Адабиёт ўқитиш методлари

Адабиёт ўқитиш методлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51 KB

Ko'chirib olish

А дабиёт ўқитиш методлари Режа: 1. Таълим методи тушунчасининг моҳияти. 2. Ўқитувчи фаолиятини ташкил этиш диққат марказида бўлган методлар. 3. Ўқувчилар фаолияти бирламчи ўринда туриши кўзда тутиладиган таълим методлари. 4. Таълим мазмунини ўзлаштиришга устуворлик берилган таълим методлари.

“ Метод ” атамаси юнонча “ methodos ” сўзидан олинган бўлиб, йўл; тадқиқот, ўқитиш, баён этиш усули; хатти-ҳаракат усули; усул, усуллар йиғиндиси маъноларини англатади. Метод педагогик категория сифатида кўзда тутилган ўқув-тарбиявий жараённинг умумий мақсадига эришишнинг йўлларини англатади. Ўқитиш жараёнида метод қўлланиши учун а) ўқувчилар, б) ўқитувчи, в) ўзлаштириладиган мазмун ёки эришиладиган натижа каби уч унсур бўлиши керак. Олдинлари педагогика илмида таълим методи тушунчасига ўқувчи билан ўқитувчининг биргаликда фаолият кўрсатиш усулларинигина ўз ичига оларди. Эндиликда таълим методи тушунчаси бир қадар кенгроқ маънода англанилиб, таълим мазмуни ёки эришиладиган дидактик натижани ҳам ўз ичига оладиган бўлди. Негаки, ўқувчилар билан ўқитувчининг айнан шу йўсинда биргаликда фаолият кўрсатиши тасодифий бўлмай, балки ўзлаштириладиган таълим мазмуни ёхуд эришиладиган дидактик натижага боғлиқ. Таълим методини таълим мазмуни белгилайди. Ўқитувчи билан ўқувчиларнинг биргаликдаги фаолияти дейилганда, ўқитишнинг муайян даври кўзда тутилади. Бу замоний оралиқ, одатда, бутун ўқув даври (бизнинг мамлакатимизда тўққиз йил), бир ўқув йили , бир ўқув чораги , бир неча соат давомида ўрганиладиган катта бўлим (модул) ёки бир ўқув соати га тенг бўлиши мумкин. Ўқувчилар билан муаллимнинг шерикликдаги фаолияти ана шу замоний оралиқда амалга оширилади. Ана шу даврий оралиқнинг катта-кичиклиги ҳамда ўзлаштирилиши керак бўлган таълим мазмунига қараб муайян таълим методи танланади. Таълим методи тушунчасини турли олимлар турли даврларда турлича изоҳлаганлар. Чунончи, шўро даври адабиёт ўқитиш методикаси арбобларидан бири В. В. Голубков методни шундай изоҳлайди: “ ...бу таълимнинг мунтазам қўлланилиб, педагогик ишнинг умумий йўналишига катта таъсир кўрсатадиган усулларидир ” (Голубков В. Методика преподавания литературы. –Москва: «Просвещение», 1962. –С.

