Ҳақиқат ва мажоз - Adabiyot - Referatlar

Ҳақиқат ва мажоз

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳақиқат ва мажоз Режа: 1. Лафздаги ҳақиқат. 2. Лафздаги мажоз. 3. Ҳақиқат лафзнинг ўзида ёки иснодида бўлиши. 4. Мажоз лафзнинг иснодида ёки ўзида бўлиши.

1. Лафздаги ҳақиқат. Аввалги сабоқлардан маълумки, барча лафзлар икки навга бўлинади: 1) турли гап ва турли шаклларда ишлатилганда маъноси сарфланмайдиган, яьни бир маънода ишлатиладиган; 2) турли маъноларда ишлатиладиган лафзлар. Агар ишатилишда лафз маъноси ўзгармаса, турли гапларда турлича маъно касб этмаса, у ҳақиқат, яъни хақиқий лафз дейилади. Ҳақиқат лафзнинг исноди ёки зотида бўлади. Масалан: феъл ўзининг фоили билан, феъл ўзининг мафъули билан, мавсуф сифат, зарфлар ва бошқа ўзига мос келадиган, суянишга ҳақли бўлган гап бўлаги билан боғланиб келиши ҳақиқий иснод ҳисобланади. Ҳақиқат лафзнинг зотида, яъни ўзида бўлиши мумкин. Лафз ўзининг ҳақиқий маъноси ва вазифасида истеъмол қилиниши ҳақиқатдир. Лафзнинг ҳақиқати иснодида бўлса, уни ҳақиқий ақлий дейилади. Масалан اﻹﻧﻀﺎج пиширмоқ, етилтирмоқ лафзининг иснодини Аллоҳга боғлаб ҳақиқий иснодни ушбу мисолда кўришимиз мумкин. �أﻧﻀ �ﺞ ��اﷲ ا �ﻟﺜﻤ �ﺮ Аллоҳ мевани пиширди, етилтирди. Чунки, мевани ҳақиқатда ҳам Аллоҳ пиширади, бу иш Аллоҳнинг изми-ихтиёрида эканини маълум. Демак, феълнинг фоили, яъни пиширувчи ва етилтирувчи этиб Аллоҳ лафзи олингани ҳақиқий бўлди. Ақлий иснод дейилиши, асосан ақл билан кимга, нимага ва қандай суяниши ва бошқалари томонлари идрок этиляпти. Шунинг учун ҳам, бундай иснодларни ҳақиқий ақлий дейилади. 2. Лафздаги мажоз. Лафз истеъмол давомида маъноси ўзгарадиган, сарфланадиган бўлса, уни мажоз дейилади. Мажоз тажовуз қилиш, ўтиб кетиш каби маъноларда бўлиб, сўзни кўчма маънода ишлатишни билдиради. Ушбу ўзгариш, яъни мажоз ҳам лафзнинг исноди ёки зотида бўлади. Лафзнинг мажози иснодида бўлиши — уни ўзи ҳақлик бўлмаган лафзга суянтирилиши бўлиб, мажози иснодий, исноди мажозий ёки ақлий мажоз дейилади.

Масалан, اﻹﻧﻀﺎج феълини اﻟﺮﺑﯿﻊ баҳор лафзига мўъмин киши тамонидан иснод қилиб: أﻧﻀﺞ �اﻟﺮﺑﯿﻊ اﻟﺜﻤﺮ Баҳор мевани пиширди (етилтирди), - дейилса, аслида пиширувчи Аллоҳ, бу маълум ва мўъмин киши бу гапни айтгани учун, аслида бу гап: أﻧﻀﺞ اﷲ اﻟﺜﻤﺮ ﻓﻰ وﻗﺖ اﻟﺮﺑﯿﻊ Аллоҳ баҳор вақтида мевани пиширди, - деган маънони касб этади. Аллоҳ инзожнинг ҳақиқий муснадидир. Аммо баҳор эса инзожга мустаҳиқ бўлмаган муснаддир, шунинг учун мажозий иснод бўлди. Ҳудди феълдаги каби шибҳи феълларда ҳам мажоз келади. Шибҳи феъл масдардан олинадиган исми фоил, исми мафъул, исми замон ва макон, исми олат, афъалу тафзил ва сифати мушаббаҳа кабилар киради. اﻟﺮﺑﯿﻊ ﻣﻨﻀﺞ اﻟﺜﻤﺮ Баҳор мевани пиширувчи (етилтирувчи)дир. اﻟﻤﻨﻀﺞ Мунзижнинг замири мустатири ھﻮ яширин олмоши اﻟﺮﺑﯿﻊ лафзига қайтади ва бундай муснад мажоз бўлди. Маълум, яъни бажарувчиси аниқ, таъйинли бўлган феълга мажозий иснод. Маълум феълни ўз бажарувчисини қўйиб, мафъули – тўлдирувчиси бўлган лафзга фоил, яъни эга қилиб суянтириб ҳосил қилинади. رﺿﯿﺖ ﻋﯿﺸﺘﮫ Унииг ҳаёти -маишати рози бўлди. Аслида ҳаётдан рози бўлувчи ҳаётнинг эгасидир ва фақат у ҳақиқий иснод бўла олади. Шунинг учун رﺿﻰ زﯾﺪ ﻣﻌﯿﺸﺘﮫ Зайд ўз ҳаётидан рози бўлди, - дейилади. Лекин, мафъулга суянтирилди ва бу мажозий иснод ҳисобланади. 3. Ҳақиқат лафзнинг ўзида ёки иснодида бўлиши. Ҳақиқат лафзнинг исноди ёки зотида бўлади. Масалан: феъл ўзининг фоили билан, феъл ўзининг мафъули билан, мавсуф сифат, зарфлар ва бошқа ўзига мос келадиган, суянишга ҳақли бўлган гап бўлаги билан боғланиб келиши ҳақиқий иснод ҳисобланади. Ҳақиқат лафзнинг зотида, яъни ўзида бўлиши мумкин. Лафз ўзининг ҳақиқий маъноси ва вазифасида истеъмол қилиниши

