Адабиёт ўқитишнинг асослари - Adabiyot - Referatlar

Адабиёт ўқитишнинг асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

А дабиёт ўқитишнинг асослари Режа: 1. Шахс маънавиятининг шаклланишида адабиёт ўқитишнинг аҳамияти. 2. Адаби ёт ўқитишнинг мақсади. 3. Адаби й таълимнинг вазифалари. 4. Адабиёт ўқитишнинг мазмуни.

Халқнинг маданий савияси ўсиб бориши билан умуман санъатнинг, хусусан, адабиётнинг шахс маънавиятига ва у орқали жамият ҳаётига, унинг маънавий-психологик иқлимига таъсири ҳам орта боради. Шунинг учун ҳам жамият ҳаётининг бурилиш даври бўлган ҳозирги кунларда адабиёт ёш авлод маънавиятини шакллантиришда беқиёс ўрин тутади. Бадиий адабиёт нафақат халқ маънавий қиёфасини шакллантиришда, балки мамлакат иқтисодий тараққиётни тезлаштиришда, социал ривожлантиришни яхшилашда ҳам катта ўрин тутади. Чунки жамият тараққиёти тезлиги унда яшаётган одамларнинг интеллектуал ва руҳий имкониятларига боғлиқдир. Бинобарин, жамият аъзолари тафаккури ва маънавиятининг қандайлиги жамият тараққиётининг суръатини белгилайди. Миллат ёшларининг маънавияти қарор топишида мактабда адабиёт ўқитиш муҳим ўрин тутади. Ёшларнинг муайян ҳаётий вазиятларда қайси йўлни тутиши, қандай тўхтамга келиши, кўзда тутган ишларни қай савияда бажаришлари, кўп жиҳатдан, мактабда бадиий асарларнинг қандай ўргатилишига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам адабиёт методикаси илми учун адабий таълимнинг асосларини белгилаш ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Шўрогача бўлган даврда адабиёт ислом ақидаларига амал қиладиган, шариат талабларини бажарадиган, илоҳий маърифатга интилиб, Аллоҳнинг жамолидан баҳраманд бўлишга уринадиган шахсларнинг маънавиятини тарбиялаш мақсадида ўқитилар эди. Бу, албатта, умумий мўлжал, интилинадиган олий мара эди. Лекин у ҳар бир мактабдор ва ундаги ўқитувчи учун ягона мўлжал эди деб айтиш мушкул. Чунки мактаб хусусий, ўқитиш ихтиёрий бўлгани учун бу борада ҳар хилликлар бўлиши табиий эди. Шўро даврида эса адабий таълим ўқувчиларда коммунизм ишига садоқат, Ленин ғояларига ишонч ҳамда ғоявий-сиёсий етуклик шакллантириш мақсадида ўқитилар эди. Бу мақсад, айниқса, ўзбек мактабларида яланғоч кўриниш олган эди. Шунинг учун ҳам бизда бадиий асарлар, асосан, ижтимоий нуқтаи назардан талқин этилиши авж олган.