69). У адабиёт ўқ итишнинг лекция, адабий су ҳ бат ва муста қ ил ишлар каби уч методини санайди. Шўро адабиёт методикаси илмининг кейинги авлодига мансуб проф. Н. И. Кудряшев методлар тизимини “ ...ўқитувчининг йўналтирувчи раҳбарлиги остида ўқувчилар билиш билиш фаолиятининг мантиғи асосида танланадиган йўл ” сифатида англайди (Кудряшев Н. Взаимосвязь методов обучения на уроках литературы. –Москва: «Просвещение», 1981. –С. 36). У ижодий ўқиш методи ни адабиёт ўқитишдаги энг самарали усул деб билади. М. Н. Скаткин, И. Я. Лернер каби олимлар ўқитишнинг а) ахборот- рецептив, б) репродуктив, в) муаммоли баён, г) эвристик, д) тадқиқотчилик сингари методлари борлигини кўрсатади. Шунингдек, улар таълим методининг “ ...ўқувчилар билан ўқитувчининг таълим мазмунини ўзлаштиришга хизмат қиладиган биргаликдаги мунтазам фаолият тизими. Унинг табиати а) таълим мақсадини, б) ўзлаштириш усулини, в) ўқиш усулларининг ўзаро таъсири йўналишини белгилашда намоён бўлади ”,- деб таъкидлайдилар (Российская педагогическая энциклопедия: В 2т.; Т.1. – Москва: 1993. –С. 566). Таълим методи тушунчаси ўз ичига ўқувчи, ўқитувчи ва таълим мазмуни сингари унсурларни қамраб олиб, муайян таълим мазмунининг ўқувчилар томонидан ўқитувчи раҳбарлигида ўзлаштирилишини ташкил этишга қаратилган биргаликдаги фаолиятни англатади . Илмий педагогик адабиётларга қараладиган бўлса, таълим методларининг бир неча хил таснифларини кўриш мумкин. Бундай таснифда кимнинг фаолиятига бирламчи аҳамият берилиши ҳал қилувчи ўрин тутади. Агар ўқитувчи фаолияти диққат марказида турса, ўқитувчи фаолиятини ташкил этишнинг усуллари акс этган таълим методлари юзага келади. Дидактикага доир деярли барча адабиётларда маъруза, суҳбат, сўзлашув, кўрсатмали каби анъанавий методларга кенг тўхталинган . Бу хил таснифга ўқув ахборотлари ёки таълим мазмунини ўқувчиларга етказиш йўллари асос

бўлади. Демак, бундай методларда ўқитувчи ёки тарбиячи хатти-ҳаракатлари бирламчи аҳамият касб этади. Агарда таълим методларини таснифлашнинг асосига билимларни ўзлаштиришда ўқувчиларнинг фаолият кўрсатиши қўйиладиган бўлса, репродуктив, қисман изланиш, изланиш, тадқиқий, амалий сингари методлар тизимига эга бўлинади. Мабодо, ўқитиш методлари таълим ёки тарбия мазмуни нинг қай усулда ўзлаштирилиши асосида гуруҳлаштириладиган бўлса, қуйидаги тасниф юзага келади: Кўргазмали баён методи. Дастурлаш методи. Эвристик метод. Муаммоли таълим методи. Моделли таълим методи. Эътибор қилинган бўлса, тасниф қилинаётганда ўқувчи (объект)га, ўқитувчи (субъект)га ёки билим (таълим мазмуни)га бирламчи диққат қаратилишига мутаносиб равишда таълим методлари ўзгариб туради. Ўтган асрнинг 80-йилларига қадар таълим жараёнини ташкил этадиган унсурлар қатъий равишда ўз ўрни ва фаолият турига эга эдилар. Чунончи, ўқитувчи таълим кечимининг ижрочиси (субъект) ўқитади, ўқувчи таълим кечимининг қатнашчиси (объект) ўқийди, бу жараёнда таълим мазмуни (билим – объект) ўзлаштирилади деб қараларди. Яъни таълим жараёнида икки объект – ўқувчилар ва таълим мазмуни ҳамда бир субъект – ўқитувчи қатнашарди. Кейинги вақтда бу тушунчалар бир қадар таҳрирга юз тутди. Чунки педагогика илми ва амалиётига ҳамкорлик педагогикаси деган тушунча кириб келди ва юқорида тилга олган тушунчаларнинг моҳиятини жиддий равишда ўзгартирди. Эндиликда ўқитиш кечимида икки субъект – ўқитувчи ва ўқувчилар ҳамда икки объект – ўқувчилар ва таълим мазмуни иштирок этадиган бўлди. Негаки, кейинги йилларга келиб, ўқитувчи ўқувчиларни

