой қ аронинг ў зи ҳ ам ў з она тилида ижод қ илганлигини, яъни туркигуй шоир б ў лганлигини таъкидлаб унинг шеърияти оби ҳ аётидан к ў плаб туркигуй бошловчи шоирлар лаб ташналарини қ ондирганлигини айтади. Албатта, айтилган ю қ оридаги фикрлардан эски ў збек поэзияси фа қ атгина А.Навоий даврида таркиб топган эканда деган хулоса ҳ ам келиб чи қ маслиги лозим, чунки Навоийга қ адар ҳ ам туркий тилда қ атор яхши асарлар битган Саккокий, Лутфий, Ҳ айдар Хоразмий, Атоий, Я қ иний, Амирий, Гадоий каби маш ҳ ур ижодкорлар мавжуд б ў лган. А.Навоийнинг ў зи ҳ ам «Му ҳ окаматул - лу\атайн» асарида ў зидан олдин ў тган мазкур шоирлар ижодига кенг т ў хталиб уларнинг туркий тилнинг ривожлантириш борасидаги муносиб хизматларини қ айд қ илиб ў тади. Масалан, Навоий Мавлоно Лутфий ижодига ало ҳ ида т ў хталиб, унинг ў збек адабиётининг беба ҳ о намуналари б ў лган романтик достонлари, шеърларига юксак ба ҳ о беради. Хуллас, «Му ҳ окаматул - лу\атайн» асари ў збек тилини адабий тил даражасига к ў тариш борасидаги А.Навоийнинг бутун онгли ҳ аёти давомида олиб борган курашлари ва хизматларинг назарий ва амалий якуни б ў лди, десак янгилишмаган б ў ламиз. Мазкур илмий асар улу\ аллома ў з ҳ ал қ ининг тили ва та қ дири учун курашиб ни ҳ оятда буюк вазифани адо этганлигини ёр қ ин рамзидир. Шунингдек, «Му ҳ каматул - лу\ атайн» асари адабиётларнинг ў заро таъсирини текширувчи му ҳ им асар ҳ амдир. Чунки, А.Навоий мазкур асарда форс-тожик тили ва адабиётининг катта билимдони сифатида ҳ ам майдонга чи қ ади. Адабиётлар д ў стлиги ҳ ал қ лар д ў стлиги эканлиги \оясини илгари суриб ҳ еч бир хал қ тили ва адабиётининг камситишига й ў л қў ймайди. Маълумки, А.Навоийнинг адабиётшунос ва адабиёт$ $тан қ идчиси сифатидаги фаолияти қ аралади. Биз ю қ орида қ айд этган асарлар худуди билан чегараланмайди. Шоир « Ҳ амса» достонлари ва \азалларида ҳ ам ў зининг адабиётшуносликка оид қ арашларини такомиллаштириб бориб, санъаткорларни ҳ аёт ҳ а қ и қ атларини ростг ў йлик билан тасвирлашга даъват этган юксак бадиийлик учун курашган, шаклбозликка берилган дидсиз ва истеъдодсиз шоирларни тан қ ид қ илган, ижод бобидаги ма қ танчо қ ликка қ арши кескин кураш олиб борган. Шоирнинг «Садди Искандарий» достонида ма қ танчо қ ва истеъдодсиз шоирлар хусусида баён этган қў йидаги байтлари фикримизнинг исботидир: «Керак дахр а ҳ лига ун кун жадал, Ки беш байтдин бо\ла\ай бир \азал. Басл маснавигуйи нозук ҳ аёл, Ки назм а ҳ ли ичра солиб қ ийлу қ ол. Ҳ алойи ққ а юз ҳ усни ноз айлагай, Ки ун йилда минг байт соз айлагай. Чи қ ар\он замон ул нав ойин савод Ки оламда й ўқ б ў йла рангин савод. Саводи\а ҳ ар кимки к ў з солибон, +аро шоми ме ҳ нат аро қ олибон. Не зулматки, й ўқ оби ҳ айвон анга, +аю тунки, й ўқ ме ҳ ри рахшон анга...». Хуллас, А.Навоийнинг адабиётшуносликка оид қ арашлари ҳ ал қ имиз ва адабиётимиз тарихи учун \оят а ҳ амиятлидир.$ $АДАБИЁТЛАР : 1.Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак й ўқ . -Т.: Шар қ , 1998. 2.Валихужаев Б. Ў збек адабиётшунослиги тарихи. -Т.: Ў збекистон, 1993. 3.Ё қ убов Ҳ . Ў збек адабий тан қ идчилиги ва адабиётшунослиги тара ққ иётининг асосий бос қ ичлари. Ў збек тили ва адабиёти. 1972. №6. 4.Жирмунский В. Сравнительное литературоведение. -Л.: Наука, 1979. 5.Назаров Б. Ў збек адабий тан қ идчилиги Т.: Фан. 1979. 6.Фаробий Абу Наср. Шеър санъати. - Т.: Адаб. ва санъат, 1981. 7.Султон И. Адабиёт назарияси.-Т.: Ўқ итувчи. 1982 . 8.Хайитметов А. Шар қ адабиётининг ижодий методи тарихидан (Х- XV асрлар). -Т.: Фан, 1970. 9.Навоий А. Мажолисун-нафоис. Ў н беш томлик.-Т.: Ў здав нашр, 1966. Т.12. 10.Навоий А. Му ҳ окаматул-лу\атайн. Асарлар.-Т.: Ў здав нашр, 1967.Т.14. 11.Султонов И. Навоийнинг қ алб дафтари.-Т.:Бадиий адабиёт, 1969. 12.Валихужаев Б. Ў збек адабиётшунослиги тарихи.-Т.: Ўқ итувчи, 1993. 13.Хайитметов А. Алишер Навоийнинг адабий-тан қ идий қ арашлари. -Т.:Фан,1959. 14.Й ў лдошев Б. Ў збек адабиётшунослиги ва адабий тан қ идчилигида услуб ва ма ҳ орат муоммолари. Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган автореферат. Т.: 2000.$ $15.Бойназар Й ў лдошев, Бахтиёр Й ў лдошев. Алишер Навоий- адабиётшунос, тан қ идчи.  А.Навоий сабо\и. +ДУ илмий т ў плами. +арши, 1992.$

O'xshashlar

Адабиётшунослик фан сифатида

Ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги тарихининг баъзи масалалари ва етакчи хусусиятлари ҳақида

Миф ва ижодий жараён

Методологиянинг адабий танқиддаги ўрни ва аҳамияти (Методологиянинг адабий танкиддаги урни ва ахамияти)

Адабий-назарий тушунчаларни ўргатиш