Замонавий маънодаги миллий адабиёт ўқитиш методикаси илмини шакллантиришда карвонбоши бўлган, бу соҳа билан профессионал даражада шуғулланган илк олим С. Долимов биринчи бўлиб ушбу фан томонидан ҳал қилиниши зарур бўлган муаммоларни илмий асосда кўрсатиб беради: “ Методика бир-бири билан боғланган қуйидаги масалаларни ҳал қилади: кимни ўқитиш ва нима учун уни ўқитиш керак (бу – таълимнинг мақсади), нимани ўқитиш лозим (бу – таълимнинг мазмуни ва системаси), қандай қилиб ўргатиш керак (бу – таълимнинг формаси ва методи) ” (Долимов У. Жадид мактаблари: уларда она тили ва адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий ҳамда амалий асослари. Педагогика фанлари илмий даражаси учун ёзилган диссертация. –Т.: 2007. 65-бет). Маълумки, илмда масаланинг тўғри қўйилиши муҳим саналади. Чунки тўғри қўйилган масала эрта бўлмаса, кечроқ, қачондир ўзининг ҳаққоний ечимини топади. Нотўғри қўйилган масала эса, кишини чалғитиб ҳақ йўлдан узоқлаштиради. Келтирилган кўчирмадан олимнинг адабиёт ўқитишнинг асосларини тўғри белгилаб олиш мактаб адабий таълимини йўлга қўйиш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканлигини бехато билганлиги англашилиб турибди. Мактаб адабий таълимини шўро даврида кўникилган тарзда амалга ошириш ёшлар маънавиятини шакллантириш учун етарли эмаслиги ўша вақтдаёқ маълум бўлиб қолганди. Шўро тузумининг кейинги йилларида Ўзбекистондаги ўрта, ўрта махсус ва олий мактабда адабиёт ўқитишни тубдан яхшилаш масаласи турли даражаларда қайта-қайта кўрилаётгани, ўқув дастурлари ва дарсликларининг керагидан кўпроқ ўзгартирилаётгани боиси ҳам шунда. “Шарқ юлдузи” журналида 1987 йил июн сонида “Мактаб ва адабиёт” мавзусида баҳс уюштирилиб, адабий таълимни қайта қуришнинг долзарб масалалари илк бор кўтарилганди. Мазкур баҳс бошланганига йигирма йилдан ошса ҳамки, кўтарилган муаммо ўз долзарблигини йўқотгани йўқ. Бу орада адабий таълим (1988-1991), (1991-1997), (1998), (2006) йилларда тўрт марта янгиланди.

Адабиётнинг қандай ўқитилиши, бинобарин, жамият аъзолари маънавиятининг қай йўсинда шакллантирилиши, биринчи навбатда, адабиёт ўқитишнинг асосларини тўғри белгилашга боғлиқ. Адабий таълимнинг асослари мақсад, вазифалар ва мазмун тушунчаларини ўз ичига олади. Мактабда адабиёт ўқитишнинг мақсади тўғри белгиланмаса, таълим жараёни қанчалик маҳорат билан уюштирилмасин, арзийдиган самарага эришиб бўлмайди. Афсуски, адабиёт ўқитиш амалиётида на бош, на умумий ва на хусусий мақсадларни аниқлаб олмай туриб иш кўриш ҳолати оммавий тус олган. Шунинг учун ҳам жуда кўпчилик ҳолларда ўқувчилар нима учун адабиёт ўрганишлари кераклигини билмагани каби, ўқитувчилар ҳам айни мавзуни нега ўргатаётганлари ҳақида тузукроқ тасаввурга эга бўлмаган ҳолда иш юритаверадилар. Шунинг учун ҳам домла С. Долимов ўз давридаги ҳукмрон мафкура талабидан келиб чиқиб, бадиий адабиётни идеологиянинг бир тури деб санаган, адабиёт предметини ўқувчиларга ғоявий-сиёсий тарбия беришнинг воситаси деб қараган бўлсада, ҳамиша мактаб адабий таълими ўз олдидаги мақсадни аниқ белгилаб олиши кераклигини таъкидлаган. Методист олим адабиёт предметининг биринчи навбатдаги вазифаси ўқувчиларни эстетик завққа эга, бадиий жозибани туядиган шахслар сифатида тариялаш эканини назарда тутиб иш кўрарди. Бу ҳол олимнинг қуйидаги фикрларида яққол намоён бўлган: “ ...ўқитувчилар, методик қўлланмаларнинг авторлари адабиётни фақат ўқув материали деб ҳисоблаб, адабиёт дарслари болаларга фақат план тузишни, қаҳрамонга характеристика бериш йўлларини, унинг оғзаки ва ёзма нутқини ўстиришни ўргатади деб талқин қиладилар. Улар адабиётнинг эстетик таъсирини, шахснинг ҳар томонлама камол топишига ёрдам беришини иккинчи ўринга қўйдилар, баъзан адабиётнинг бу хусусиятини батамом унутиб қўйдилар ” (Долимов ва бқ. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1967. 4-бет). Чиндан ҳам ўқувчиларга бирор адабий асар бўйича режа тузиш, бирор мавзуда иншо ёздириш, бирор асарнинг мазмунини айтиб беришга