ўқитолмаслиги, балки уни ўқийдиган ҳолатга солиши, йўналтириши мумкинлиги англаб етилди. Зеро, агар ўқитувчи ўқувчиларни чиндан ҳам ўқитганда, бир синфдаги барча ўқувчиларнинг бир хил ўзлаштиришига эришган бўлар эди. Чунки муаллим синфдаги болаларнинг ҳаммасини бирданига ва бир хил ўқитади. Ваҳоланки, шу жараён натижасида синфдаги ҳар бир ўқувчи ўзига хос даражадагина “ўқийди”. Бунинг сабаби шундаки, ўқитувчи ўқувчиларни ўқитолмайди, балки уларни ўқишга маълум даражада йўналтиради, холос. Демак, ҳар бир ўқувчи ўз имконияти даражасида ўзи ўқийди. Яъни таълим мазмунини ўзича ўзлаштиради. Бинобарин, таълим беришнинг йўллари, яъни методлар ҳам шунга мос равишда ўзгариб боради. Шунинг учун ҳам бугунги кунда ўқитувчи билан ўқувчилар муносабати субъект+объектлик эмас, субъект+субъект , яъни ўқувчилар+ўқитувчи интилади объект+объект , яъни ўқувчилар+таълим мазмуни кўринишини олди. Бу ҳолат ўқувчиларни таълим жараёнининг шунчаки иштирокчиси эмас, балки ижрочиси мақомига чиқарилишини талаб этмоқда. Бунинг устига, кейинги вақтларда ўқитиш жараёни таълим мазмуни сиз кечмаслиги, ўқитувчи билан ўқувчининг биргаликдаги фаолияти тўлиғича муайян таълим мазмунини ўзлаштиришга қаратилиши ҳисобга олина бошланди. Натижада, таълим жараёнининг объекти ўзгарди, ўқитишнинг объекти ўқувчи эмас, балки ўқитувчи билан ўқувчилар биргаликда фаолият кўрсатиб, ўзлаштиришга интиладиган таълим мазмуни экани маълум бўлди. Ҳозирги кунда ҳар қандай таълим методининг самарадорлигини аниқлаш учун ўқитиш жараёнида эришиладиган сўнгги натижа аниқ белгилаб олиниши керак бўлади. Бунинг учун эса, олдин ўқувчининг ўқитиш бошланишдан олдинги қандай билим, кўникма ва малакаларга эгалиги, яъни асос даража аниқланиши лозимдир. Агар таълим жараёнининг энг кичик бирлиги сифатида бир соатлик дарс олинадиган бўлса, ўқувчининг бошланғич ҳолати у дарс бошлангунча бўлган даврда эга бўлган билим, кўникма, малака ҳамда қадриятлардан иборат бўлади.

Таълим кечимининг натижаси ўқувчида мавжуд бўлган ўша билим, кўникма, малака ҳамда қадриятлар тизимига қилинган қўшимчадан иборат бўлади. Мана шу жараёнда ўқитувчи билан ўқувчиларнинг фаолият йўсинлари таълим методи тушунчасини англатади. Яъни муайян таълим мазмунини ўзлаштириш учун ўқитувчи билан ўқувчилар қандай усулда фаолият кўрсатишлари таълим методини билдиради. Фақат бу кечимда ўқувчилар фаолиятига бирламчи эътибор қаратилиши, уларни ҳаракатлантириш йўлларини топишга кўпроқ уринилиши кўзда тутилади. Шундан келиб чиқиладиган бўлса, бугунги кунда таълимнинг кўргазмали баён методи, дастурлаш методи, эвристик метод, муаммоли таълим методи, моделли таълим методи сингари бир қанча методлари борлиги маълум бўлади. Агар ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлигида муайян таълимий натижани эгаллаш учун ўзлаштирган билимларни эслаб қолиш ва керак вақтда, яъни ўхшаш вазият юзага келганда ишга солиш йўналишида фаолият кўрсатиши кўзда тутилса, кўргазмали баён методи асосида иш олиб борилаётган бўлади. Ўқувчиларнинг таълим жараёнидаги фаолияти натижасида ўқитишнинг турли босқичларида эгаллашлари лозим бўлган дидактик марралар олдиндан берилиб, унга етишиш йўллари кўрсатилса, таълимнинг дастурлаш методи қўлланилаётган бўлади. Агар ўқитувчи томонидан таълим жараёнининг босқичларида эришиладиган натижалар олдиндан аниқ белгилаб берилиб, бу натижаларга етишиш йўлларини олдин ўзлаштирган билимларига таяниб, ўқувчиларнинг ўзлари топишлари керак бўлса, ўқитиш эвристик метод ёрдамида амалга оширилаётган бўлади. Агар таълим жараёнининг босқичларида эришиладиган натижалар ҳам, уларга етишиш йўллари ҳам белгилаб берилмаган бўлса, таълим мазмунини ўзлаштириш жараёнида ўқувчилар ҳал қилиниши керак бўлган жиддий муаммога дуч келадилар ва уни ўзлари мустақил ҳал этишлари лозим бўлади.