ҳақиқатдир. Лафзнинг ҳақиқати иснодида бўлса, уни ҳақиқий ақлий дейилади. Масалан اﻹﻧﻀﺎج пиширмоқ, етилтирмоқ лафзининг иснодини Аллоҳга боғлаб ҳақиқий иснодни ушбу мисолда кўришимиз мумкин. أﻧﻀﺞ اﷲ اﻟﺜﻤﺮ Аллоҳ мевани пиширди, етилтирди. Чунки, мевани ҳақиқатда ҳам Аллоҳ пиширади, бу иш Аллоҳнинг изми-ихтиёрида эканини маълум. Демак, феълнинг фоили, яъни пиширувчи ва етилтирувчи этиб Аллоҳ лафзи олингани ҳақиқий бўлди. Ақлий иснод дейилиши, асосан ақл билан кимга, нимага ва қандай суяниши ва бошқалари томонлари идрок этиляпти. Шунинг учун ҳам, бундай иснодларни ҳақиқий ақлий дейилади. Ҳақиқий ақлий лафзлар тўрт қисмга бўлинади:

1. : �ﻛ�ﻘ�ﻮ�ل �ا�ﻟﻤ�ﺆﻣ �ﻦ �أﻧﺒﺖ ��اﷲ �ا�ﻟ�ﺰ�ﺮ�ع ﻣﺎ ﻃﺎﺑﻖ اﻟﻮاﻗﻊ واﻹﻋﺘ #ﻘﺎد ﻓﻘﻂ Мўъмин

банданинг гапи каби воқеълик ва эътиқодга мувофиқ келадиган ҳақиқий лафзлар. أﻧﺒﺖ اﷲ اﻟﺰ ﺮع Аллоҳ экинни ундирди (кўкартирди). Ушбу гап мўъминнинг гапи бўлиб, эшитувчи ҳам гапирувчини мўъмин эканини билмоғи аҳамиятлидир. Мўьмин барча нарсаларни Аллоҳга нисбат беради, Аллоҳдан деб билади. Бу гап ҳақиқий воқеъликка ҳам, ақидага ҳам мос келадиган гап ва маъно бўлди.

2. : اﻟﻮاﻗﻊ ﻓﻘﻂ ﻛﻘﻮل اﻟﻜﺎﻓﺮ اﻟﺬى ﯾﺨﻔﻰ ﺣﻟﺎﮫ ﻋﻦ اﻟﻤﺨﺎﻃﺐ ﺷﻔﻰ ##اﷲ ﻣﺎ ﻃﺎﺑﻖ اﻟﻤﺮﯾﺾ Кофир кишининг гапи каби фақат воқеъликка тўғри келадиган ҳақиқий лафзлар. Бунда эшитувчи унинг бу ҳолидан, яъни кофирлигидан бехабар бўлиши мумкин. ﷲ ﺷﻔﻰ ا اﻟﻤﺮﯾﺾ Аллоҳ беморга шифо берди. Кўринишидан бу гапни мўъмин айтаётгандек, деяётганига ўзи ҳам ишонадигандек, аммо унинг мўъминлиги ёки кофирлиги махфий ва кофирлигига эса далолат қилувчи қарина келмаган. 3 : ﻣﺎ ﻃﺎﺑﻖ اﻹﻋﺘ #ﻘﺎد ﻓﻘﻂ ﻛﻘﻮل اﻟﻜﺎﻓﺮ #أﻧ#ﺒ#ﺖ #اﻟ#ﻐ#ﯿ#ﺚ اﻟﺸﺠﺮ Кофир кишининг гапи каби, эътиқодгагина мувофиқ келадиган ҳақиқий лафзлар. أﻧﺒﺖ اﻟﻐﯿﺚ اﻟﺸﺠﺮ Ёмғир дарахтни ўстирди (кўкартирди). Мухотаб унинг кофирлигини яхши билади. Зоҳирида ҳақиқатан ҳам ёмғир дарахтни кўкаришига таъсири кўрсатишини эътиборга олинса, кофирнинг ақидасига тўғри келишини билиш машаққат бўлмайди. Чунки у феълини бажараётган нарсасига иснод қилди ва шунга ишонди. 4. : ﻣﺎ ﻟﻢ ﯾﻄﺎﺑﻖ اﻟﻮاﻗﻊ و ﻟﺎ اﻹﻋﺘ #ﻘﺎد ﻛﻘﻮﻟﻚ ﻛﺬﺑﺎ زارﻧﻰ زﯾﺪ Ёлғончининг гапи каби воқеъликка ва эътиқодга ҳам тўғри келмайдиган ҳақиқий лафзлар. Бунда мухотаб ҳам гапирувчининг ёлғончи эканини аниқ билади. زارﻧﻰ زﯾﺪ Зайд бизникига келди. Аслида эса у келмаган, эшитувчи буни яхши билади. Лекин гап тузилиши жиҳатидан унинг бўлаклари ўзи ҳақли бўлган гап бўлаги билан боғланган. 4. Мажоз лафзнинг иснодида ёки ўзида бўлиши. Мажоз ҳам лафзнинг исноди ёки зотида бўлади. Лафзнинг мажози иснодида бўлиши — уни ўзи ҳақлик бўлмаган лафзга суянтирилиши бўлиб, мажози иснодий, исноди мажозий ёки ақлий мажоз дейилади.

Мажози ақлийнинг ҳақиқий ақлий билан алоқаси — улар орасида ўзаро алоқа-боғлиқлик мавжудлигидир. Бу боғлиқлик ўзаро ўхшашлик ёки ўхшашликдан бошқа бўлиши мумкиндир. Мажози ақлийнинг қаринаси. ﻗﺮﯾﻨﺔ اﻟﻤﺠﺎز اﻟﻌﻘﻠﻰ ھﻰ اﻷﻣﺮ اﻟﺼﺎ ﺮﻓ ﻋﻦ أ ﻧﯾﻜﻮن اﻹﺳﻨﺎد ﻋﻠﻰ ﺣﻘﯿﻘﺘﮫ Ақлий мажознинг қаринаси гап бўлаги ўзи ҳақиқий боғланиши керак бўлган бўлакдан бошқа бўлакка боғланишни буриб юборувчи ишдир. Исноди ҳақиқийдан иснодни бошқа иснодга ўгирувчи амрдир. Агар қарина бўлмаса, дарҳол лафзнинг ҳақиқий маьноси тушунилади. Демак, қарина лафзнинг ҳақиқий маъносини тушунишдан қайтарувчи лафз - аломат, белги бўлиб мажознинг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Қарина икки нав: лафзий ва маънавий қариналарга бўлинади. Ҳар икки қарина мажоз иснодда эканига далолат қилади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Жалолиддин Муҳаммад ибн Абдурраҳмон Қазвиний. Талхисул-мифтаҳ. Алмактабат ул-асрийя. Байрут 2008 й. 2. Али Муҳаммад Ҳасан. Асрор ул-баён. Қоҳира 2005 й. 3. Шарифов З. Балоғат фанидан маърузалар матни. – Т.: Мовароуннаҳр, 2002. – 111 б. 4. Абдул-Ҳаким Ҳасан Наънаъ. Ал-Манор. Ал-Азҳар. Миср. 1991 й. 5. Хрестоматия по исламу. Пер. с арабского, введ. и примеч. – М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1994. – 238 с.: ил.

O'xshashlar

Эртакларда қаҳрамоннинг ғайритабиий туғилиш мотиви тарихий ҳақиқат ва поэтик трансформация

Мажози мурсал ва мажози ақлий

Мажози муфрад истиора

Лутфий

Юсуф Сарёмий шеърияти