ўргатишнинг ўзи мақсад бўлолмайди. Чунки саналганлар бирор фаолият учун мақсад бўлишга арзийдиган миқиёсдаги юмушлар эмасдир. Кўпчилик ўқитувчилар назарида адабий таълимдан мақсад ёзувчилар ва уларнинг айрим асарлари ҳақида ўқувчиларга маълумот беришдан иборатдир. Ҳолбуки, адабий таълимнинг бош мақсади махсус расмий педагогик ҳужжатларда акс эттирилган бўлиши керак. Қизиғи шундаки, шўро давридаги шу хил ҳужжатларда адабиёт ўқитишнинг вазифалари кўрсатилар эди-ю, унинг мақсади назардан четда қоларди. Ҳолбуки, у ёки бу ўқув фанининг бош мақсади таълим тизими олдига жамият томонидан қўйилади ва юқорида айтилган ҳужжатларда акс этган бўлади. Ҳозирги кунда мактабда адабиёт ўқитишнинг бош мақсади соғлом эътиқодли, ўткир ҳиссиётли, юксак дидли, ахлоқан баркамол, ақлан етук, ўзга инсоннинг туйғуларини англайдиган, ўз хатти-ҳаракатларига жавоб бера оладиган шахснинг маънавий дунёсини шакллантиришдан иборат деб белгиланади. Бу мақсадга ўқувчида бадиий адабиётга меҳр уйғотиш, уларга адабиётнинг сеҳрли олами тилсимини топиб бериш орқали эришилади. Дарсликдаги ва хрестоматиялардаги асраларни ўз талабаларига тўлиқ ўқитган, аммо уларни дастурда бўлмаган бошқа бадиий асарларни ўқишга ўргата олмаган ўқитувчи меҳнаткаш, фидоий бўлса-да, яхши муаллим саналмайди. Жамият тараққиётининг бугунги босқичи комил шахсни шакллантиришни тақозо этади. Бундай шахссиз мустақиллик – пуч гап. Чунки мамлакатнинг мустақиллиги унда яшаётган кишиларнинг мустақиллигидан бошланади. Эстетик ва ахлоқий жиҳатдан етарли тарбия олмаган кимса мустақил фикрлайдиган баркамол шахс у ёқда турсин, умуман шахс бўлолмайди. Ана шу бош мақсаддан келиб чиққан ҳолда, ҳар бир дарсда синфдаги ўқувчилар олдига ўқитувчининг ўзи мақсад қўяди ва у умумий мақсад деб аталади. Унинг шундай аталиши сабаби шундаки, бу мақсадлар синфдаги барча ўқувчиларга умумий қаратилган бўлади. Умумий мақсад а) тарбиявий; б) таълимий; в) ривожлантириш каби уч қисмдан иборат

бўлади. Яъни ўқитувчи ҳар бир дарс мобайнида маълум даражада тарбия, маълум даражада таълим бериш орқали ўқувчини муайян даражада ривожлантиришга эришиши лозим бўлади. Ҳозирги кунда педагогика илми ва амалиётида мақсадни натижа билан мувофиқлаштиришга уриниш, идентификациялаш ҳаракати кетмоқда. Яъниким, ўқитувчи ўзи ва ўқувчилари олдига шу қадар аниқ, кўзга кўринадиган мақсад қўйиши керакки, у ўқувчи дарс давомида эришадиган натижага теппа-тенг бўлиши лозим. Ўқитувчи қўйган мақсад билан ўқувчи эришган натижанинг бир хиллигига эришиш идентификациялашган (бир хиллаштирилган) мақсадга етишиш демакдир. Бунинг учун умумий мақсад ўта конкрет бўлиб, ҳар бир унсури аниқ кўриниш касб этадиган даражада майдалаштирилиши, машғулотни ташкил этган модулларга мувофиқ келиши лозим бўлади. Маълумки, ҳар бир ўқувчи ёки талаба ўқув муассасасига ўзигагина маълум бўлган шахсий ёки индивидуал бир мақсад билан келади. Шахсий мақсад ҳамиша ҳам таълим олиш, тарбияланиш ёки ривожланишни кўзда тутган бўлади дейиш қийин. Чунки ўқувчи кўпчилик ҳолатларда бирор дарсга кирар экан, ўз мақсадини доим ҳам аниқ белгилаб олмаган бўлади. Адабиёт ўқитувчиси бир синфдаги турли-туман шахсий мақсадга эга бўлган болаларни битта умумий мақсадга бирлаштира олиши керак. Бунинг устига, умумий мақсад бош мақсадда белгилаб қўйилган педагогик марраларга мувофиқ келиши лозим. Мақсад тайин этилгач, унга эришишнинг йўллари қидирлади ва у илмда вазифалар тушунчаси билан умумлаштирилади. Адабиёт ўқув предмети олдида ўқувчиларни бадиий асар ўқийдиган қилиш, табиий ва бадиий гўзалликдан ҳайратланиш, лол қолиш, ёмонлик ва қабоҳатдан нафратланишга ўргатиш каби вазифалар бор. Негаки, анна шундай сифатларга эга бўлмаган одамда эзу маънавий фазилатлар шаклланмайди. Маълумки, инсоний қадриятларга бефарқ, яхши билан ёмон, гўзал билан