Уларнинг таълимий изланишлари жиддий характер касб этади. Улар йўлни ҳам, ечимни ҳам ўзлари топишлари лозим бўлади. Демак, бунда ўқитувчи ўқувчиларни муаммоли таълим методи асосида ишлашга йўналтирган бўлади. Ушбу мавзунинг бошланишида алоҳида қайд этилганидек, кўриб чиқилган методларнинг ҳаммаси ҳам ўқувчиларнинг аввал эгаллаган билим, кўникма, малака ва қадриятларига таянади. Ўқувчиларнинг шу вақтга қадар нималарни қай даражада эгаллаганликлари эса уйга вазифаларни текшириш, умумий такрорлаш, ялпи сўраш, танлаб сўраш ва бқ. йўллар билан аниқланиб, янги ўзлаштириладиган билим, кўникма ва малакалар учун омил бўлиб хизмат қилади, таълим жараёнида нималарга алоҳида урғу берилиши кераклигини таъкидлаб туради. Кейинги вақтларда очун педагогикасида таълим мазмунини ўзлаштиришнинг шундай бир йўсини табора кенг ёйилмоқдаки, бунга кўра, ўқиш жараёнида нималарга таяниш ва нималарга урғу бериш кераклигини олдиларига қўйилаётган вазифаларни англаш даражаларига қараб ўқувчиларнинг ўзлари белгилайдилар. Таълим мазмунини ўзлаштириш йўлида ўқувчиларнинг ўзлари томонидан белгиланаётган дастлабки омилларга таяниб, улар маълум натижаларга эришадилар, эришганларини режалаштирилган натижалар билан солиштирадилар. Эришилган натижалар режалаштирилган натижаларга мос келмаган тақдирда ишни қайтадан бошлайдилар. Таълим мазмунини ўзлаштириш йўлларига муайян ўзгаришлар киритиб, бутун йўлни қайтадан босиб ўтадилар. Шу тариқа, болалар таълим мазмунини ўзлаштириш жараёнининг ўзлари англаган моделини яратадилар. Шунинг натижасида, таълимнинг бу методи моделли таълим методи номини олади. Ўтган асрнинг 80-йилларидан бошлаб, бутун очундаги мактабларнинг кўпчилигида ўқитишда суд дарси, аукцион дарс, матбуот анжумани дарси, тўй дарси, тергов дарси каби иш ўйинларидан фойдаланиш кучайди ва бу ўйин машғулотлари, аслида, моделли методнинг кўринишларидир.

А дабиётлар: 1. Бог данова О. Ю., Леонов С. А., Чертов В. Ф. Методика преподавания литературы. -Москва: " Academa ", 2004 . 2. Г узеев В . В. О бразовательная технология: от приема до философии. - Москва: «Сентябрь», 1996. 112 с . 3. Долимов С., Убайдуллаев Ҳ., Аҳмедов Қ., Адабиёт ўқитиш методикаси, - Т.: “ Ўқитувчи ” , 1967. 4. Резь З. Я. и др., Методика преподавания литературы. -Москва: «Просвещение», 1977. 5. Йўлдошев Қ ., Мадаев О., Абдураззоқов А. Адабиёт ўқитиш методикаси. - Т.: «Университет», 1994.

O'xshashlar

Tуркистонда адабиёт ўқитиш методикаси тарихи

Адабиёт ўқитиш методикаси фан сифатида

Шўро тузуми ва мустақиллик даврида адабиёт ўқитиш

Адабиёт ўқитишнинг асослари

Адабиёт ўқитишда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш