Адабий-назарий тушунчаларни ўргатиш - Adabiyot - Referatlar

Адабий-назарий тушунчаларни ўргатиш

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

Адабий-назарий тушунчаларни ўргатиш Режа : 1. Адабий таълимда адабий-назарий тушунчаларнинг ўрни ва аҳамияти. 2.Адабий-назарий тушунчаларни ўрганишда адабий танқидчилик материалларидан фойдаланиш.

Таълимнинг айрим босқичларида адабий-назарий тушунчаларни бериш нинг мазмуни, ҳажми ва изчиллиги масалалари алоҳида тадқиқ этилиши керак. Таълим босқичларида адабий материаллар қандай берилиши керак, уларга оид бўлган назарий тушунчаларнинг мазмуни ва ҳажми қандай бўлиши керак, деган саволлар амалиётда тез-тез учраб туради. Бу жараёнда бевосита адабий-назарий тушунчаларни ўрганиш билан бирга, уларни ўрганиш ва ўзлаштиришга ёрдам берадиган адабий-танқидий қараш лардан фойдаланиш ҳам бор. Матбуотда, газета ва журналларда, адабий- танқи дий йўналишдаги китобларда бундай қарашларга кенг ўрин берилади. Уларда тегишли бадиий асарларнинг илмий баҳолари ва шарҳлари келтирилган бўлади. Бундай ишлар ўқувчиларнинг умумий дунёқарашига, бадиий асарни тўғри ан глашлари ва ўзлаштиришларига, ундаги ўзига хосликларни тезроқ ва теранроқ тушуниб олишларига имкон яратади. Бунинг натижасида эса уларнинг маъна вий оламлари янада бойийди, бадиий-эстетик ривожланишларида қўшимча омил пайдо бўлади, энг муҳими уларнинг адабий саводхонлиги кўтарилади. Адабиёт дарсларини ташкил этишда адабий-танқидий мақолалардан классик адабиётни ўрганишда ҳам, замонавий адабиётни ўрганишда ҳам фойдалан иш мумкин. Ўқувчиларнинг умумий тайёргарлиги, ўқитувчининг дарсни таш кил этишдаги ўзига хос ёндошувларидан келиб чиққан ҳолда айрим адабий- танқидий мақолалардан тўлиғича, айримларидан қисман фойдаланиш мақсад га мувофиқ бўлади. «Авесто» обидасини ўрганиш жараёнида Ҳ.Ҳомидовнинг «Авесто» файзлари», Билга хоқон, Тўнюқуқ, Кул тигин ёдномаларини ўрга нишда Н.Раҳмоновнинг «Турк хоқонлиги», Ўлмас Умарбековнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш жараёнида танқидчи И.Ғафуровнинг «Адабий қаҳрамон- ларга хатлар»идан' бемалол фойдаланиш мумкин. Худди шунингдек, Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижодини ўрганишда кўплаб навоийшуносларимизнинг асарларидан, жумладан, Иззат Султоннинг «Навоийнинг қалб дафтари»дан 1 , Азиз Қаюмовнинг бир қатор китобларидан 2 фойдаланиш яхши самаралар бе ради Мумтоз адабиётни ўрганиш жараёнида тасаввуф фалсафаси муаммола рига рўпара келинади. Ушбу жараёнда алоҳида олинган ижодкорларнинг асар ларини таҳлил қилиш асносида тасаввуфнинг анчайин мураккаб масалаларини бир қатор содда ва аниқ тавсифлаб берган олимлар: Н.Комилов 3 , Ҳ.Ҳоми дов 4 , И.Ҳаққулов 5 , Ё.Исҳоқов 6 ва бошқаларнинг тадқиқотларига суяниш мум кин. Алоҳида таъкидлаш жоизки, мумтоз адабиёт ҳақида гапирилганда, улар нинг барчасини ёппасига тасаввуф адабиёти сифатида баҳолаш ва таҳлилда ҳам шунга интилиш ўзини оқлайдиган нуқтаи назар эмас. Ҳар бир ҳолат ало ҳида 1 Иззат Султон Навоийнинг қалб дафтари. Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1969. 2 Қаюмов А. "Садди Искандарий". - Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975. "Ҳайрат ул-аброр" талқини. - Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1977. 3 Комилов Н. Тасаввуф ёки комил инсон ахлоқи. Биринчи китоб. - Т.: Ёзувчи, 1996; Тасаввуф. Иккинчи китоб. Тавқид асрори. - Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1999. 4 Ҳомидий Ҳ. Тасаввуф алломалари. - Т.: Шарқ, 2004. 5 Иброҳим Ҳаққул. Тасаввуф ва шеърият. - Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991 6 Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси ("Хазойкн ул-маоний" асосида). - Т.: Фан, 1983

ёндошувни тақозо этишини унутмаслик керак. Зеро, «шундай ижодкорлар борки, на истеъдод йўналиши, на дунёқараш, на воқеликка муносабати уларни сўфий дейиш ёки мутасаввуфлар сафига қўшишга имкон беради. Ҳаётий эҳтироси баланд, қалбидан халқ ва юрт дарди чуқур ўрин эгаллаган бундай ижодкорларнинг асарларини мажбуран тасаввуфга келтириб боғлаш уларнинг санъаткорлик мавқеини юқори кўтармайди, аксинча, пасайтиради» 7 . Ўз ўрни да келган талқин ва таҳлиллар эса ўқувчиларнинг адабий дидини оширади, уларнинг умумий адабий тайёргарлигига ижобий таъсир кўрсатади. Академик Алибек Рустамов тасаввуф адабиётидаги айрим образлар моҳиятини очиб берар экан, жумладан, шундай мисолларни келтиради: «Шеърда «май» сўзи ва унинг маънодошлари истиора тарзида илму маърифат ва ишцу муҳаббат маъноларида қўлланиши мумкин. Сўзни на зарда тутмасдан шу сўз билдирган нарсанинг ўзини эътиборга олганда, яъни, масалан, «май» сўзини эмас, майнинг ўзини илму маърифат ва ҳока золарнинг тимсоли деб тасаввур қилинганда, буни «ишора», «рамз» ёки «символ» деб атайдилар. Агар шу тасаввурга асосланиб яна сўзга қай тилса-ю, сўзнинг маъноси назарга олинса, буни рамзий ёки символик маъно дейилади. Агар рамз ёки символлар системаси эътиборга олинса, буни «ишорот», «румуз» ёки «символика» дейдилар. Энди шоир сўзларини, жумладан, «май» сўзини ўз маъносида ёки истиора тарзида қўлланганини қандай биламиз, деган савол туғилади. Бунинг жавоби шундай: Биринчидан, шоирнинг қайси адабиётга мансублигини назарга олиш керак. Қабиҳ адабиёт вакилидан маърифат эмас, фисқу фужур ўрганиш мумкин. Классик шоир ва буюк олимдан эса ичкиликбозликнинг тарғиб қилишини кутиш мумкин эмас. Иккинчидан, асарнинг мавзуи ва мазмунини ҳисобга олиш керак. Агар мавзуи ичкилик ҳақида бўлса, «май» сўзи ва унинг маънодошлари асар мазмунида бўлади ва бунда шоирнинг ичкиликка бўлган муносабати баён қилинади. Агар мавзу илму маърифат бўлса, мазкур сўзлар асарнинг фор масида бўлади ва бу ҳолда улар ўз маъносида қўлланмаган бўлади. Учинчи белги шундан иборатки, мазкур сўзлар ичкилик даражасига сиғмайдиган мутлоқ тушунчаларга нисбатан қўлланган бўлади ёки шундай тушунчалар таркибида берилади. Масалан, шоир мен майни ток ву жудга келмасдан илгари ичганман ёки «қабрим ёнидан ўтган одам, май ҳидига маст бўлади» деса, гап ичкилик ҳақида эмаслиги маълум бўлади. Энди мисолларга ўтайлик. Майпарастликда машҳур бўлганлиги учун Умар Хайёмдан бошлаймиз. Умар Хайём буюк олим бўлган. Шунинг учун унинг ўзига мансуб рубоийларида «май» сўзи ва унинг маънодошлари илм ва унинг лаззатини ифодалаш учун истиора қилинади. Илмий маълумотдан хабар топишнинг, айниқса, бирор илмий ҳақиқат ни кашф цилишнинг кишига улуғ лаззат бағишлашини энг қадимги олим лардан тортиб ҳозирги олимларгача таъкидлаганлар. Кашф қилинган ёки идрок 7 Иброҳим Ҳаққул. Ким нимага таянади? Адабий суҳбатаар. —.: Зарқалам, 2006, 77-бет.

этилган ҳақиқатнинг даражаси қанча улуғ бўлса, унинг лаззати ҳам шунчалик лазизроқ бўлади. Бу лаззатни татиб кўрган олим илмни ўзга мақсадлар учун, жумладан, обрўю шуҳрат, мансаб қозониш воситасига айлантирмайди» 8 . Бу адабий ҳодисаларни ўқувчилар томонидан жонли ва қизиқарли ту шунилишига қўшимча имкон яратади. Қолаверса, фандаги янгиликлар олим ларнинг мақола ва тадқиқотларида дастлаб юз кўрсатади. Биргина мисол келтирайлик. Фанда узоқ муддат «Гул ва Наврўз» достони Лутфийга нис бат бериб келинди. Маълум бўлишича, унинг Лутфийга алоқаси йўқ, ак синча, у Ҳайдар Хоразмийнинг қаламига мансуб экан. Ёки Лутфийдек буюк бир шоирнинг Тошкентда туғилгани Шайх Аҳмад ибн Худойдод Тарозий нинг «Фунун ул-балоға» асари топилганидан кейингина маълум бўлди 9 . Бир асар ҳақидаги икки муаллифнинг фикрларини қиёслаб ўрганиш ҳам ўқувчиларнинг мустақил, ижодий фикрларининг шаклланиши ва ривожида муҳим омил бўла олади. Бу жиҳатдан айрим илмий, илмий-оммабоп журналларимизда, «Ўзбекис тон адабиёти ва санъати», «Маърифат», «Ёзувчи», «Миллий тикланиш» ва бошқа газеталар саҳифаларидаги адабий-танқидий мақола ва материаллард ан, давра суҳбатларидан фойдаланишнинг имконлари кўп. Бу ишларни таш кил этишда кўпроқ юқори синфлардаги, айниқса, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларидаги имкониятларга таяниш мақсадга мувофиқ бўлади. «Танқидчиларнинг мақолалари, адабий қайдлар ўқувчилар учун мазмун ва методик жиҳатдан бадиий матнни таҳлил қилишнинг намунаси бўлиб хизмат қилади. Танқидий мақола билан аввал ўқитувчи раҳбарлигида, кей инроқ мустақил равишда танишар экан, ўқувчи унинг тезисларини тузади, конспект ёзади, шу йўл билан у муаллиф томонидан асарни таҳлил қилишда ги танлаган йўлини ўзлаштириб боради; унинг ижтимоий-фалсафий ва эсте тик нуқтаи назарини, қаҳрамонларга баҳосини англаб етади; шу асарда қўйилг ан долзарб муаммоларни излаш ва ҳал қилишни ўрганади; танқидий матнда муаллифнинг шахсий ўй-фикрлари билан кўчирмалар ва матндан ташқари даги материаллар билан уйғунлаштиришнинг амалий ҳолатлари билан тани шади. Буларнинг барчаси ўқувчига ўрганилаётган бадиий асар ҳақида ўз тасаввурларини яратишга, бадиий ва дарслик китоблари билан муомала қилишнинг ўз методикасини ишлаб чиқишга ёрдам беради» 10 . Аммо адабий танқидчилик материалларидан фойдаланишда ҳам тегиш ли меъёр ва мезонларга амал қилиш шарт. Ўқувчиларни адабий танқидчиликдаги мавжуд хилма-хилликларга одатлантириш, уларда «ножоизроқ» мулоҳа залар оқимига нисбатан ҳам «иммунитет» ҳосил қилиниши керак. Танқид даги бир ёқламалик ўқувчиларни нотўғри йўлга бошлаб қўйиши мумкин. Адабий, бунинг устига адабий-назарий тайёргарлиги ҳали анчагина паст бўлган 8 Рустамов А. Сўз хусусида сўз. –Т.: Ёш гвардия, 1987, 39-42-бетлар. 9 Қаранг. Ҳайитметов А. Адабий меросимиз уфқлари. –Т.: Ўқитувчи, 1997. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. –Т.: Ўқитувчи, 1996. 10 Богданова О. Ю., Леонов С. А., Чертов В. Ф. Методика преподавания литературм. Под редакцией О.Ю. Богдановой. Учебник для студентов пед. вузов. М.: Издатель- ский центр "Академия", 2-е издание, стереотьипное, 2002, с.247.

ўқувчиларда бундай тасаввурлар барқарорлашиб, ҳатто бир умрли хулосаларга айланиб қолишидан асранган маъқул бўлади. Шу ўринда адабиётшунос А.Расуловнинг Ойбекнинг танқидга муносабати билан боғлиқ бўлган бир мисолини эсга олиш мумкин: Ойбек «Танқид соҳасида савод сизлик ва ур- йиқитчиликка қарши ўт очайлик» мақоласида Абдураҳмон Саъдийнинг «Тўрт шеърлар тўплами тўғрисида» шарҳ-тақризига муноса бат билдириб, жумладан, мана бу фикрларни таъкидлайди: «Танқидчи асар ларни конкрет анализ қилиш натижасида ўз ҳукмларини чиқариши керак. Саъдийнинг ҳукмлари асарнинг анализидан келиб чиқмайди. Кўпинча фак тлар, шоирнинг қарашлари, фикрлари «қийшиқ ойна» орқали кўрсатилади. Шеърларга танқидчи ўз кайфига яраша, ўзи истаганча маънолар тиқишга тиришадики, бу билан танқид объектив аҳамиятдан маҳрум этилади» 11 . Демак, бу борада ҳам ўқувчиларда мустақил ва ижодий нуқтаи назарни шакллантирмасдан туриб тегишли мақсадларга эришиб бўлмайди. Кейин ги пайтларда яратилаётган ўқитувчиларга мўлжалланган бир қатор ўқув қўлланмаларида бу борада яхши тажрибаларнинг тўпланиб келаётганли гини алоҳида таъкидлаш ўринли бўлади. Уларда айниқса, ёш ўқитувчилар учун катта наф ва манфаатлар мавжуд. 11 Расулов А. Танқид, талқин, баҳолаш. –Т.: Фан, 2006, 17-бет.

Адабиётлар: 1. www.ziyonet.uz 2. www.nur.uz

O'xshashlar

Адабий жараён

Бугунги адабий танкидчилик

Адабий характер ҳакида

Адабий тур тушунчаси

Адабий асар тузилиши