хунук, ҳалол билан ҳаромни фарқламайдиган кишилардан иборат жамият таназзулга, инқирозга маҳкумдир. Мактаб адабиёти ҳар қандай одам учун ўзини таниш воситаси, ўзини таниш эса, ўзгани тушунишдан бошланади. Ўзгани тушуниш машқи бадиий асарлардаги қаҳрамонларни ҳис этишдан бошланади. Шундан келиб чиққан ҳолда мактабда адабиёт ўқитишнинг вазифаларини ўқувчиларда бадиий адабиётга меҳр уйғотиш, уларни кўркам асарларни ўқийдиган, ўқиганларини тушунадиган ва таҳлил қила биладиган, бадиий матн тўғрисидаги фикрларини оғзаки ёки ёзма тарзда тўғри ҳамда эркин ифодалай оладиган қилиб шакллантиришдан иборатдир деб белгилаш мумкин. Адабиёт ўз олдидаги вазифаларни муваффақиятли ўташи учун жамият томонидан педагогик тизим олдига қўйилган бугунги талаблардан яхши хабардор бўлиши лозим. Адабиёт предметини ўрганиш туфайли ўқувчиларда ҳосил қилинган туйғу, билим, кўникма ва малакалар уларнинг турмушига, жамият ҳаётидаги иштирокларига хизмат этиши, ўқувчиларда соғлом дунёқараш, эзгу ҳаётий позиция ҳосил қилиши зарур. Адабиёт бошқа предметлардан фарқи ўлароқ, одам учун фақат мактабдаги ўқиш давридагина эмас, балки умри мобайнида ўргатилиши зарурдир. Адабиёт яхши ўқитилса, мактабга келганида эплаб жумла тузаолмайдиган бола тилнинг маъно нозикликларини пухта эгаллаб олади. Ёзма ва оғзаки тарзда равон фикр ифодалашни ўрганади. Энг муҳими, уни эзгу маънавиятли одам сифатида шакллантириш имконияти пайдо бўлади. Хуллас, ўқувчиларнинг аҳлоқий-эстетик жиҳатдан комил бўлиб тарбияланиши адабиётга кўп жиҳатдан боғлиқ ва уларни шундай қилиб тарбиялаш адабиётнинг вазифасидир. Билим ўз ҳолича ҳали эътиқод эмас. Эътиқодга айланмаган билим фойдаланилмай турган имкониятдир холос. Агар ўз вақтида тўғри тарбия кўрмаган бўлса, жуда кўп билимдон одамлар эътиқодсиз қолаверишади. Эътиқод одамнинг ўз фикрига, қилган х атти-ҳаракатига ахлоқий асос

борлигига қатъий ишониши демакдир. Шу маънода адабиёт эътиқодни тарбиялаш қуроли ҳамдир. Адабиёт ўқитиш эзгу эътиқодни шакллантирадиган даражада бўлиши учун унинг мазмуни соғлом ва юксак бўлиши керак. Ҳисобга олиш керакки, адабий таълимнинг мақсад ва вазифалари, табиий равишда, адабиёт предметининг мазмунини белгилайди. Ўзбек ва жаҳон адабиётининг бадиий юксак намуналари ҳамда ўқилган асарларни тушуниш ва таҳлил қилиш малакаларини шакллантириш учун зарур бўлган миқдордаги назарий маълумотлар адабиёт пердметининг мазмунини ташкил этади . Адабиёт ўқитишн инг мазмуни , биринчи навбатда , дастурда ифода этилади. Бундан ташқари , дарслик, ўқув ва методик қўлл анмалар, кўрсатмали қуроллар, ёрдамчи воситалар ҳам таълим мазмунини ташкил этадиган унсурлардир . Адабиёт дастурида қайси синфда қайси асарлар қанча вақт давомида ўрганилиши, қандай асарлар ўқувчилар томонидан мустақил ўқилиши белгилаб берилади. Шунингдек, адабиёт назарияси бўйича ўқувчи ўзлаштирадиган билим , кўникма ва малакаларнинг ҳажми, боғланишли нутқни ўстиришга оид машғулотларга ажратилган соатлар ҳам кўрсатилади. Ўқитувчи дастурга ижодий муносабатда бўлиши лозим. Дастур расмий педагогик ҳужжат, тегишли муассасалар томонидан тасдиқланган ҳуқуқий асос бўлса-да, ҳеч қандай ўзгаришларни тан олмайдиган ақида эмас. Шу боисдан ўқитувчи ўқувчиларнинг характер хусусиятларини, билим савияларини ҳисобга олиб, унга айрим ўзгаришлар киритиши мумкин. Ўқитувчи мавзули режа тузишда дастур талабларини имкон қадар тўлиқ бажариш йўлини ўйлаш керак. Дастурда учта асосий нарса бор: а) дастур материали; б) материални ўрганиш тартиби; в) машғулот миқдори. Дастур материали, биринчидан , тарбиянинг талабига мувофиқ бўлиши, иккинчидан , болаларнинг ёш хусусиятларига мос бўлиши, учинидан , бадиий жиҳатдан юксак бўлиши керак. Шу шартларга амал қилинса, тақдим

этилган бадиий материал ўқувчилар томонидан тез ўзлаштирилади ва уларнинг маънавиятига кучлироқ таъсир ўтказади. Адабий таълим мазмунини ифода этадиган тушунчалар орасида адабиёт дарсликлари алоҳида ўрин тутади. Адабиёт дарсликлари ўқувчиларга ҳамма нарсани айтиб берадиган йўсинда эмас, балки уларни ўйлашга мажбур этадиган, муайян ақлий ва маънавий зўриқишни талаб қиладиган тарзда ёзилиши зарур. Шундагина улар ўқувчиларни ўзига ром этиб, уларнинг ишчи китобларига айланади. Ўзбек мактабларида дарсликлар кўп вақтлар мобайнида ўқитувчилар учун ҳам ягона манба бўлиб келди. Эндиликда ўқитувчилар савиясининг пасайишига олиб келадиган бундай ҳолга чек қўйиш вақти келди. Ш у боис ўқитувчилар учун алоҳида дидактик ашёлар нинг турли кўринишларини тайёрлаш йўлга қўйилиши жоиз. Айтилган лардан келиб чиқиб умумий тўхтамга келинса, адабиёт ўқитишнинг мақсади, вазифалари ва мазмуни адаби й т аълим нинг асослари ни ташкил этади.

Адабиётлар: 1. Бог данова О. Ю., Леонов С. А., Чертов В. Ф. Методика преподавания литературы (учебник). -М.: " Academa ", 2004 . 2. Долимов С., Убайдуллаев Ҳ., Аҳмедов Қ., Адабиёт ўқитиш методикаси, - Т.: “ Ўқитувчи ” , 1967. 3. Резь З. Я. и др., Методика преподавания литературы. -М.: “ Просвещение ” , 1977. стр.10-17. 4. Зуннунов А., Ҳотамов Н., Иброҳимов А., Эсонов Ж. Адабиёт ўқитиш методикаси. -Т.: “ Ўқитувчи ” , 1992. 5. Йўлдошев Қ ., Мадаев О., Абдураззоқов А. Адабиёт ўқитиш методикаси. - Т.: “ Университет ” , 1994. 6. Йўлдошев Қ . Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари. -Т.: “ Ўқитувчи ” , 1996. 7. Тўхлиев Б. Адабиёт ўқитиш методикаси. -Т.: «Янги аср авлоди», 2006.

O'xshashlar

Адабиёт укитувчиси

Адабиёт буйича факультатив машгулотлар, адабиёт тугараги

Адабиёт ўқитиш методлари

Хаёт ва адабиёт

Адабиёт ва мафкура